Geschiedenis van de techniek - College diktaat - Deel 1

7ést-Europese aritime hegemonie

_59.

Nederlandse scheepsbouw in de 17e eeuw . . 67

.19. Vaterbouw

72

2O. De Ththistri'êle. Revo1utie

₇₆

21. Nederlandse producti&teclmieken in de

₁₇

n 18e eeuw

₇₉

22.. Scheepsbouw en scheepvaart in de 18e eeuw in de Republiek 83

23. Fraiikrijk in de 18e éeuw . . 86 -.

:. ..

10. 0ntvkke1ing Griekse en. Ràméinse scheepsteclmiek 31.

11. Ke1en' 36.

12. Noordelijke Scheepsbouw 38

13. Vermenging Noordelijke en Zuidelijke scheepsbouw

40

14. Mecbiiisering in Middeleeuwen ₄₃

15. Mijnbôuw

47

16. Bu.skrait ₅₅

1.

Inleiding

2. Vroegs.te scheepvaart

3. Egyp±sche schepen voor rivier- en ku.stvaart

4.

Zeeschepen. van Phoenici±s en Grieken

5.

Voorwaard.en voor Griekse technisehe vooruitgang 6. De vijf Griekse mecbanische principes

7. MecimnIsering

van wapens .

.

8. Lucht- en.

waterd±u.k, stoom .

= i

4

8 12 .18 20 23 26

GESCUIEDENIS VN DE TECIIEK

_{TWIP1$CHE IJVEL$TLT}

bodum ar

College 1972

-

₁₉₇₃

jdiIef

Mekeiweg 2. 228 CD DeNt Inhoud.sopgave deel. I

D'wj.

GOSCh±OdCn±S van de techniek .cursus

₁₉₇₂

₁₉₇₃

Inleiding

Ret yak zeschiedenis van de techniek oet n±et worden gezien als het uitsluitend. verzamelen van fragmentarische studies van de techni-sche aspecten va do gcschiodenis. Ht gaat hierbij.veéleer om: do verwevonheid. van de techriische gesehiedenis

thet

andere histoi'ische disciplines. Niet allcen geschicd.onis van uitvindingen en processon,

maar ook do relatie met wetenschap, politiek, maatschApoelijke veran-deringen en economic..

Deze 'orede aanpak. vooral -in U.S.A. gepropageerd.

Leidde in 1960 tot uitgave van tijdschrift Technology and. Culture en do à±chting and.i Sôciètr fr the History of TeabiioIogy.

Ret d.oel was hot bevorcieren van eon systatische en continue studio van d.c Geschiedcnis van de tecimiek.

Doze studio werd al ecrd.er gestimuleerd door d.c verschijning van T. enC "A History of Tecbno1o', eon encyclopaedisch wer. onder redactic

1960,

blz.

van Ch. Singer e.a. -Hierin geschiedenis van de tecbniék geso1eerd. behandeld van de rest van d.e historische disciplines. Vas gevoig van de gehanteerde d.efinitie: "hoe worden do dingon gewoonlijk ged.aan of gemaakt" en "wat voor d.ingen worden gedaan en gemaakt".

Verdere vragcn bleven onbeantwoord:

waarom zijn de d.ingen gedaan en maakt zoals zij zijn? _-; hoe hebbon ander eleenton in do rnaatschapDij invloed. .gohad

op de manier waa±op, do soort en de 'eden waarom bepaaldo dingen word en gedaan en gomaakt?

welke invloed hobben deze niethOcn en dingen op and.ere gebicden van nicnselijke activitc-it?

Wij zuilen ons in doze cursus hoofdzake-l-ijk met de twee cerste

vn deze

drie vragen bezig houd.on.

Voor do verdero inleicling en

voorgeschicdeflis van. dit yak zie:

i) De Ingenieur

1970,

no. 51, 18 ecember

1970,

blz. A 993-996 en 2) ttBeopte bibliografie geschicdenis der techniek" (uitgcreikt bij

college 9 october

1972)

Boperkto behandeling nooclzakelijk. Beperking mogelijk door bcgrenzing van

a) geografis cli gobied, b) tijdsgebied., c) tochnisch ebied.

Zwaartepunt zal liggen op industrj1e ontwikkeling in Europa en N.-Amorika in. 19e eeuw. 0 doze ontwikkeling te doorgronden is mode globale behand.eling noodzake1ik van enkeiG vOQrafgaafld.e hoof d.punten..

Hoof d.punten. zijn die uitvindin.gefl en toepassingen daarvaI ,alsmede

technische die .beln ijiSe

maat-schappeiijke gevolgen hebben gehad.

Wij behand.eleii dit d.m.v. "case study" en kiezen hot schip: Gi].filan X le heeft vrijv:cl ononderbrokefl ontikkeling doorgemaakt van

vroegste tijden tot heden,

2e van oot belang geweest voor dc ontwikkeling van. do beschaving door de mogelijkheid inensen enidccfl uit vorro landen met elkaar in contact to brengen,

is een eindproduct, dat is samongesteld u.it comoonenten, die ieder hun cien speciaiisme eisen (etaalbcwerking,

botbewer-king, toxtiel, militaire techniek, navigatie-instrUteh1, enz.) Door verv,evenheid schepsbOu\7 met vele andore toc±mische disciplines is inzicbt te krijgcn in algemofle techriische esch.iëdonis.

Een van cle bclangrij]cstO gevolgon van do tecbnische vooruit-tang is d.c industria1iSat.e, die voor hot ecrst optreedt in

-'I-ij kirnncn ons afvragen waarorn dit niet + 2000 jaar eerdr gebeurde

in Rome of in China. Dc RomOincn bijv. paston de p1unjerponD toe

en de Grieken kenden stoomkracht. Waarom

werd. dan het

scheps-stoomwerktuig niet in cie Oudheid mar pas in+ 1800 toegepast?

Dc Chinezen. vraren al ongevcer 1700 jaar eerder bekend. ciet

ijzer-gieten dan de Eige1sen. TTa.aroni heft deze uit'rinding in.

¶est-Eu.ropa

veel goter gevolgon gehad voor de ind.ustri1e ontiikke1ng dan

in China 1700 jaarecrd.or?

Dit zijn een paar vn. dc vele vgen die- wij in dit college

zullen togenkomen en die duidelijk maken, dat ook andere dan

uitsluitend technische factOren eon rol soelen in de technische

ontwikkeling.

/

I

fig. 2

Vuistbijl uit het Oud-Paleolithicum (Abbevillien)

2. \rroogste schepvaart

runctioncel critcriu

voor onderschcid tu.sscn mens on dior

mens is in staat geraodschap to

maken.

Vroegste gereedsôhappon nauwel-ijks als zodanig te herkennon:

stok. met gekatiwde punt voor v7roetcn. in grond.. op zoek

naar'wortels

of wormen, stocn waarvan ter plaatsc deel

afgcslagen word. voor

opcnznijden karkas of knots gcmaakt van afgetrokken bcomtak.

Dit soort gereedschapperi gemaakt uit directe behoefte, na gebrnik

weggogooid. (speculatieve conclusie uit gedrag van apen).

Pas als gereed.schap to beschouwen als er

traditionole vorm on

nakoi-ij.

aan verbonden is. Slechts bekend van

gcreedschap van

onvergankelijk rnateriaal (stecn).

Van iraursteen doorS serb

afslagen cen sbherpe snijkant verkregen

door laameren mot tweede steen. Functie van

déze

vuistbij1"Tbn-bekend, vermoedelijk 0thanusje van alIes"

(ons zalcmes) (fig. 1).

Bib jkbaar bcvredigend werktuig, want geduronde enorre periode

in gebru.ik.

Echter niet onige techniek die vioege mens boherste:

had ook controlo over vtxur.

faakte rninsteis rnillioen jaar geleden

-zijn eigen vuur, hoe is onbekend.

Stccntechniek verder ontwikkeld:

we vind.en groepen mensen

die meer aandacht bosteed.dcn aan do

af-slagen, die van do moedrsteen vrerd.en verwijderd. De

afsiagen,

bostemd tot werktuig, warer kiciner, bruikbaai voor

fijier werk

en 00k wel als pijipunten of

mosbiaden.

et begin laatste IJstijd. (60.000 jaar

geleden) steontechniek

nog vorder ontwikl:cld door steeds moor

beheorsing van do vorm

Oakley 10

Hodges

Singer

fig.

53

van d.e afslagen: lange smalle

mesblad.envcrvaardigd,.diernet

nict-stenon onderdelon wcrden samengesteld tot

gereedscbappcn

Fs eumgids

Jit kalkstecnrottcn in Z..Prankrijk vcl niot-stenen werktuigen bekend: getande. s'oeerpuntcn en vishaicen van geweien en been, (fig. 2).

A

B

_C

Fiau 63Diagramofthe dotible notch tcchiuqzse j or macng rucrl::hs A notch was made at either end of:he blade and :e basal rejects a'ere separa:ed.by a blow or by snappiig. The ni,.oliMs left in she

miadli. represau:(A) a zriar.gle; (B) a

kaiase; (c) a trapeze.

Zeespiegel rijst met ongeveer 80 meter. Noordzee bereikt thxidige

eugi4

omvang, Weston en Noordcn vraddengebied, dennenbossqn.

Jagers zochtcn iiocrassige strokon op, idcaal jachtgbied, bogori, pijien en D.ddo1s gcvond.cn.

fig. 2

Harpoenen uit hot Laat-Paleolithicum

Ook goperforeerde benen naald.en, wijst op visnetten, oak piji en boog (blijkt uit iurtekeningen),

Bij. warmer worden van kliznaat en terugtrèklen van ijskap

(8300 v.Cbr.) begint dvergangstijd. van jacht en voodselverzamelen-de economic naar voedseiproducerenvoodselverzamelen-de economie.

word nag gejaagd. op iclein wild en vogels met zeer ].ichte wapens van hout en been, ingelegd met kicino takjes bewerkt

ustoen

(.icroiithen) (fig.

₃₎

Zie Leaky in litcratuurlijst. - Singer I

blz.

₁₃₇

fig. ₃ ôro1ithen (ware. groottè) Singer I fig. 88 Si.ger I fig. 63

Cano govonen bij Pesse (piaatsje in

D'ente

bij Eoogcven) Lavarendo (6300

v.Clir.)o Met vuur

uitgehold:

stan werd ingcpakt met vocitige bern en over voile engte met gboeiend.e houtskooltjes bedekt. As gemakkelijk te verwijdoren.

6000 v.Cbr. in subtropisch gebied verspreide gemeenschappen, die over

waren

gegaan

van

zuiver jacht- ns.a-r gedeeltelijk

land.bouw-en veeteelt-econonhie. uinte nodig voor verbouw gewassen. Met

viiur

alleen ondcrgroei te verwijdercn. Voor groto stam2en biji met ge-poIijst blad nodig.

Aanvankelijk bevroning

van

hooggcegen gebieden i.v.si. gema- Eodgcs 50 kelijke bevierking van licite, drogo grond. Echter

gronci

snel

nit-geput na eerste oogsten.

Trek naar rivierdaben

na 5000 v.Chr.: Ind.us va1li, IijIda1 en

Msopotiami.

H.ier

grootste teclthischeveranderingen. Rivieren--zorgden

voorbe-vboeiing van gewassen en voor aanvoer van vr.chtbare grond.

Verderfungeerden rivieron als verkeerswogei, die diverse geineen-scha.ppen verbonden.

0er. scheepvaart omstreek8 5000 v.Cbr. weinig bekend.

Varen oorspronkeljk individueel bcdrijf: niet veol meer. dan bulprniddel bij zwemncn,

nens greep

drijvende voorverpen. In later stadium samenstellen van vbotteri.

Matèriaalkeuzè aflrnnkelijk.

van

omgeving. Niji omgeen door

struik-gewas

van

papyrus.. Van rietburidals vlottén sarnengesteld.

Bij ontbreken daarvan opgeblazen huid of bodtamen.

Landbouw

en veehouderij brengen bourecbniek tot ontwikkeling.

+ 5000 v.Clir. permanOnc bewoning mogolijk, ecrst in subtropische gebiedcn in Nabije Oosten: Griekenland., Zuid-Anatoli, Oost-Purkijc, Syria, Pabcstina, Mesopotami, Noord Irak en Perzi,

fig.

₄

Oudst 'ockende schepen

(tussen 6000 .en 5000 v.Chr.)

Voortewogen door pagaaien en gestuurd et rieen.

Geringe diepgang en viakko bodem. voroede1ijk gebrikt zowel voor zeevaart a],S vaa±t op do Niji.

Wein-ig bekend van constructie.

Holmes I. fig. 2 Bij Cnossos op Krcta rnoot cen yolk hebbcn gevoond, datdezelfd.e Hodges 41 soort landbou?r n huizenbouvr toopaste als d.e beoners van

kna-to1i (het tegenvooidi;e Tu.rkijo). Loerntichels werdn bijv.. op Keta evenals in Anatoli gegotcn in houtcn voren. Dit wijst ot

de kornst va'ei1ardbewoners met een soort schip of viot.

.&fbecldingen va schepèn gevonden op vazen in Eypte, dateren

Eo1es

eondn in

tusson 6000 en 000 v.Chr. Va Lybische oorsprong. Boton vermocdelijk groot van afmeting( fig.

4)

3.

Eytisch scheDen voor Viv±cr- en custvazrt

Met hot beschikbaar komen van geschevcn

bronnen

door het. ontcijfere van

eroglhcn.vol

bëkend

van

Eytischo

levens-jze

vanaf

3000

v.Chr.

In die tijd. bestonden do eerste koninkrijkon in MésoDotami en Egypto,i.v.in. het organiseren van bevloeingsàeiijkhoden en aanvoer

van

vruchtbare grond door

rivieren.

Grond.stoffensituatie in Zto.2opotami en

Egpte

verschilde.

In lIesopotami

weinig

metaal. Koper en later tin gemportecrd. nit berggebioden van. Syri n Oost urkijo.

Koper v;er gesmolten en darna gehamerd.

± 3000

v.Chr

word ontdokt dat door toovoeging van tin srncltpunt werd. ver1aad en hard metaal, ontstond. Kwaliteit gietwerk

ver-betcrd.e clrastisch.. . ...

. .: ....

Wegtransport nog onvoidoendo voor lange afstands transport imDoft. Na 3500 v.Chr. erden behalve sloden ook twee- of vier-wiolige wagons gebriikt, getrokkei door ossen, die

aan

do .horcns waren verhonderi met hot voertuig.

voor lange

afstanden

werdon schepen.

gebruikt

op do rivieren.. Zowel in Sumeri

als in Eyptc vcvaardid van riothundels.

(fig.

5).

Voortheweging d.rn.v. pagaaicn (fig. 6)

fj, 5

Paoyrüsboot in a.nbouw, 2500 v.Chr.

Hodges

79

Hodges fig.

79

I> " (l/ fl f,/

-T______ .ç/(_-'

/)/'(YC- /f(;;Ii?/ .D)J')) ))'ai7i.iii'ij)j.jj)Juj)ui/ju 0

I

liodges 83 (

ttgt

,

rrr,1?/)777//

?U ),ziij.ii.Iiii.iji.ijj/i.Ai,I),/,1u1,1l)//E1/I/JlLL1/J/..L/./'' )1i)>iLLJflJ/iJ/LL2IIJ1I/1JJJLLL/..j./.J/l.fi1I.f/lJJi_ - I - . -I I - -_...L

---

Jj__ ILjL

III

FIG. i.Egyptitn ship of the Punt Expedition. AhouL i6co ø.C. oi# Dft.d.Oa/ari.

fig. 7

Egyptich roei- en zeilzchip 1600 v.Cbr. Holmes jig. fig. 6 Erptische boot met pagaaiers, ±:,2500 v.Cbr. Ho

me

S

fig. ₃

In

Mesopotami

bouvwerkcn

van gebakken

lemon tichels.

In Egypte van door zon gedroogd leern. Rieriaee graftomben gebouwd. Later pyramidobou.w

van

natuursteen. Blo'±en steen

van

geinidd.eld

2-a- ton

van

Assoean naar iloord Egyptc, + 800 miji vrder. ansport

over Niji met lichters. Grote Pyramide

₍₂₅₀₀

v.Chr.) opgeboud uit 2,5 millioen blokken. 100. 000 m.an 20 jaar bozig.

Egyptênarcn pasten -isku.ndige berekoningon toe voor het uitlijnen. Singer It 502

Maakten plattegrond.on. Verdor enkele middelen

gcbraikt

om mankracht te vergroten : toepassing hellingen om gevrichten omhoog to brongen en gebruik

van

hcfboicn.

Ook bij schip toepassing hef'000m + 1600 v.0hz'. riemen i.p.v. pagaaien (fig.

7)

fig. 7

Papyrusboot metbipod.(tweepoot-)mast

ontleend aan graftobe bij Deir e1-ebrawi

Egypt e, 2400 v. Chr. (Singer I, fig. 533.)

Ovoriens icnden de

gyptonardn

;en rnidc1cn cia

krachtn tc

vermenigw1digen. -1ies met rnassal aankracht.

Zeilen

r.as bokend, vermocdolijk

van ondergscI'ikt belang.

ast afneernb:ar zoncier

stagen (fig.

6 en fig. 8)

1eefgetouwen be1cnd vana±' 3500 v.Chr.

In Nij1d.1

werd vias ge-vond.cn, waarvan bijzondcr fijn

linneri

nerd gesponnen en gevieven.

Veroede1ijk zeilen van dit materiaal.

In Eypte

stond.

handvrerk

in hoog aarizien.

Cyril Aidred.

2500 v.Chr. houten schepen gebourid (fig. 10).

Fict 4S7Egyp:ian wood-working tools. () Bow-drill with copper bit. (u) Copper chisel for

cuttingmortises(front and side elevations). (C)Copper awl with hardwood handI. (o)Small adze; copper

blade lathed with rawhids to wooden handle.(E)Whetstone.(F)Small hand-saw with serrated copper blade.

(G)Large adze. (H)Large axe with copperbladelashed into a channel on the shaft, which is strengthened

by a copper fertule.C 1200 P.C.

fig. 9

Egyptisch koperen gerecdschap voor houtbew:rking

1200 v.Ch.r.

Singer I fit.

₅₃₃

Singer I

fig. 487

fig. 10 Houten boot in aanby, (volgons afbeelding op Hodges

fig.

EyptizChC graftombo u.it + 2500

v.Chr.)

Koperen gerced.scbnp voor houtbeerking (fig.

9).

Zie artikel

van

od.gcs 63

LL_- .-.---'

, '

,

.,-;

L-fig. 8

EgJptisch houten

zeegaand schip

van Ve Dynastje,

2500 v.Chr.,

spankoorcj Over dek

.oni doorbuigen te

voorkomen

(Singer I,

fig.

12 Nijl-lichter voor vervoer

van

obelisken, 1600

v.Chr..

Holmes fig.

Latere konihgcn (Ramses II en iii) heb'on veel gedaan aän ont-.

wikkeling van

de

handel

en zecvaart op Middellandse en Rode Zee..

.Deze handel viol later. in handen

van Phoeniciérs on Gricken.

Herodotus (484-423 v.Chr.) geeft besch±ijving

van

Nijiboten..

De

huid. was oDgebouwd uit delen die kruis1ing'

op elkaar waron

gelegd., verbonden door houten peilnen. Naden werden gcd.icht

met

papyrus : Breeuwen met. pek was al bekend in 1700 v.Chr.. Forbes 23 Geen spanten. Schepcn bestemd iroor rivi.cr- en kustvaart..

Zie

o1c Exodus 2

3,

waarin biozen- kistje

van

Mozes bestrelcen

wordt met lijm en asfalt. . .

Stroonopvraarts werden de schepen getrokken door ma±ikract,

stroomafwaarts gctr.o:en door scheerborden vooruit in hct

water

en cen stcncn anker trcikend voor

hot

koerhouden.

0orsrronke1ijk constructie Gebaseerd. o papyTusbcot : cinclen

Hodos

5

aan elkaar gcnaaid,

ccn

spanton of kid.

Langsverband

door

spannen van koord (fig. II).

Singer I 51

Voor veivoer obeisken grote schepen nodig.. Op n

soup

vrden

.

Homes 20

bijv. twee obelisken vervoera. van 30 m lengte on samen viegend 700 tons.

Tijdens koningin Eatshcpsu word. ship gebouwd met lengte

van

6O en breed.to

van

20 m. Uit hout (acacia) gcconstru.ecrd, verstorkt door ₃ rijen dokbalken. Gesleept doc,r 3 rijen van 10 roeischepen

4. ZceschcDorl van. hooniCiors an Grieicn

Door yptonarcñ vordn koperen gercedschappen gebruikt. Eodges 115 Door voliercn in !Iesopotami3brons

voor

:aDens engereedschappen

(Assyrir

en

abylonirs). at a11en voor bour van meubelen

en schepon, maar na 2000 v.Cbr. ook voor bouw lichte wagens. Kwanien in Oost Thzkijoin handen van omadische strren, die met paarden. loerden omgaan.

Met paardnbespanning ontstond. strijth7agen, nieuw element in oorlogsvoering, tot

dusvorre op

vóeto1k gebaseerd

selheid

leger niet. langer bepaald door inarchorendo infanterie.

Politioke situatie v.rijzigd.c or doOr. Voileron in esopotazi afgesieden van grond.stofI'cn in Noord.elijke berggebieden. Gevoig was zoeken naar vindplaatsc. itan in het ?iesten

.(Cyprus, freta, Aegaesche gebièd, Kust van. i1nato1i) _... ZodOende behoefte aan ontwikkeling van zeegaande

schepon. Yermoedelijk twee typen:

grote bred.te, hoog oplopencie stevens, opgebouwd. uit p1aken

minder brood, even.eens hoogoplopende achtcrsteven, lage boog

Eodges 116

met eon "ra

Lijkt op con uitgeholde zoer grote boomatam, voorzien van. bescher-mendè schilden in d.c zij (tegen water, rnaar vermo2delijk ook tegen vijandelijko aanvaIlen). ijst du op oorlogssch.ip (fig.

13).

Ver.ocdc1ijkwask±e1 v1a

waard.o±' beelci. als fig. 14.

fig. 13 Holmes fi

fig... 14 Hodges fig. 152

fig. 13 0or1ogschip iran 1amcs III fig. 14 Interpretatic van

Blijkbaar ramsteven tocgopast door Eyptnarcn. Kicrbij ook

Hbds 137

ijzeron haken. aan lijnen om vijan

nad:rbij to trckken en to

rarnmen on to enteren.

iaS ten invallcn van volkeron uit hêt

Aegaeche gebied.

Invallende volkeren waken voor

ziaten, die

et ruiters to paard.

(cavallerie) do Noordelijke gebied.cn in Nabije Ooston binnenvielen.

Brachten ijzercuJtu

mee, a±'komstig van Hittieton. in centraal

Ana.toliâ.

Door ajdd.el van blasbaigen hose teiporatuen te bereiken voor

rednctio uit ijzercrts

editor temporatuur niot hoog gonoeg

voor verkrijgcn van dun vlocibaar rnetaal. Volstaan ract

spons-achtige

assa met slak-insluitsols

(wolf). In glocicndc toestand.

haneren en opnieuvr gloeien, enz., smcedbaar ijzer verkrogen

(zacht).

Voorlopig voor wapens en gereedschap. voorkour aan brons.

Hittieten ontd.ekten dat bij lang verhi.tten in houtskoolvuur ijzer

hard. word

diffusie van koolstof in operv1ak, waardoor verstalen.

Verd.er harden door afschrikken in.koud water.

IJzer werd. tot 1Q00 v.Chr. uitsluitcnd voor wapens gobruikt.

Hodges 124

Na die tijd. ijzer

ok. voor gereedschappen door Assyri, Baby1oni

Hodges 144

on Egypte. IJzererts kwai veel meer voor dan koper en.

tin.

Gebruik metalon gereedschap algemener.

Itet invallende paardenvolk stirnuleerdo Assyrirs tot verbetering

militaire tcchniek

verbeterde strijd.vragens en ontwik:1ing

belegcringswcrktuigen om stadsmuren to breken

:

d.e ran.

Haddnn succes met nieiivie techniek. Stimulcerden technische kennis

door ambachtslieden uit ovcrconnen gebieden bij elkaar to brengen.

Door

1. militaire interesse betrekkelijk weinig techni3che

vooru.i,tgang op ander gebied.

iOl op gebied. glasfabricage.

et o.a. do AssyrisOhe proLucten d.reven d.e Phoenicirs

(bowoners vai do Levant) handel op plaatsen langs do iddellan.s

zee-kuton (Ce.rthago).

Kaen in Cornvall op zoek naar tin en op Indische en 2tlantische

Oceaan

: maakten dus lange zeereizen.

Phoeniciérs bouwd.n ook schepen voor Egpte en Perzi.

Hun schec.pstype toegepast door Grieken, Carthagers en

Romeinen.

Oorlogsschepen voorzien van ram, tvree rijen rociers (slaven)

biremen, platform voor troepen (fig. 15).

Leng-te beperkt door kiellengte, bestaande uit

ón enkele balk.

Navigatie 's nachts op sterren (Kleine

Beer), overd.ag op de zon.

Als het. bevrolkt was verloor suurman zijn peiling

(kompas bestond

nog niet).

fig. 15

gedeelte van Phocnic.sche gallei

Holmes figs

700 v.Chr.

Hoewel Phoenicirs d.c

ssyrirs als de belcv'aamste prod.ucenten

boschouwden, maakten d.c Griokezi de meeste technische vooruitgang.

Vonden pottenbakkersel uit en verbeterden baktecbniek en kicuren.

Corinthische en Attische producten werden over geheel

iIiddel1andso

zeegebied en Centraal Europa verhandeld.

Andere export

: wijn on olijolie.

Grickse scheepvaart vrijwcl gelijk aan Phoenicischc. In

tege.n-stolling tot Phoenicia roeiden Grickon niet

et slavn rnaar met

vrije mannen. Schopen vraren langcr en het rocien gebeurd.e

in

twec ploecn.

In tijcl van nood kon

gcdurnd kortc tijd mt alle roelors

togolijk moor kracht ontv;i:eld vTorden, waardoor buy. tegon do sterke stroom van Hellospont (Bosporus) en arte Zoo in kon wordon evaren. Hierdoor word de Griekse handel op do Zwartc

ce-u

b.lrij.

Na overheersing door Perzi van Assyri en Babyloni in 500 v.Chi. werd. do Griekse schecpsbouw gestimuleerd. door do bouw van, steeds

groter schepen door volken van Syri6 en Egypte (Phoenicirs). Do Grieken hadcien angst voor eon invaie door Perzen, waarvoor deze volken voeren. Zodoende bouwden zij schepen met meor dan

200 rociers, in ₃ rijen boven elkaar, met raen, echtr onstabiol. Dichters sproken over aantal rijen roelers, biremen, triromen, enz. Zelfs over 40 rijen. ican on.ogc1ijk boven elkar.

Kiel langor dan n balklengte, dus ogebouwdc kie1..

Groto zceschepen ook voor handel technisch mogelijk (fig. 16).

C!ek rna'chant.ship. About n.c.

fig. 16

Grieks

kooDvaardijschip

Holmes 32

Holmes ₄₅

Holmes fig. 12

Grieken in. staat

Perzen

ter zoc to vcrslaan.

In do slag van in O verzloogcn Grjol:en Xerxes, die een holmes 26

vloot had van 4200 schopon, aarvan 1200 trircoen.

Griekc

schopen

flog

ste:d.s bomnnd met ije mannon.

andei on scheepvaart brachten groto voistand in Griekenlanci.

Griok reSpectcGrdO tot

300

v.Chr.

dc tccbnicu. De

uit-vinder stond.

in aanzien, word. a13 weldoener bcscliouwd.

Blijkt

uit

bekond gobleven nanien, bi5v.

Thalos

vond triangtz1atie-ethQdc ult om afstand uit kust to bepalen. nacharsis verbetcrd.e het stenen ankor tot de vorra .ie rTij nu kennen, rnogeli.jk uit ijzer gesmeed. Vérder uitvind.ing pottébakkerzw.c1, ot voet godreven. erkstuk

op tafelhoogte i.p.v. oo do grond.

Door Perzische Oorlogon kwamen do .Grieken meer in contact HOdges

₁₇₆

et volkeren van Tabija Oosten. Do vcrkregen. Griekse rijkclo

had ten gevolge dat hun maatschappèiijke structiir op die van het Oos.tcn ging iijken, hetgeen. o.a. let gebru.ik. van slaven

Voor dc sanenstelling

van dit

college rerd gobn.iik gcaakt van do navolgende literatuur

G.C.V. Holmes Ancient and. Modern Ships,

doe]. I Yooden sai1in ships London, 1900

H. Hodges

Technology

in the ancient world Pelican book,

1970

A,.Dig'oy "Boats and ships',

in: C. Singer,

A History of Teähnoldgj, I, Blz.

73O743

R.J. Forbes

50 jaar olie

Phoenix

pocket,

1963

t. Daumas A history of technôlogy& invention, deel I oorspr. Franse

uitave 162

K.P. Oakley "Skill, as a human possessio&'

in: C.Singer, k Eistpry O± Technolo, I, blz. 1

-.37

L, Louwe Kooymans en Prehistorie en vro to goschiedcn:is 'ran ons

land.

P. Stuart Gid.s voor d.e vorzaneling Nederlandse Oudheden',

Rijksm.iscurn van Oud.hod.en 'to Leiden.,

Don Haag,

1969

J. do Lavarande Romantische Scheepvaart

Elsevier pocket A 21,

₁₉₆₀

C. Aidred "Pine word-work"

in.: C. Singer, A History of Technology, I, blz..

684-703

L.S.B. Leaky

"lorking'stone, bone and wood"

-15-5.

Voor'aarden vocr Grics2 tocliriischc vooruitran

In 6e ceuw eorte Grioke filosofen in Ioni (estiast van orbcs 10? ein-L.zi) en Magna Graecia (Zude1ijk deel Ita1i). ;roi gezegd.:

Grieken, rijk gewrden van handel konden zich lu.zc van hot denken perrnitteren.

Griekenland zeif was ar land, orngevon door zoo, weinig Daurnas 181

hoogvlakten, ijwo1 goon grondstoffen (alleen zilver-, lood-rnijnen van Laurion), oragevon door bergen. Verdce1d in aantal

onderling twistonde stadstaten. Goon financi1c bromicn voor yes-tiging industri1e economic, vooral door goed.kope slavenarbeid, die mechanisatie afremde. Bovendien veroordcclde ontwikLelde kiasse handarboid, .waardoor wimdigon en wetenschappe niet gemotiveerd tot tecbnischo 'v-ooruitgang.

Handel, nijverhei& en landbouw geloid-door raiddeimatige, onaan- - -

Eodgesl79

zionlijko adninistratiove ambtenaren. Ceken toe op void.ocnde

op-brengst productie en op winstgevende gang van zaken.van commer-ci1e ondernomingen, zoals scheepvaart.

Voor racer produ.ctiomeer slaven. Bij raffinage van looderts voor zilverproductia word. Ie.vensduu..r slaa±' in rnaandeni.p.v. jaren gorekend. Zblang veivanging koston proces niet to hoog maakte, niets gedaan tot verbotering.

Opvatting van filosofen was dat intelligente mensen zich niet met induztrie bezig hielden. Tochnick was mind.erwaardige bezighoid good voor slaven.

Het geestelijke en econoniischo leven wijzigde na do verover--ingen van Philips van Laccdoni en Alexander de Grote in Azi6 en

Grieken kwamon daardoor in contact rot oude beschavingen.

ij u1lcn nagaan in hdeverre.ditontact tot stiu1ans tecbnische

Na dood van .ioxander de Groto in 323 v.Ciir. vrerd hot enorme Griekse rijk verdeeld onder zijn -eneraa1s, onder vrie Pto1emus die Erte toeewozen kreeg. Ricp zichzelf uib tot koning en gal' zich d.c naarn Soter (redder). S.tichtte hot Liseu.rn to A1exandzi, hetgeen nc-erkwam o eon research instituut.

Belangrijkste ge1eerden waren Hero, Ctosibius, Philo van Byzantium. Usher ₄₅

Besteedden aandacht aan beschrijving van machines en apparaten.

Archimedes (267-212 v.Chr.) bekend. als WiSicUnCilgO, ook inventief.

Bestudeerde theorie van d balans (evenwicht hefbom). Uitvind.er Kranzberg van vrorrnwiel... Paste schroèf toe voor bydraulische machine (vijzel),

was vrmoede1ijk al ecrder bekond. Construeerd.e bij verdodiging Syracuse (211) werk.tuigen, die vijand in vewarring bachten.. Vooral militaire tochniek belangrijk. Door oor].ogsomstandighoden ontstonden niouwe. problemen,.. die mech.nische facilitoiten

ver-eisten; stinulans tot vorvaardiging militaire werktuigen door in-d.ustrie., aismode tot vooruitgang wotenschap. Verder werden bij oorlogsomstandighoden koston-beperkingen ve.iwaarioosd, waar.door bolemineringcn tot innovatie verclrrenen.

De i.iitvindingen van Hero had.den maar beperkte practische betekenis. franzberg Nauwolijks gericht op asistentie van d.c mens bij uitvoering van

zijii work. Veel uitvindingen dienden tot vermaak.

Verzpilling technische vernuft? Gebrek interesso b±j Grickon voor tecbnische uitvindingen, die arbeidsbesarcnd werten?

Tech niet to negatiof zion. Practische betekenis hadden buy. schroefper en dioptra van Hero (theodolict).

00k zienswijze dat Grickon woinig interese in uitvinders en ult- Usher ₄₉ vindingen zOu.den hebben wordt bestreden. ,Ambacht gebaseerd op

tradities....Verbetoringcn waren geleidelijk.en weinig opvallond. Zodoende bopaalde "uitvinding" niet to identificeren en onpersoonr lijk. ZOdocnde ordt g-ebrck interesse

00k

v:cl vorklaard.

6. Dc vijf G1cksc mcchani3chc princiocs

ero beschrijft vijf "eenvoudig&' raachines:

wici en as (windas), hoiThoom, katrol, wig, scrocf zondor eind. Lachine v'as besternd o gewiciten op te heff en.

De opmerkelijke practische resultaten van .rchimedes lagen in de Usher ₄₇ wiskundige 'berekaning van d.e echaniche voordelen van de diverse

machines en combinaties.

Li deze

achins ka

i de pratijk al voor, bijv. hefboom in shadouf (fig.

₁₇₎

fig. ₁₇ Shadouf

a

Katrol toegepast bij v.teropvoer uit putten en veelvuldig op schepen.

Wiggen voor spiijten van hout en steen en ook bij constructiewerk. Door- Hero en Vitru.vius (Romeins goieerd.e uit le eeuw v.Chr.) hijs-kranexi beschrevcn (fig. 18)

Usher 73 fig. 5

fig. 18 Usher

fig. 6 Kraan met enkele.

Combinatie vcn hcfbooa, ketrol en vrindas.

Toegcpast door Romeinh in combinatie met tredio1en (fig. 19)

fig. 19 Romeinse aan

Wijnpersen ondergingen. mcchanische verbeteringen:

oorspron.keiijk a].lecn hefboom met z'-,aro gcwichten, daarna toepassing

dan vTindas en katrol en tenslotte sobroef (fig. 20, 21, 22) Singer II fig. 86

Singe± II

fig.. 82

fig. 20 wijnpers met hefboom en wind.as

Hodges fig. 216

L c4 N

FIGURE 83P'ess dc:cribd by Heri. The rape is taken in, us nfigure 82, by turning tite

a'rwn 'vith daucha bit spok . This raises the weight an tire rig/it. when a peg is put in the drum

to prevent the rope unwinding. Hence asteady pressure is applied with very great leverage so

the contents of the press-bed on rht left. First century A.D. Press-beam may he up to ix m long.

fig. 21

wijnpers aet

hefboom, windas

en

katrol:

FIGURE 85Pliny's first lever-and-screw press. The screw has either one undercut bearing

in the floor, or, a: here, bcarins in floor and roof There is asecond pair of slotted posts on

the right of the press-bed. For filling, a beam is pushed through the slots in these post: ar4 below she press-beam.. The scren' is then turned to bring down the end of the press-beam. First century

4.0. (For Hero's method of cutting female threads see figure 572.)

iig.

wijnpers act

nei000a

on scn.roei

Schroof al bekend in Egypte voor .rchimedcs voor opvoeron van water (vijzcl). Toegepast o.a. in aijnen en voor irrigatie, ook voor d.rooghouden scheepsruimen (fig.

23).

1

fig. 23

vijzel

voor opvoeren van water.

iç.

L

,A

_Aridr1Jvi

door

LrecL-hofe?

Sknr ]I'

fl

Singer II fig. ₈₃ Singer II fig.

₈₅

Usher fib. 13 Iki l \-,;.t ,'I . pf .;

FJt.'nE 6r8Are/:inicj:an wren' for u''tcr-raiiing, from a mural at Pompeii, shouthir

tiIC method of j:,,,:ini l/:e screw by tread lug

wit/i the feet. Is sl,gi/d of course be sit',',, s/aping, not horizanial as it appears in the

7 i.:ochanisinr van vaDcns

Toopassingen van mechanische principes in militair VTCI'k-tuigen mechanisering van boog en slinger (fig. 24).

fig. 25

Philo's i'at±iytonon (pijikatapult)

Fxcuz 629Early Creek armour: the ,fra:h of Achilles. From _{a black-figured amphora sixth}

century &c.

fig. 24

Grickse bewapening ult

6e eeuw

v.Chr.

Gemechaniseerde boog : pijikataDult. Span1acht ontleend. aan torsie vezelbundcls.

Singer ±1

fig.. 629

Singer II fig.

640

Bezwaar: govoclig voor vocht. usher 84

Samengeperste lucht en bronzon veren voorgestold. Getracht lucht-machine na to bou.wen. Grote druk bicok nodig. L.angenomen dat Philo bcschrevcn machine nooit bouwdo.

Tocpasing ver!acht vn metalen is nict oximoo1ijk. Pliilo

refercert naar

de v:ijze waarop Xoltische en Spaanse

zwardcn

door

buigen

erd.cn

getest.

Eoro paste veerkracht van horen toe (gastraphetes, fig. 26).

0 0

fig. 26 PijlkatapuJ.t van Hero (gastraphetes) spankracht door buigen van horen

Ook slingeren (fig. 27) gemechan.seerd, slingerblijdo...(fig. 25)

-FIGURE 63oA izick-s1i,ger.

fig. 28 slingerblijde

gebruik gemaakt van ae-sie.kracht

Projoctielen konden

750

meter ver geschoten rordon.

Ook uitvinding van polybolos door Dionysius, soort inachinegc-wecr, waarioo en reeks pijien uit magazij kon schieton.

Singer II fig. 639 Singer II fig..

630

Singer II

fig. 645

Ficu 645The onager.

Al doze werktuigon resulta.t van wijziging Grieke icnta1i-teit na vcroveringcn door Alexander de Grote. Moed rnaakte plaats voor list n inventivitoit. Voordien vrerd grota waard.e gohecht aan dapperheid. Necrzien op inventiviteit. en uitvinders. Alleen

bij belegeringen originaliteit: bij boleg van Plataea (429 v.Chr.) Puller 38 brandendo pijien am belegeringsvrerktuigen te verniotigen, aanvallen

met zv7aveldamDen en brandonde vloeisto±'.

List en inventivitcit pas door Philips II va LTacedoni tot ont-plooing gebracht. Bijv. luisterpparatuur om ondermijning stads-wallen te detecteren. Bestond uit nj dunne metalen vaten, ge-voelig voor juiste trilling.

Otesibios vond. iddel u.it om de armon van katapulten met luchtdruk te d.oen bewegen.

Door d.e Romoinen zijn d.e militaire werktuigen op georgani-soerd.e schaal toegepast.

I.p.v. oude militiesysteom boroepsieger en mechanisering.

Blijkt uit bescbrijvingen veidsiagen en. bclegerirgen.. Bestookton vanaf heuvels vijand met pijien uit machines gelanceerd.

Kleine veld.stukken getransportoerd. met carrobalistae. Legloen (6000 man) had. en 60 olus 10 katapulten.

Bolegoningstecbnie en genie vender ontviikkeld. Bij beleg Alesia (Pran1ijk) in 52 v.Clir. 2.000.000 m3 grand verzet voor loopgraven Romeinen nict alleen afhankelijk van hun legioenen maar ook van kampementen en weon.

FIGuiz 575Hero's device for opening the doorsofa

temple when afire is lighted upon the a/tar. Expanding hot air in the altar drives water from tht conga sner into a bucket, which in des:endir.g turns the door-spindles 6y means ofa rope, raising the counter-weight.

fig. 29 Automatischo

8 Lucht- en waterdruk, stooi

Hot zoekon naar vcrkracht leithie tot verhandelingen over luchtdruk door Phi1en Hero. Leiddo vrije1 niet tot practische resultaten. iIel speelse werktuigen. Bijv. vanneer altaarvuu.r ordt

ontstokcn gaan tera:peldeuren open. (fig. 29) en waterorgol (fig.

30).

Fcunz 574?hilo'$ corn/il: ed suctIon- and

furce-pump, with inlet and outlet va/re:.

FIGUTtE 573Hero's hydraulic organ, based on that

ofctesibius. Water is forced into the rih:-hand

corn-partrnclu by the manually oper.tred piston-pump,

displacing air which is admitted to the pipes by the key-valve thown ü' the left.

fig.

30

waterorgel

fig.

31

Porsporap van Philo

Uher 85

Singer II fig.

₅₇₅

Singer II fig.

₅₇₃

]achnian 1 Singer II fig.

574

altaard.euren van. Hero Hero

Dit laatste werkte op principe van Ctesibios.

Volgons

Vitruvius zoon van kapper; bij poging tot montage vorstelbaro spiegel vond hij dat contragevicht, dat in nau.w kc.naal gloed., lucht samendrukte

die met J.uid. gesis ontsnapte. Leiddo tot

plunjerpomp (fig. 31)

Gen bevrijs van toepassing vacuumDoulp, hoewel h3t bastaan or van _{Usher 85}

bij de Roeincn bekend gorreest ioot zijn. Neyses ₁₇

van hot, oak do plunjers, rot leren afd.ichtingen

SCIINITI A-B

fig. 33 Stoointurbjne van Ecro

Tecbn. gosc biz. 183 doorsn. A-B, C-D Hodges fig. 209 fig. 32 Roeinse dubbelperspornp

Ook vond Hero priitieve stoointurbino uit, lmd. echter geen Hodges 18.

5

\7aerrad

Do Grieken en Romeunon gebruiktcn al doze uJ.tvmndingon viii.

Eodes

1

voor mi.litairo dooleincion, vcrfraaiing van steden en spel, zoals

hot voor do gek houden van kerkgangers. Het kwaei nict bij hen op

o

nijvcrheid. efficienter to

aken of niuve energiebi'onnen aan

te boron, hoeve1 zij dicht bij eon ware industri1e revolutie

kwaien.

De mcchanische ideeri iran do Gricken zijn door de Romeinen

toe-gepast. Zij ±ntrodu.ceerdentredio1en (zie fIg. 19) voor gebru.ik

mensenkracht en kaapstand.ers voor toepassung van dierlzracht.

Toogopast voor malon (fig.

34).

fig.

34

Dierkracht voor aandrijving molensteen

Ook dierkracht voor

terrad.

fig.

35)

fig.

55

Vlatervricl door dieron aangodrcvcn

Hodges

fig. 218

Hodges

22!

Plaats waterwiel in boot

raderboot. In 4e eeuw L..J. door on-

Hodges 19C

bekend. auteur beschroven, voroedelij1: nooit uitgevocrd (fig. 36).

.LIyu U OU

fig. 37

VTateriio1cn

iiet bekend. wannccr en waar ecrate watermolens (horizontale)

B:od.ges

₁₉

bestond.en. In elk geval le eeu.vr v.Chr. in Noord. Griekenland of

'3cst Anatoli. Ilorizontale molens woinig efficient.

Vitruvius besclu'ijft ic ecuw !.D. verticale

olen. Aandrijving

onderstroorns. Haakse overbronging nodig, mogelijk ont1end aan

aandrijving o1enstoen door dierkracht (fig. 37 B).

Efficienter, niolensteen 5 owentclingcn bi5 1 onwentoling watorrad.

fig. 36

Raderboot

Hodges.

22:

4e eeuw A.D.

Radcrwielen gebruikt voor directe aandrijving, bijv. molenstoen

lfig. 37 A)

Singer II

fjg; 54O

atorriolon vcrd.cr ontwikold. In Rouio 1Q aauaductcn, die

water nict alleen van bronnen naar

o$e

oirs en fonteinen voerden,

flaar 00k naar watrmolenS.

Toepassing watorr.iolcns 'bcDerkt door

tranpotgclijkhede water.

Pas in Liddeleeu.vren tot ruirne tOcDassing

gekomen.

Vanwaar deze late toeDasing?

-Kranzborg wijt dit o.a. aii oven7inn-ing van het

Christendom op

heid.enso Rotnoinen. Do god.sdienst in

do Oadheid van do gewon.c.!nan

was heidens: elke bOomstam,

stroom of ierg

d. zijn "genius", o±

bepa.ldc geest die eerst gu.nstig gestcmd

incest worden alvorens tot

exploitatie over to gaan. Christendom

rckende hiormee af en stond

aan handwerklic.cn en boeren

vrije gcbruk van natuur toe.

.Behalve voor de drie eerd.er genàemde gebieden

interesseerden

Grieken en Rorneinen zich niet voor toopassingen van

w.tenschap

en uitvindingen. Vletenschapsman

niot -in staat ervaring

handwerks-ia

te "vertalo&',. mardoor eriringbij Dompenracu

atmosferische

d.ruk niet leidde tot inzicht in vacuum.

Bedenk ook

at do antieke -

Usher

49

maatscga"pij in het algemeen de tecbriicus-handwerkinafl

onderwaar-d.eerde.

Daarbij koint dat na do vcroveririgefl van do Romeinen een.

pacifise

tot ntwikkeling 1m ô

Osteljk verval.

Ogaxiisatie. en inechanIsorixig beletten o.a. Ontplooiing persooriiijke

mood on initiatief.

Geestelijk verval 'ooscevi1 door Petronius

riter in Satyricon.

Nicuwe impuls was nodig, d-ie van buiten

kwam (Barbaren).

10 Ont ikk1in;T Grick3e en Rorncinc sche..:stchn±ck

Hot is mo1ijk 1anzamc ontwikke1in

scheepstecimiok te

zion. Onderging weing

practiche invloed van wetenscnap.

Wel invlocd. door thntiik:e1ing van am'oact zoals

ijnbouw en

houtbeworking.

Liijnbouvi in Griekenland. in Laurion

(Oostkant van Attica).. Pro-

Daumas I,

:

d.uctie van lood sulfide of als eon mengsel van

lood.glans (PbS)

en zilvorgians

(Ag2S). Het erts gedolven met rechtaooIcige schachten

(2 x 1,5 m doorsnee). Diepste schacht 386 ft tot onderaards

water-oppervlak. Afdalen d.m.v. lathiers of boomstrrnen met gaten.

ts verwijderd door winches en katrollen. Verticale

schachten.

door horizontalô gangen verbonden. Voor draincring

atersc1ovon

gebruikt. Zilver gebruikt voor rnunten.

Lood. werd toegepast voor Q.a. bekieding van scheepsiiuid.

tegen.

Singer Ii.

.

.

..

.569L

Teredo Navalis (paalvzorm).. Geblekon uit scheepswrak van. Griekse

kocpvaarder uit 250 v.Chr.., vcrgaan

bij Grand Congipue bij Liarseille.

Dit was in d.e. tijd van do oorlog tusscn A.tigonus van

Lacodoni

eb Pto1emeus II. van Egypte (slag bij Cos in 258

v.Clir.).

Hierbij introduci

van n.ieuw type oorigsschip: cataphract.

Was eon galei van zwaro constructiè. Term ontlecnd aan

waar.

ge-malid.e cavalerie.. Scheepshuicl voorzien van extra

beschermende

.beplanking togen ram:en. Eierinee twee sortpn

oorlogsschepen:

lichto galci en hot zvrare gaijoon.

Romeinen in essentio ecn agrarisch yolk. Door oorlog

met

Carthago orn beerschappij Westelijko Hiddellandse zoo was vloot

flOdig. Een gestrand Carthagoes oorlogsschip word

model. voor.

Ro--meinsc'schccpsbouv;ers. Dit

ode1 moot cataphract gcwcest zijn.

Romeinen legden zich toe op rammen en cnteron, evcnais

Gricken en

Carthagcrs, verspi1dn echter goon tijd. aan in;ewilc.kold.c

rnanocxvTeS

Singer II

566

Singer :rZ

569

met lichte galien. terC11 met behuip iran klapbrug et scherpo pen aEn.ondórzijac, die in vijandolij d.ck doord.rong.

Roeinen zijn terggekomen van z'.7aar scheeDstp na slag van Actiu., 31 v.Chr.. Gc;;onnen door lichte galcien van Octavianus.

rcus Antonius vertrouwde op katapult op zwarc sche.pen. Bleek ondoeltreffend door slecht ianocuvrercn.

Gestuurd. door 2. riemenaan b.b. en s.b.. Vergroting stuurkracht aumas door toopassen hefboom (c1avs), tlhclmstokll beveatig. aan. bovenr

deel riem, die in koker draaidc. Vergelijk me't huidige balansroer (fig. 38)

a. Sde of a gal ey. Rudder with jointed clavus.

b

fig. 38 Stuurriemôn, bewogon door helms tok

floewel heerschapijop zee, tecbnische vooru.itgang zeetransport weinig aLngemocdigd. Bracht Romeinse schecpsbouw vTel vooruit.

Gevoig vn ontwikoling sr.eden, houtberking

(fig.

₃₉₎

en

erva-ring op zee.

Toepassing ijzoren beslag, ëikerLhoutefl huid, ijzeren nagels, leren zeilen.. (bo±er dan linnen) .

c. Pivot device.

Fic. 82. Oar rudders, "a" and

"b" (from a mosaic at Thernctra, Tunisia); schematic position on

galley; "c." reconstruction Of the

pivot device..

Dimas I

I

FIG. 84. Tools.

I. Plane (Pompeii). 2. Saw (Rome). 3. Adze (ascia) (Gaul). 4. Scissors. (Roncisen, fifst century A.D.). 5. Scissors, (Priàne). 6.. Drill (from a painting at NpIes). 7. Drill (Thebes,

Egypt). 8. Punch (from a bas-relief at Aulun). 9 Sheirs with interchancable blade-(Pompeii).

fig.

39

Romeins gereedschap

Vierkante zeilen kond.en vrordcn gebrast (schuin gezet t.o.v.

-laiigs scheeps). Toepassing van tweed.e mast, schuin naar voren

gericht (fig. 40).

Koopvaardijschip kori. 4 a 6

zeeziijlen per uur afleggen bij

u.nstige

H wind.

In het-Iemj-meer cén met hout bekleod-ijzercn anker

gevonden met

gewicht vazi 414 kg. Afkomstig van schip van

eizer Tiberius

(

42 v.Chr.)

Fic. 81. Roman ship with ram, sails, and oars (from a mosaic at Soussee, Tunisia).

fig. 40

Romeins schip met ram,

zeilen en r.ietnen

Daumas I

fig. 84

Daumas-]

fig. 81

Johari, sen

Griekse en Roacin ijzcrsrcden vOcral 'oclangrijk voor veraardiging wapens (zwaarcicn).

Je zagen. al dat ?hilo voerkracht wilde ohticnen aan de 'oulging van metalen n.a.v. testen c1tici on Sparise zwaarden.

Romeinen ve±baasden zich over lange ijzeren zwaarden van GaI1irs,

Johansen

toen doze Rome belaagden ib

₃₈₇

v.CIir.

Rorneinen betrokken staal uit Spanje o.a. voor zwaarden. Ook uit Singer II 704 Noricu (5tiermo.-ken). Veel fraai vorsiorde Romeinse zwaard.en

gevond.en. 00k uit 3e ecuw ..D. in Nydam-schepn. Leet bestond.

Johase.n

uit idderi1aagvaxi hard staal, waaro aan boide kanten :z.g. gedanasceerd staa]. gci:eld, dat was gohard. Gedamasceerd s-taaJ.

geef.t bij etsen een geteicend. ooDervlak.

VaardIgheid a.fkomstig uit India. Alexander do Grote bracht

M. KanzbOrg en

C.'i. Pursell

R.J. Porbcs

Ceraad1eed literatuur

Technology in the Ancient Viqrld Peniin Books,

₁₉₇₁

Eine raische

Dope1koibon-Drackpumpe aus Eiqhcnholz

aus dem Vicus Belginuni (wederath/uunsrack, Kreis Bernkastel-7ittlich)

in: Teciiikgcschichte, Bd

39 (1972), nr. 3,

B.z.

177-I

Ancient and. modern ships, part I

London,

1900

A history of medhanical thventio

Mc Graw Hill Book Cyo , New YOrk,

1929

War through the ages

New York,

1944

A history of metals London 7.C. 1,

1960

Geschichte des Eisens,

3e

d.ruk

Lsseldorf,

₁₉₅₃

Armament and. His tory London,

1946

A history of technology and. invention, dl. I "ShipbuiJ.din'

in: A history of technology, dl. II door Ch, Singer e.a., Oxford,

₁₉₅₆

"ailitary technology"

in: A history of technology-, dl. II door Ch. Singer e.a.

Technology in 'estern Civilization, dl. I.

New York,

₁₉₆₇

Cultuurgeschiodenis van vietensclrnp en techniek 9 druk

₁₉₇₁

G.C.V. Holmes A.P. Usher L. Montross Aitchison 0. Johannsen J.F.C. Puller

Dars

T.C. Lethbridge A.R. Hal-i Henry Hodges Adolf ieyses

ii i(1tn

Noorde1ij

deel van Romeinse Rijk bevolkt door Ke1tn.

VIoon-den oorspronkelijk aan bovn-Donau in Z- DuitsianVIoon-den

bevolkten

van d.aar uit grote delen van het

Rorneinse Rijk.

In

rnn]ij

geromaniserd

: Ga11irs.

In Engeland de Britten. 7erdcn door Grickon Barbaren genocmd,

omdat

zij niet dee]. namen aan iidde11andse zee beschaving.

Ccn±ruin van do ijzercultuur in Noricu.m door Kelten

vcrplaatst

Derry en

7illiams 12

voora]. naar Spanje.

-Keltische boeren goede vaklieden en inventief. Bouwd.en karren met

Singer II 5.

wendbare voor-as en widen met rollagers, zoals bleek uit

ogra-vingen in Dejberg in Denernarken

(fig. 41, 42 en 43).

fig. 41

Tagen met vrcndbarc vooras, gernaakt in

Keltischc wcrkplaats in Z.Duitsland of

N.0.-Fankrijk (ic eeuw v.Chr...) mt. oograving to Dejberg

-

fig. 42

\Tielnaaf, waarin

groeven voor rollagers

(Dejberg)

fig. 43 reconstructie rollager

van fig. 42

Hodges

fig. 236

Singer II

fig. 504

Singer i:

Keltische Galii?rs beiarne scheepsbouv.'cr3. Caesar bev;onderde hun Hodges 206 schepen, boter zeewaard.ig on bestuurbaar in t1antische Ocoaan

dan Romeinse. Zwaar gbouv.d, daardoor moei1ij tot zinkn to brengen.

Bij oDgravingen in 1962 bij het station Black±'riars in London Elimers 12C werd. eon Keltisch schip gevondon uit 2c eeuw na Cbr. iiiorit

blijkt dt Kelten do Middellandse zee bouwtecbniek, waarbij d.c plaiikon op smalle kant met pennon aan elkaar waren verbond.en

(karveelbour) niet beheersten. Huid. en spanten verbonden met ijzeren nagels (fig.

44).

Planken niet onderling verbonden, d.e planken wren dik en d.e sDanta±'stand. klein (fig. ₄₅₎

A. BL.ACKFRIARS.

S

B. NEW GUY'S HOUSE.

fig. ₄₄ verbinding spant en huid Ellmers fig. 2 in schip van Blacldriars, 2eeeuw

na Cur. Thnm I Elimers fig. 1 0 z

12 ioorcic1ijk

5cce3bcUvT

In

Noord.

west uropaz on;ik-:ç--do ich schepsbouwtraditie,

onafhankeiijk

van die in Liddeilandsezoe gebied. Ten gevolgo

van

de veroveringen van do Islam in het .iiddellandsezee

gebiod. biocf

deze gescheid.en onttikke1ing lange

tijdgehandhaafd.

.11cen

het Byzantijnse rijk wist: do Lioren te weron.

Het gcvolg was het vord.vrijnen

van

do Europese handel en do cheepvaart op do Ldde11andse ze, o.a. doordat Mohammedaanse. zeorovers do kusten onveilig maakten.

Over

do oorsprong

van

de Noordelijke scheepsbouwtraditie, waarbij de plankon

'dakpanscwijs

met do lange kant over elkaar

wod±i

gelegd en met nagels verbonden, is weinig bekend.

llerinoedelijk karakteristiok voor de gezamenlijke Gerrnaanso schcepsbouw en

van

d.e Slavische in het Zu.iden

van

het

0otzee-gebied..

Over de bouwvrijze zeif werd veel bekend door heidense go-()

bru.ikon, zoals het begraven van man

of

vrouvr in eigen schip.

Vele grafschepen gevonden in Zwedezi, Noorwegen,

Schotland.,

]go-land, Noord. Frankrijk.

In

I'tydam (Sleeswijk Holstein) schip gevonden

u.it

660 (fig. 4.6).

fig. 46 Nydam-s chip

L =

76 ft

b=llft

Doze schepen waren

nauwelijks

zeewaardig.

To,t aande invallen van.

de Noormanncn 'in do 9e eeuw was or

clru.kke

Friese schecpvaar op do Scheld.e, do

Rijn on

de Laas en enigo kustvaart op cle Noordzoe.. Duurstedo (Dorestad) v;erd

druk

bezocht. Eieraan door Noormannen cind gcmaakt, vcrrroesttcn o.a.

Dores tad. Pirenne

₄

Elliners 12C Singer II

fig. 527 B

Pirenne 6

Noormannen i7amen met schcpen

met

zwaardcr idol

en hoge boordon (fig.

47).

fig. ₄₇ Goks tad schip 800 I = 78 ft, B =

16,75

ft

strijkbare mast, roer met helrnstok

Deze schepn tvaren licht, te vergolijken met lichte galeien uit Middellandse zeegobied. Grootte narn weliswaar toe tot 30, zelfs

60 riemen

aa.n

een zijde,

maar

zeeviaardigheid niot vergelijkbaar metkoopvaardijscbepen uit die tijd.

Singer II

4"

£ 1.

13 Veimen-in

!oorcIclijk

en Zu.id.eiije schcc-isbour7

Van ontwikkelin

van koopva.rijschpn is cchter gas

sp±'ake

waimeer de handel in N.

Earopa weer tot lcvon kdt. Na invalien

van Noorinannen verdvijnt de zeehandel.

atschappij valt ter

tot

Pirenrie 8

staat van 1andbowcmeenSchap.

Op hot gebied. van d.c land.bouw vonden een

aantai hervoringen. plaats

die grote maatschapDclijke betekonis zOudcn hcbben.

In verband.

daarniee na

onder

are1 de Grote (Karoiingische rijk) hot gebrtik

Mte 40

van ijzer toe. 1ieuwe

ijzerrnijnen werden geopend.

IJzer werd gebru.ikt voor iandbouwgereeds clpp en z

oals ondrdeien

van d.c ploog. Door Barbaren ten Noord9n van do

lpcn word de zware

ploeg uitgovonden, geschikt voor ploegoxi van zware

vette grond.

(Voor beschrijving zie van dr Poel, gera4pleegde

literatuur)

Hiermee efficienter te p].oegen, tcnvijl do zware

grond.,. d-ic-

vru.cht-baard.er was dan do droge lichto grond in hot

Zuiden, 'eer

voort-bracht.

Hierbij icva

de verbetering van hot paar4entuig en hot

hoefijzer,

waard.00r grotor trokkracht werd ontwik:old.

Gevoig was dat

idden lOe ceuw bev1king van -Europa.sterk

Pirenne

7

toenarn, vooral no. de bcvrijding van

plundertochten van Moron,

Noormannen en Hongaren.

]pansiedrang o.a. door ontginning van woeste gronden.

Hiorin

Pirenne 81

g-ingerl abd.i.jcn van d.c. Cistorciensers vor

(in lb

ecuw gesticht)..

Möcassen werden drooggeaaakt en de strijd tegen hot

water vand.e

zoo en riviercn begon, en wel

in do Nederlanden door indijkingen.

Vooral in Viaandnren i.v.m. overbevolking in do stedon.

her loefd.e lakonwcvorij, daterend uit

lCeltische en Ronieinse tijd,

weor op; Ioefsels zeer gezocht

vregens-fraaie kbouron.

Door Friese schippors vervoord

aar Itali, later door Nooso

zeelieden.

OvervTjCht 1Qlaamse lakoninclustrie in 13c euw enorm. Vorrt

met rest van Europa contrast dat doet donken aan

igeland van

18e en 19e ecuw. Vas in con tijd dat transportidel

cinig was

ontwikkcld voor goedkope massa-artikelon. Vandaar voorkeu.r voor

artikelen van grote warde en laag gevricht, this gemakkclijk

ex-portcerba-r.

VJ.aanderen en Brabant lieten zechandol over aazi Scandinavirs

en. aan de Th.i.itse Iianze. Koopvaardijschepen in hot IToorden waren

brede ronde overnaads gebouwde schepen met enkel vierkant zoil

op mast in midzcheeps. Aangezien do kostbare lading aantrekkelijk

was voor zocrovers, was verdediging noodzae1ijk. Vandaar dat

verschi

tussen ocrlogsschip en koopvaardijschip in Noorden

ver-vaagdo. Er verschenen voor en achtor vecht-platformen (kastelen),

v-ermoedelijk overgenomen door kru.isvaarders, die Middellandse zee

bezochten (fig. 48).

Pircr.no 44

fig. 48

Holmes

fig. 29

kol mast schip uit

cind. 13o ecuw

-Do N000delijke zecvaarders leerden op dcn duur tegen d.e

wind-richting in te zeilen, waardoor zij minder afhankolijk van de

Lane

7

windrichting werdon.

Eocvo1heid viori:ant zeil v;cic1 vorGToot 0±' ver:ieind docr reven, veriaoOd.elijk ocn Scandinavische u.itviding uit d 12e eeuw.

Eerste heift 13e eeu vcrschijnt het centraal roer.. in do Baltische Daumas I zee,in de 14e ceuw in do Noordzee.

Baskische Diraten brachten zo 'n schip naar iddellandse zoo. Lane 37 her had. zich eon rótor type rônd. schip ontwikkeld. met twee sten Lane 37 en bovenbouwen i.v.m. het vervoer iran. Ki'uisvaa-rdors. Dc masten

voorzien van latijnzo.lQn, d.rieb.ockig, met punt nar voren. ad.del1andse zee koopvaarders namen. verkan' zeil aan hoofdast en centraz'1 roer over. Tegelijkertijd werd.en in Noorden en Zuiden

do kastelen aci hoeg en achterschip in scheeDslijncn opgenomen.. hieruit resulteerde de kogge (fig. ₄₉₎

fig. ₄₉ lane fig. IX

Eenniast kogge

Met hot ierkrite zeil aan hoofd.mast waren Middellandso zeeschepex veiliger dan met tvee mas ton met 1atijnzeilé, in verband. met het "voor cen stormuitrijden'T.

Ret vorbeterde schip heeft grote economischo gevplgcn gobad. in do 13e ecuw vraren 50 zoelieden nodig voor hot a±en met Venetiaanse koopvaarder. Een ecuw later. waren er 20 ervacn. z1iéden en acht leerlingen voor nodig.

Lct do .introductie van d.e.kogge namen ooh de aI'metingen toe vOor hot transport va±i massa goederen.

14 .icchaniorin;r in 1e

MidleW,7en

Behoef to

aan massaverlToer

was gevoig van opkors ±nthistri1e

productiein het Veten. Doze productie was mo;eiijk door do tech-nische ontwikkeling. Hiervoor was de Islam.itische inväsie van belang geweest, igezien de Loren enkele elernenten van do Chinese techniek overbrachten, o.a. de papierfabricage.

in 751

maakten

.rabieren bij Saarkand (Noordelijk van Afghanistan) Chinese kzijgsgevangonen, die papier konden maken.

Via

lange

route in 1150 papier-fabricage in Spanje en in 14e eeu.w

in Daitsiand. Een ecuw later word hot d.rukken-uitgavonden met d.e losse letter, door Johann Gut4nberg (1450), eon felt, dat niet alleon word geThspirerd. doorde Chinese

blokdruk, maar

ook nauw samenhingmetd.e opkornst

van

het Huinanisme.

Ookhet hand.elscontact

van

d.c ènetianen is vanbelang:,geweest

voorhetnaniaken van producten tilt het Oosten. Behalve specerijen Piren.ne 1

werden vanaf de 13e ceuw verstoffen, katoen, rUFIC zijde, daast

uit

Damascus,

baldakijn uit Bagdad., Moi.sse1ine uit Mossoul, gazen

s.toff en uit Gaza gemporterd. Eerst de Italiaanse handwerkslieden on

d.aarna

ook. uit d.e rest van Europa gingen

d.eze

stçffen vorwerken on namaken.

Dc productieinOgeliikheid

hing

samen met

d.e mechanisering

van het productieproces.

In d.e. 14e eeuvT werd. hot spinziewiel ge.ntroduceerd (fig. 50)

FIGURE 167Spindle-wheel from the Lsa:rell Psalter, C 1338.

ü cardiig wool.

fig. 50

Snnewie1 tilt 1338

Singer II fig. 167

Ect echanischo wecfgtouw was al eerder in gobruik (fig. 51)

fig 51

horizontaai weefgetour7 met schachtmechanisme, bediend. door voettroden (13e couw)

Voor vorkiaring

terininologie zie i.J.C.

van Paassen en J.H. Ruyok:

Eeivoudige

warenkennis, blz.

69

Een

aanzet ot mechanisering van do aan&rijving

zieri wij

in de tOepassing van do hand.kruk (±ig.

52)

fig.

52

Slijpen van zwàard aange-dreven door handkrukwiel

(Utrechts psalteriv.m,' lie eouw)

Ook de

ruochaniscl aangedroven draaibamk is een .-Europcse

on.t-wikkeling uit do Middelecuwen (fig. 53)

fig. 53

Draaibank uit 13e oeuvi verondo paaiis.bevestigd aari zoldering

Er was voorlopig nog

gecn sorake van mtaa1draaion.

Singer II fig. 181 Singer II fig.

₅₉₃

Si:nger II fig. 586

Voor het lichten van zware lasten

werd. d.c d.chroefvijzcl

uitge--vond.en (fig.

54).

FIURE 8jDoub1e-ounterpeise sling-trebue her.

Note the re/easing-device a: the side. From Vafrurio,

1478.Simple trebuehe::were operated by the strength

ofa numberofmen pulling down the shorearm.

fig. 54

schraefvijzel

u.it

het schetsboek van Villard. d.c Honnccourt 1250

Villard. d.c Honnecourt was technicus en 'oehoord.e tot d.e Cister- Singer II cienser k1oosteorde.

Ook d.e tandheugel was bekend, toegepast bij de kruisboog, 1370 Singer II 7

(fig.

55).

fig. ₅₅

kruisboog met stalen boog en

tand.heu.gel

Bij d.c slingerblijd.e werd gebriiik gemaakt

van

zw.artekracht (fig.

56)

fig. 56

a lingerbli jde

volgens schets uit 1478

Singer II fig. 589

Singer II

fig..

655 C

Singer II fig. 583

Zvaartekracht ook gebruikt bij continue beweging (fi

57)

fig.

₅₇

blaasbalgen werkend. -net

nokken op as en contragevricht voor opga.ande- slag

Singer II fig. 582

Nokkenas belangrijk voor het overbrengen van- roterende 'aeweging op tránslatie. Zodoend.e ken gebruik worden gemackt van inolens.

In; Europa eerste- vertlOale windinolen in 12e eeuw. Li de . Singer-lI E

Nederiand.en vermoedelijk gcntroduceerd. dOor Cisterciensers voor

d.roogmakingen. Typisch Europese windmolen was onafhankelike uit- Thite 87

vindig (fig.- 58)

--11 eerderindio1en in-Tibet

(823). Hori-zonta.1, voor aandrijven

gebedsrnolen.

Idee windmolen vcrocdelijk niet uit-Oosten afkomstig.-. Duitse sold.3ten bouwden tijdens

3e

Kruistocht erste windmoien in Syria. Windnolen teen al bekend-in hot Jeste±i. -. -

-fig.58

-windmolcn uit13e euw

- 1270 -

-Singer II

fig. 561

15 1.ijnbouw

Qntvrikkeling mechtiisatie ging gaard rct oo1evn

an

handcl i. 12c euri.

oeneende hehoei'tcaan geld. .Vandaar

inter-esse in zi1veriijncn.

In 1136 vcrden in rreibu.rg in Saksen rijke zilvcrcrtsaders

ge-vonden.

ke1c

ienta11en jaren later warc.n cié rnijzibdüw .en

rael-terijen in vol bcdrijf.

Toch b1ef do Droductic van zilver tot an hot einde vn de

Singer II

Middelecuwen onvoldbende. Pas tegen cind 15e eeu.w word door d.c

,Pirenne 1

exploitatie van d.c zilvorertslagen in Saksen, Bohemen, Tyrol,

Salzburg en Eongarij. do jaar]Ajkso prod.uctie aanzien1ijI verhoogd.

Lieeste zilverertson complex. Om ertscn to scheiden waren bamers

Singer II

en stampers noclig. In 13e ceuw werden d.eze door waterkracht

aan-gedreven. V.atcrmo1ens werden

jj. algemeen in de Alpengebieden.

Hiervoor kapitaal nOdig. Ontwikkeling Westors kapitalisme nu

verbonden aan onwikke1ing rnijn- en metaalind.usirie.

Do Saksische mijnwerkors gaven de toonaan in. de Midde1eeuwe,

Singer II

niet

1leOn in eigezi land. ma.ar over heel Europa. Toen bijv. in

1551 de Spaanse mijn in Cuadalcanal uer. heropend. voor do prodti.ctio

van zilver en bed., word gevraagd cm 200 of meerDuisers, geschoold

in mijnbouw en rnetaalkunde.

Veel bekend over d.c mijnbouwtecbiék door de publiatios

van Georg B.ucr (1494-1555), bekcnd onder do .naar

Agricola.

Neue Deut:

BiOgraDhi

Studeerde in LeiDzig theologie, philosofie en taalku.nd.o, werd.

Bd 1.

lector aan die Universiteit. Stude:rde van 1523-1526

in

Ita1i

in medicijncn, filosofie en natuurwetenschappen. ?!erd in 1527

-1533 . geme ontearts te Joachinstahl

,

middelpu.nt

ilvermijribou

llerd.icptô zich da

in

inera1ogic en g.eoloe en mijnbouw en.

metallurgic, in verband met gebruik mineralen en smeltproducten

als doskuniige oi

ohicd van min.era1oic en mi.nhouw berod

maakte. Geschrcven in do vorm van diaoog tussen

praktijkrn en

theoreticus. Eli levert bovdjs van bolang van samega.n praktijk

en theorie. Dit work trok.

aandacht vai geleerden uit zijn tijd,

o.a. van Erasmus to Rottordan.

In 1531 'o.DslOot .gr.ico1a gehoor te geven ann de

mijnbouwstad.

Chenitz year hot beroep Van Stadsarts. flier vend hij cle tijd. om

zijn ervaringen op sc.rfft te stellon. flij

schreef fundamentele

werken over geologic en begon in 1545 net zjn

beroendsto bock,

dat pas na zijn overlijden vcrschoen(1556)

:

'De re metallica

libri XII".

Do laatste jaren van zijn leven bracht

hij in armoede door. Dit

kv'an doord.at hij zich van zijn omgev±ig vörvreerndde.

Eli leefd.e

in het centruin van de Reformatie van Maaxten Luther en was

ann-vankelijk warm voorstander. Eij schrok echter terug van de

conse-quenties van de ingrijpende

evo1utie en do daaropvolgcndo

gods-dienstoorlogen. Hij onderijield contact thet zijn ouda katholieke

leraren, bezocht Ita1i

en vereerd.e &asmus, die p1eitt

voor

verdraagzaarnheid.biflnefl d.e ongedcelde kc-rk en gohocht

bleef ann d.c

traditie van de Rooms Katholieke kerk.

Evonc1 werd zijn aandac.t getrokken docr do

hooggcctmdo,

weten-schapeelijk geinteressoercie icurvorst van Saksen LTal.Lrits. Dezo

trad

op als beschernbcor en zorgd.e year origehinderde voortzettizig van

do studies van AgricOla. Agricola kwam tot weistand en.

vrerd ondanks

zijn katholicisnie eon geacht burger. In 1546 word hij

niet alleen

in d.c gcmenteraad, rnaar zelfs tot burgorneester van

Chernnitz

go-kozen.

Omstreoks 1550 echter tradeen verscherping op an d.c strijd. togen

do hervorming. Eet gevoig was d4t Agricola in 1552 uit zijn

ambt

crd afgezet.cloor do burgers van Cheznnitz. Do aanleid.ing

hiertoe

was zijn persoon1ijko vrhouding tot Laurits van

Sakscn, die

eensezinci met de Paus g±ng opträdcn tccn do hrvorming. £a

zjn

afzettng werdhij bospot en gehoond.. Op 21

ovembr l55

stirf

hij tijdens een hftig.dispuut met Protostanen aan eon beroerte. Dezé dood.soorzaak ;ekte de woede van do nienwe evangelische auto-riteiten van Chernflitz. Zij weigerden horn te begraven. Eu erd pas vijf dagen later begraven. in een plaatsje buiten Chcrnnitz.

an zijn voornamste werk "De re Metallica" heeft Aico]a tot het Singer II laatst gevrerk.t. Hét vorscheen na zijn dood. in

1556.

Hot bs-taat

uit 12 delen

beschrijft dë bcz*aron van het werken in do mijfl en van metalen; do positieve kanten' worden aangeduid..

beschrijving van de mijiwerker en van de methoden tot

opSp9ing

van aders.

3..behande1.t.aders enIagn in het'algcmeen.

het bepalën van dé crenzen van aders ene fu.nctie van de

mijnbeanibt.en.

delven en 1andeten

gereedschappen en werktu.igen. raff.ineren. van goud.

roosteren, stampen en wassen van erts. ert srnelten

sceiden van zilver van goud; bed van gou.d en zilver. scheiden van zi1r van koper

Thbricagc vanzout, soda; alum, .vi.triool, glas.

Het eerste stadium van do mijnaanbeg bostond iiit

hetaken

van èenvertigale gang tot con

diepte, warop hot erts wed bcrikt.

Dan.. werden horizontale of sdhaine gangen gegraven (fig.

59).

Eon volgendo stap was het gebruik van tandie1en, waardoor zware gewichtonkondon word.ôn geheven.of necrgelaton' (fig.

60).

0

j

C

0

1-I

i-I'

H) C)

\

H) CD hi P. . '1 H' 10 P. (j) ) C)

.

1:1 U (0 .

i-'

CD 8 CD 0 H)

ci-]

9 I.s. 9 C) B-. O P. ci-CD CD II -I-i. 0 H N 0 ci-I-' 'd

I

Z1 p o Fd i-'. CD t:$

ci-i r

ci-CD M 9 I-i H C)

t)

P 10 P CD ci-(fl CD N 0 i-J ci-CD C) '-,. CD ci L O' N CO -. a 0

I-i

'd 9 ff I-I (1) d 'd H fo p. 0 F i-El 0 P. .4 i-'. CD 'd (U 10 B-. CD I

i

p. H) CD .4 0 I-' U fo H) ci- 0 ci-O\ p. ci-I'.) CD c-i-I fO (U 9 CD 10 CD C.4 p.

iii

9 I-J (0 0 'd o 10 C) 9 0 ci. El ci-CL) .4 'd 9 fo C.i. p.

i

9 H-CD

Ij

I-p. o N p. CD 10 I-i ci-10 .4 CD 0 J

i

CD (J) C) C/ti C) (U i-..s Fj

ft

10 CD (4) .4 CD C.J. ci-CD El CD ci-p

ti.

(D

Ij

1 Ii CD II CD -' P C CD .4 CD 9 CD p. i C) 10 Cl c-i- CD L CO CD U) P CD ci-CD 9 p. H) C/ti