ło b y w ła ś c iw ie d o d a ć jaą zcze p r z y n a jm n ie j d w ie e w e n tu a ln o śc i, j a k ie n a s u w a ją się po le k tu r z e k sią ż k i, a m ia n o w ic ie : alb o o p in ia sta ro p o lsk a nie m ia ła w o g ó le z d a n ia n a te m a t A n ty p o d ó w , alb o m ia ła o n ich ta k m a ło w ia d o m o ś c i, że ź r ó d ło w o p o z o sta ły o n e n ie do u c h w y c e n ia .
D z ię k i k sią ż c e o t r z y m u je m y o b r a z A m e r y k i, ja k i m ó g ł s ię w y tw o r z y ć w u m y śle s z la c h c ic a p o p r z e c z y ta n iu p rz e ze ń ca łe j d o stę p n e j w P o lsce lite r a tu r y a m e r y - k a n is ty e z n e j X V I — X V I I I w ie k u , b ą d ź też m o ż e m y p o z n a w a ć p o g lą d y n a tę s p r a w ę p o sz c z e g ó ln y c h lu m in a r z y inasizej k u ltu r y . N ie s te ty , n ie w ie m y , c z y w ie d z a P o la k ó w n a te m a t A m e r y k i w z b o g a c iła się w cią g u d w ó ch w ie k ó w . A u t o r , z a ło ż y w s z y so b ie u k ła d p r o b le m o w y k sią ż k i, m o ż e z b y t m a ło m ie js c a p o ś w ię c ił u w y p u k lę -, n iu ty ch p r o b le m ó w ( m ie js c e n a to zn aleźć b y się m o g ło np. w z a k o ń c z e n iu , z r e s z tą b a rd z o p ię k n y m lite r a c k o ). A że ja k ie ś z m ia n y izaszły, w id a ć to c h o ć b y z r o z d z ia łó w p o ś w ię c o n y c h o k r e s o w i O św ie c e n ia . Z a in te r e s o w a n ie A m e r y k ą p r a s y p o l s k ie j i w y b it n y c h lu d zi k o ń c a X V I I I w ie k u w y n ik a n ie ty lk o z p o s z u k iw a n ia a n a lo g ii do n a sz e j s y t u a c ji p o lity c z n e j, o c z y m p isz e T a z b ir . B ie r z e się ono ta k ż e z u p o w sz e c h n ie n ia i u ściśle n ia in fo r m a c ji. Z r e s z tą z le k tu r y k sią ż k i jaen o w id a ć ró ż n ic ę m ię d z y ź r ó d łe m in f o r m a c ji X V I w ie k u , j a k i m b y ł w w y p a d k u te j p r o b le m a ty k i list C o r te z a do D a n ty s z k a , a ź r ó d ła m i o s ie m n a s to w ie c z n y m i, ja k im i s t a ły się d la n a sz e g o s p o łe c z e ń s tw a r e la c je z p o d r ó ż y p o A m e r y c e , d r u k o w a n e b ą d ź ja k o . o so b n e p u b lik a c je , b ą d ź w fo r m ie r e p o r ta ż y p ra so w y c h .
W r e z u lta c ie o t r z y m u je m y o b r a z A m e r y k i w o c z a c h p is a r z y p o lsk ic h i e u ro -, p e js k ic h X V I — X V I I I w ie k u . N ie w ie le o n i o te j In d ii w ie d z ie li. R a c z e j z k ilk u p o
sia d a n y ch n a j e j t e m a t d a n y ch k o r z y s ta li d la b ły śn ię c ia e r u d y c ją w w a lc e p o li ty c z n e j c z y r e lig i jn e j. Z r e s z tą nie b y ło w ie lk ie j ró ż n ic y w ty m w izględ zie m ię d zy P o ls k ą a in n y m i k r a ja m i E u r o p y . K s ią ż k a J. T a z b ir a u d o w o d n iła , że p o d w z g lę d e m z n a jo m o ś c i A m e r y k i p r z e z n a sz y c h p r z o d k ó w m o ż e m y n ie m ie ć k o m p le k s ó w w s to -, su n k u do in n y c h s p o łe c z e ń s tw E u ro p y .
B o ž e n a W i ó r k i e w i c z
H e in z W i e s e , J o h an n B ö l t s , R in d e r h a n d e l u n d R in d erh a ltu n g - im v lo r d w e s te u r o p ä is c h e n K ü s t e n g e b i e t v o m 15. bis z u m 19. J a h r h u n d er t, „ Q u e lle n und F o r sc h u n g e n zur. A g r a r g e s c h ic h t e ” h e r a u sg e g e b e n von F r ie d r ic h L ü t g e , G ü n th e r F r a n z u n d W ilh e l m A b e l , t. X I V , G u -. s ta v F is c h e r V e r la g . S tu tt g a r t 1966, s. 272.
D w ie m o n o g r a fie , k t ó r e s k ła d a ją się n a o m a w ia n y to m , u k a z a ły się w czasie,, g d y w ielu h is to r y k ó w ś r o d k o w o e u r o p e js k ic h z w r ó c iło s ię k u p r o b le m o m h o d o w li. S w e n d E l l e h o j (K o p e n h a g a ), I n g o m a r B o g (M a rb u r g ), F e re n c M a k k a i ( B u
d ap eszt) p o d e jm u ją w r a z z z e s p o ła m i stu d ia z m ie r z a ją c e d o u sta le n ia r o li h o d o w li i o b r o tu b y d łe m w g o s p o d a r c e p o s z c z e g ó ln y c h r e g io n ó w E u ro p y . B a d a n ia h is t o r y k ó w p o ls k ic h , g łó w n ie B o h d a n a B a r a n o w s k i e g o , w y ja ś n ia ją r o lę h o d o w li
w e w o lu c ji rotaictwiai. S tu d ia M a u r y c e g o H o r та a p o ś w ię c o n e h a n d lo w i w o ła m i .p olsk im i w y k a z a ły — o b o k lic z n y c h w a ż n y c h u sta le ń — ż e b a z a ź r ó d ło w a d la t e g o z a g a d n ie n ia je s t madeir s z c a u p ła i o b a w ia ć s i ę m ależy, ż e n ie p r ę d k o z n a jd z ie się- o d w a ż n y , k tó r y p o d ją łb y d a lsz e stu d ia n a te n te m a t.
P r a w d z iw a to sz k o d a , b o w ie m h o d o w la i h a n d e l b y d łe m o d g r y w a ły w epoce- przedjprzeim ysłow ej o g r o m n ie w a ż n ą ro lę , a díla hisltarytoa g o sp o d a r c z e g o , k t ó r y sziu-. k a ró ż n o r a k ic h w s k a ź n ik ó w p o ło ż e n ia i p o z io m u g o sp o d a r c z e g o , p r z y n o s z ą dziś m a te r ia ł n ie z w y k le w a ż n y . D la r e g io n ó w ś r ó d lą d o w y c h w X V I — X V I I I w . h a n d e l w o ła m i o d g r y w a ł r o lę a n a lo g ic z n ą d o m o r s k ie g o h a n d lu zb o ż e m .
A u t o r z y o m a w ia n y c h p r a c w n o s z ą do p r o b le m a ty k i h is to r y c z n e j w ie d z ę e k o n o m ic z n ą i h o d o w la n ą , u m ie ją c je d n o c z e śn ie o p e r o w a ć ź r ó d ła m i h is to r y c z n y m i.
Nie-d o s tr z e g a m y w ię c ta k Nie-d ra żn ią ce j h is t o r y k a n a iw n e j w ia r y w n a g ie Nie-d a n e s t a t y sty c z n e i u p r a s z c z a ją c e j m o d e r n iz a c ji obrazu- s to su n k ó w g o sp o d a r c z y c h . R ó w n ie ż
tr a d y c y jn ie s to so w a n e p r z e z h is to r y k ó w z a c h o d n io n ie m ie c k ic h p r z e lic z a n ie cen p o p rze d n ich s tu le c i n a R e ic h s m a r k i w sre b r z e n a p o ty k a m y tu je d y n ie z r z a d k a ; c z y te ln ik o w i p o z o s ta w io n o — co· w a ż n e — m o ż n o ść o p e ro w a n ia ta k ż e c e n a m i n o m i n a ln y m i.
T e u w a g i o g ó ln e n a s u w a ją się h is to r y k o w i, k t ó r y 'z o rie n to w a n y je s t słab o w sto su n k a c h p a n u ją c y c h m ię d z y E m d e n a S z le z w ig ie m w X V I — X V I I I w . R o z w a ż a n ia n ad lo s a m i h o d o w li i h a n d lu b y d łe m w t a m ty m r e g io n ie m o g ą m ie ć je d n a k p e w n e z n a c z e n ia ró w n ie ż d la b a d a n ia sto s u n k ó w p o lsk ic h , k tó r e z n a n e są je sz c ze n ie p o r ó w n a n ie g o r z e j. J. B ö l t s oipracow ał z a g a d n ie n ie p r z e m ia n h o d o w li r e g io n u O ld e n b u r g — W s c h o d n ia F r y z ja od k o ń ca X V I do p o c z ą tk u X I X w .1. U z y s k a ł sp oro s z c z e g ó ło w y c h d a n y c h o lic z b o w y c h e fe k ta c h h o d o w li i ulepsizania ra s b y d ła . W n aszej n a u ce z b y t m a ło p o d k r e ś la się, że w w y d a jn o ś c i h o d o w li z a c h o d z iły z m ia n y n ie u s tę p u ją c e o b s e r w o w a n y m w u p ra w ie r o li. In a c z e j r z e c z u jm u ją c , z a c o fa n ie f o lw a r c z n e j i c h ło p sk ie j h o d o w li b y d ła na z ie m ia c h p o ls k ic h w sto su n k u do p r z o d u ją c y c h s tr e f E u r o p y j e s t z ja w is k ie m w y r a ź n y m i trw a łym ,. N ie s ię g a ją c d o w y p a d k ó w s k r a jn y c h , o p e ru ją c w ie lk o ś c ia m i śre d n im i m o ż e m y stw ie r d z ić , że o d stę p od c z o łó w k i e u r o p e js k ie j w z a k r e sie o b u z ja w is k n a jła t w ie js z y c h do s p r a w d z e n ia — p lo n ó w zbóż i m le c z n o śc i k r ó w — je s t zb liż o n y .
Tabela 1 Plony zbóż i mleczność krów w niektórych krajach w latach 1919 — 1965
Kraj
Plony żyta (q/ha) Plony pszenicy (q/ha) Udój od 1 krowy (kg) okres przed wojen ny 1 9 4 8 --1 9 5 2 1961 — -1 9 6 5 okres przed wojen ny 1 9 4 8 - —1952 1 9 6 1 --1 9 6 5 okres przed wojen ny 1 9 4 8 --1 9 5 2 1 9 6 1 --1 9 6 6 Holandia 22,7 28,9 29,1 30,3 36,4 43,7 3700 4180 Dania 17,8 23,7 29,1 30,4 36,5 41,3 - 3330 3810 Polska 11,2 12,6 16,4 11,9 12,5 19,7 1360* 1751 2094
* R ok 1938; przeliczenie dla r. 1934 daje 13911, co odpowiada ok oło 1350kg.
„Źródła: Mały rocznik statystyczny 1937, cz. V II, tabl. 30, 36; Rocznik statystyczny 1967, tabl. 1013, 1014, 1035. Rocznik statystyczny nie podaje, jakie ściśle lata reprezentują liczby dotyczące , , okresu przedwojennego” .
Z b ie ż n e r e la c je p o z n a je m y i d la c z a só w d a w n y c h . W y d a jn o ś ć z b io r ó w czterech zb óż — ja k ie k o lw ie k p r z y j m ie m y o sta te c z n ie lic z b y — k s z ta łtu je się w X V I I i X V I I I w . o k o ło p o ł o w y w y d a jn o ś c i u z y s k iw a n e j w N id e r la n d a c h . M le c z n o ś ć k ró w w e w sc h o d n ie j W ie lk o p o ls c e X V I I I w . B . B a r a n o w s k i o sz a c o w a ł n a 1 ro cz n ie . I n te n s y w n ie g o s p o d a r u ją c y g o sp o d a r z f r y z y js k i z o k o lic F r a n e k e r , R ie n c k H e m - m e m a , ju ż w la ta c h 1569— 1573 u z y s k iw a ł co n a jm n ie j 13'50 1 od je d n e j k r o w y * . B ö lts d la h o d o w li n a w s c h o d n io fr y z y js k ic h te re n a ch m e lio r o w a n y c h (M a rsch e n ) w p o ło w ie X V IŒ w . u s ta la w y d a jn o ś ć k r o w y ma średnio· 2450 1, p r z y c z y m p r z e c ię t n a ro c z n a m le c z n o ś ć w n a jle p s z y m kliuczu sp ośród d óbr b a d a n y c h d o s ię g a ła 3047 1, w sła b sz y c h — o k o ło 1600 1. N a g o rsz y c h g le b a c h , w g łę b i lą d u (G e e st) u z y s k iw a -1 D ie R i n d v ie h a ltu n g im o l d e n b u r g i s c h - f r i e s i s c h e n R a u m v o m A u s g a n g d e s -16. J a h r h u n d e r t s b is z u m B e g in n d e s 19. J a h r h u n d e r ts (s. 1 3 1 —272). O b ie c z ę ś c i k s i ą ż k i z d a j ą s ię s t a n o w ić .d y s e r t a c j e d o k t o r s k ie u c z n ió w W . A b l a z G e t y n g i . 2 H . K . R o e s i n g h w : B . H . S l i c h e r v a n B a t h , E e n f r i e s l a n d b o u w b e d r i j f in d e > tw eed e h e l f t v a n d e z e s t i e n d e е е и г о , „ A g r o n o m is c h -H is t o r is c h e B i j d r a g e n ” t. I V , 1958, s. 130.
no w ó w c z a s 900 do 1728 1 d la p o sz c z e g ó ln y c h k lu c z y . A w ię c d y s p r o p o r c je z n a c z n e , ale i o g ó ln y p o z io m w y s o k i, d o s k o n a le p o r ó w n y w a ln y z w ie k ie m X X na te r e n a c h m n ie j in te n s y w n e g o m le c z a r s tw a . N ie c o ty lk o , n ie z b y t siln ie , p r z e s a d z a ł w ię c k r o n ik a r z z E m d e n w d ru g iej p o ło w ie X V I s tu le c ia : k r o w y t a m te js z e d a w a ć m ia ły w e d le n ie go p o n a d 3200 1 m le k a ro czn ie. Z a p e w n e w y n ik i r e k o r d o w e p r z y j ę t o ja k o p rz e c ię tn e , w y k o r z y s t u ją c te ż z a o k r ą g le n ie m i a r 3.
P r z y ta c z a m te d a n e z n a d z ie ją , że p o słu ż ą one r o z w o jo w i b a d a ń p o r ó w n a w c z y c h . Z a s k a k u je b o w ie m , że ta k sk ą p o i n ie c h ę tn ie ja k b y p o d e jm o w a n e b y w a ją p r ó b y z e sta w ie ń z a r ó w n o w se n sie str u k tu r s p o łe c z n o -g o s p o d a r c z y c h , ja k i p r o sty c h p o r ó w n a ń d a n y c h ilo ś c io w y c h , J a k ie k o lw ie k z g ła sz a n e b y w a ją z a strz e że n ia p r z e c iw h is to ir e q u a n tita tiv e , h isto r ia g o sp o d a r c z a m a w c ią ż je s z c z e do p r z e z w y cię ż e n ia e le m e n ta r n e b a r ie r y g r a n ic p o lity c z n y c h , ja k o s z ty w n y c h r a m b a d a ń i m o n o g r a fii, b a r ie r y ró żn ic ję z y k o w y c h i z n a jo m o śc i o b c y c h p u b lik a c ji. O d n o si się to n ie ty lk o , a n a w e t nie w p ie r w s z y m r z ę d z ie do h is to r io g r a fii p o ls k ie j: w ła ś n ie p r o b le m a ty k a ś r o d k o w o - i w s c h o d n io e u r o p e js k a o sta tn io d op iero p r z e n ik a do ś w ia d o m o śc i w ie lu o ś r o d k ó w b a d a w c z y c h n a Z a c h o d z ie .
H . W i e s e z a ją ł się p r o b le m e m p o k r e w n y m — h a n d le m w o ła m i, p ę d z o n y m i z p o sia d ło śc i d u ń sk ic h : S k a n ii, w y s p , J u tla n d ii, S z le z w ig u i H o ls z ty n u n a p o łu d nie 4. H a n d e l ten w ią z a ł się g łó w n ie z p o tr z e b a m i m ia s t (H a m b u r g a , L u b e k i, K o lon ii) i n ie o g r a n ic z a ł się do tr a n sp o r tu lą d o w e g o : do L u b e k i i do N id e r la n d ó w w ie z io n o w o ł y m o r z e m . P o z n a je m y e k o n o m ik ę h a n d lu i jeg o o r g a n iz a c ję s p o łe c z n ą, a u to r n ie p o m ija ta k ż e e le m e n tó w o b y c z a jo w y c h , s z k ic u je k o l o r y t ż y c ia p o g a n ia c z y w o łó w , o m a w ia te ż c z y n n ik i fis k a ln e , p o lity c z n e i in n e . D w ie s p r a w y z a s łu g u ją , z d a n ie m r e c e n z e n ta , n a sz c z e g ó ln ą u w a g ę p r z y s z ły c h b a d a c z y h a n d lu w o ła m i p o ls k im i: w ie lk o ś ć o b r o tó w i ró ż n ice cen w p o sz c z e g ó ln y c h sta d ia c h h o d o w li i tr a n sp o r tu .
A u to r d y s p o n o w a ł o b fit y m , choć n ie p e łn y m , m a te r ia łe m c e ln y m , z k tó r e g o u z y s k a ł lic z b y u ję te p o n iż e j w ta b e li 2.
T a b e la 2 Oszacowanie rocznego wywozu bydła z Danii,
Szlezwigu i Skanii 1480 — 1810
Okres Sztuk bydła
1480-1500 ок. 20 000 150 0-1540 ок. 30 000 154 0-1580 45 000 — 50 000 158 0-1600 30 0 0 0 -3 5 000 160 0-1620 55 0 0 0 -6 0 000 1620-1630 ок. 35 000 1630-1790 20 0 0 0 -3 0 000 1790— 1810 ponad 30 000
Ź ródło: H. W ie s e , op. cit., tab. 9, s. 78.
S ą to ilo śc i z b liż o n e do ty c h , ja k ie p r z y j m u j e m y d la trzód ip ęd zonych z K o r o n y ii p r z e z K o r o n ę ma Ś lą sk " .i do Duttstädít. pod. W e im a r e m w X V I / X V Ï I w . W ę g r z y je d n a k s z a c u ją s w ó j e k sp o r t 'zn a czn ie w y ż e j . N a le ż a ło b y p o s tu lo w a ć d a lsze m o n o 3 P r z e li c z y ł e m m e t o d ą H . K . R o e s in g h a (lo c . c it .) n a p o d s t a w ie i l o ś c i m a s ł a i s e r a . R o e - s in g h p r z y j m u j e d l a X V I w . z a w a r t o ś ć t ł u s z c z u w m a ś le = 8 0 % , w s e r z e z a ś — 1 5 % ( m i n i m a ln ie ) . T a k w ię c 107 k g m a s ł a i 75 k g s e r a d a w a ł y b y 96,85 k g t ł u s z c z u , c o p r z y z a w a r t o ś c i •3% t ł u s z c z u w m l e k u o z n a c z a 3228 1 r o c z n ie . P o r . H . W i e s e , o p . c i t ., s. 13 . •i D e r R in d e r h a n d e l im n o r d w e s t e u r o p ä i s c h e n K ü s t e n g e b i e t v o m 15. J a h r h u n d e r t b is г и т B e g in n d e s 19. J a h r h u n d e r t s (s. 1 — 129). 8
g r a fie , p o k tó r y c h p r z y jd z ie czas n a c a ło ś c io w e u ję c ie k w e s tii h a n d lu w o ła m i w E u ro p ie ś r o d k o w e j, to je s t m ię d z y B u g ie m (D n ie p r e m ? ), (D u n ajem i R e n e m . Już sa m e je d n a k o b ro ty b y d łe m z J u tla n d ii i te r e n ó w o k o lic z n y c h d a w a ły k w o t y o g r o m n e . P r z e m n ó ż m y p o g ło w ie p r z e z cen y.
W n a jp o m y ś ln ie js z y c h la ta ch 1601— 162 0 w a r to ś ć g lo b a ln a o w y c h 58 ty s ię c y (śiredlniio) sz tu k bydłai wymosiiła:
p r z y sk u p ie na w si (S ta llo c h s e n ) po 10,9 R e ic h s ta le r — 632 ty s. R tl. p r z y sk u p ie n ad Ł a b ą { M a g e r o c h s e n ) po 21 R tl. — ■ 1218 ty s. p r z y sk u p ie na rze ź (S c h la c h to c h s e n ) p o 30 R tl. — · 1740 ty s.
O tó ż są to k w o ty p r z e w y ż s z a ją c e śre d n ią w a r to ś ć ła d u n k ó w ż y t a w y w o ż o n y c h w ó w c za s z G d a ń s k a i E lb lą g a (ok oło 1 145 000 R tl. w icemiaich lo c o p o r t z a ła d o w a n ia ; w A m s t e r d a m ie 40— 4 5 % w ię c e j), k w o ty s ię g a ją c e w a r to ś c i g lo b a ln e g o e k sp o rtu p o lsk ieg o d ro gą m o r s k ą n a Z a c h ó d . N a to m ia s t w a r to ś ć p o ls k ie g o e k sp o r tu i tr a n zy tu w o łó w o c e n iłe m p r z y in n ej o k a z ji zn a c zn ie n iż e j. S k ą d ta ró żn ica ?
T a b e la 3 Ceny wołu w niektórych ośrodkach około 1565 r. (w groszach)
R ok Sambor Lwów Kraków Gdańsk
1561 150 160 1562 168 190 1563 88 250 1564 1 8 0 -1 9 5 132 280 1565 165 224 1566 461 1567 299 1568 150 319
Źródła: A G A D ,A S K , Rachunki królewskie 196, Starostwo sambor- skie, f. 151 —dotyczy stu wołów, wysłanych następnie do Kny szyna); S. H o s z o w s k i, Ceny we Lwowie w X V I i X V II wie ku, Lwów 1928, s. 180; J. P e lc, Ceny w Krakowie w latach 1369 — 1600, Lwów 1935, s. 75; J. P e lc , Ceny w Gdańsku iť X V I i XV II wieku, Lwów 1937, s. 59.
J a k wyndika z p r z y to c z o n y c h lic z b , cen.a w o łu w m ia r ę p r z e b y w a n ia k o le jn y c h e ta p ó w w y p a s u , tu c z e n ia i tr a n sp o r tu u le g a ła z n a c z n y m z m ia n o m ; d od ać m o żn a , że dla ty ch s a m y c h la t p o c z ą tk u X V I I -stulecia cen a u z y s k iw a n a je s ie n ią p r z y z a k u p ie c e le m p r z e c h o w a n ia w o łu w ob o rze (G r a s o c h s e n ) w y n o s iła śre d n io z a le d w ie 7,3 R tl. P o d o b n ie i n a sz la k u r ó w n o le ż n ik o w y m o d M o łd a w ii, U k r a in y cz y R u si do Ś lą s k a i S a k s o n ii z a z n a c z a ć się m u s ia ła ro z p ię to ść cen , w k tó r e j 'k r y ły się z a r ó w n o m a r ż e z y sk u p o ś r e d n ik ó w , j a k i p o w a ż n e k o s z ty u tr z y m a n ia trz ó d . J e d n a k , ja k z d a je się w y n ik a ć z p o b ie ż n e j o b s e r w a c ji ź ró d e ł, ro z p ię to ść ta b y ła m n ie js z a niż w p ó łn o c n o -iza ch o d n ic h N ie m c z e c h , a p o n a d to p o z io m cen foył w 'P olsce o g ó ln ie n iż s z y niż ta m . Z n a d e r f r a g m e n ta r y c z n y c h d a n y ch u ję ty c h w taibeli 3 w y n ik a h ip o te za , że r y n e k g d a ń sk i w y k a z y w a ł ce n y d e ta lic z n e w o łó w sto s u n k o w o w y s o k ie w o b e c cen w m ia s ta c h p o ło ż o n y c h w p o b liż u ró w n o le ż n ik o w e g o s z la k u p rz e p ę d u w o łó w . J e d n a k je ś li p r z y j m ie m y d la G d a ń s k a o w y c h la t śre d n ią ce n ę o k o ło 290 g r , s ta n o w ić to b ę d z ie o k o ło 8,75 R tl. W ty m ż e cza sie S ta llo c h s e n w D a n ii p r z y n o s iły 6,00 R tl, M a g e r o c h s e n w .W ed e l 7,53, zaś b y d ło p rz e zn a c z o n e ju ż na rz e ź — aż 14,75 R tl. (H . W ie s e , op. cit., s. 107). S tą d w y n ik a ła b y h ip o te z a o sto su n k o w o n i sk ich z y sk a c h z h a n d lu b y d łe m u z y s k iw a n y c h n a z ie m ia c h p o ls k ic h (por. ta b e la 3),
z a r ó w n o w sto su n k u do cen zak u p u w m ie js c u h o d o w li, ja k te ż w -sensie s to s u n k o w o n ie w ie lk ic h z y s k ó w g lo b a ln y c h z e k sp o r tu . W j a k im w r e sz c ie sto p n iu h a n d el b y d łe m s p o c z y w a ł w rę k a c h c u d z o z ie m sk ic h ? E k o n o m ik a ob ro tu b y d łe m n a w ie lk ic h sz la k a c h e u r o p e jsk ic h i m ie j'sce w ty m z ie m p o ls k ic h z a p o w ia d a ją się ja k o w a ż n e i c ie k a w e z a g a d n ie n ie d z ie jó w X V I — X V I I I w . A n t o n i M ą c z a k Jan D i h m , K o ś c i u s z k o n ie z n a n y , w y d a n ie p o ś m ie r tn e , Z a k ła d N a r o d o w y im . O sso liń sk ic h — W y d a w n ic t w o , W r o c ła w — W a r s z a w a — K r a k ó w 1969, s. 447, 19 ilu str ., 1 m a p a .
K s ią ż k a n in ie js z a sk ła d a się z o śm iu r o z p r a w p o św ię c o n y c h T a d e u s z o w i K o ś ciuszce. D w ie z n ich od n o szą się do o k resu p rz e d p o w s ta n io w e g o , p ię ć d o ty c z y k ilk u n a jb liż s z y c h la t po p o w s ta n iu , a je d n a p r z y n o s i a n a liz ę ź ró d ła p o w s ta łe g o p o ś m ie r ci N a c z e ln ik a . A c z k o lw ie k w ty tu le w y m ie n io n y je s t ty lk o K o ś c iu s z k o , k s ią ż k a w isto c ie m a d w ó ch b o h a te r ó w , o b o k N a c z e ln ik a b o w ie m s t a le w y s t ę p u je je g o p r z y ja c ie l i a d iu ta n t, k r y ty k i a p o lo g e ta — J u lia n U r s y n N ie m c e w ic z . G r u n to w n a a n a liz a i ś w ie tn a z n a jo m o ś ć p u ś c iz n y a r c h iw a ln e j i d ru k o w a n e j N ie m c e w ic z a s t a n o w i is to tn ą b a z ę ź r ó d ło w ą m n ie js z e j p r a c y . N ie ityltoo je d n a k , Dihrn p rzegrza ł b o w ie m a r c h iw a k r a jo w e , a p r z e d e w s z y s tk im z a só b A G A D , g d z ie z w ła s zc z a w Z b io rze P o p ie ló w z n a la z ł m a te r ia ły n ie z n a n e , r z u c a ją c e n o w e św ia tło n a ż y c ie K o ś ciu szk i. O d -czasu monumentalinieij p r a c y T . K o r z o n a o K o ś c iu s z c e (1894), a w ię c p r z e z o sta tn ich 75 la t, lite r a tu r a h is to r y c z n a d o ty c z ą c a N a c z e ln ik a n a r o s ła o b fic ie. P r a w d a , że p r z e w a ż a ły u ję c ia p o p u la r n e , ale ró w n o c z e śn ie o g ło sz o n o tr o c h ę p r z y c z y n k ó w ź r ó d ło w y c h , a sp oro n o w e g o m a te r ia łu w y d o b y li z w ła s z c z a S z . A s k e n a - z y , A . S k a ł k o w s k i i M. K u k i e l . D ih m p r z y c z y n ił się do p o g łę b ie n ia p r o b le m u , sprostow ał w io le oc en a b y t p o s p ie s z n y c h , w za c ie tr z e w ie n iu fe r o w a n y c h (A . S k a łk o w s k i), o d c ią ł s ię te ż od s k r a jn ie a p o lo g e ty c z n e g o , je d n o s tr o n n e g o s p o j r z e n ia (T . K o r z o n ). O c z y w iś c ie m im o d ą ż e n ia do m a k s y m a ln e g o o b ie k ty w iz m u i s t a ra ń do p r z e d s ta w ie n ia s a m e j p r a w d y w y d o b y t e j z g ę s ty c h m r o k ó w le g e n d y , k tó r a s z c z e ln ie s p o w iła p o s ta ć Koécdosizikii, .autor s ta n ą ł w o b e c z a g a d n ie n ia t a k tru d n e g o , że n ie k tó r e je g o s ą d y są d y s k u s y jn e , a n ie k tó r e in te r p r e ta c je n ie p r z e k o n y w a ją c e . Z w ię k sz o śc ią w y w o d ó w m o żn a się je d n a k w p e łn i z g o d z ić . Z b a d a ń D ih m a w y ła n ia się s y lw e t k a K o ś c iu s z k i in n a od te j,k tó r ą p r z y jt a u je się p o to c z n ie . S t a r a ją c się p o g łę b ić p s y c h o lo g ic z n y o b ra z p o s ta c i D ih m d o sz e d ł do w n io s k u , że N a c z e ln ik : ,;z n a tu r y s k r y ty , u p a r ty , p o d e j r z liw y ” z b ie g ie m la t s ta w a ł się ,,je sz c ze b a rd z ie j n ie u fn y , c h o r o b liw ie p o d e jr z liw y , w id z ą c y n a k a ż d y m k ro k u o ta c z a ją c y c h i śle d z ą c y c h go p iln ie s z p ie g ó w ” (s. 15). K o ś c iu s z k o p a n ic zn ie lę k a ł się p o d stę p u , a b y nie b y ć w y k o r z y s t a n y m d la cz e g o ś, co m o g ło b y ć z u jm ą d la je g o h o n o ru i ze sz k o d ą d la d o b reg o im ie n ia P o la k a . B y ł on iprzy t y m c z ło w ie k ie m o g r o m n e j o d w a g i o s o b is te j, a w d z ia ła n iu , g d y r a z w y t k n ą ł so b ie c e l, o d z n a c z a ł się ż e la z n ą k o n s e k w e n c ją . P o w y jś c iu z w ię z ie n ia r o s y js k ie g o K o ś c iu s z k o ż y ł ty lk o d la s p r a w y , is tn ia ła w n im ja k a ś r o m a n ty c z n a g o to w o ś ć p o ś w ię c e n ia sie b ie w im ię n o w e j w a lk i o w o ln o ś ć . N ie b y ł to m ię k k i c z ło w ie k e p o k i S ta n is ła w a A u g u s t a , ale t w a r d y ż o łn ie rz g o tó w p e łn ić n a d a l s w ą słu żb ę , o w ła d n ię ty id eą p o s ła n n ic tw a . R ó w n o cze śn ie zaś je g o ż ą d z a c zy n u b y ła h a m o w a n a o b a w ą p o d s tę p u . C z y ż b y w ty c h n a str o ja c h sz u k a ć n a le ż a ło p r z y c z y n , d la k tó r y c h o d tr ą c ił w 1806 r. w y c ią g n ię tą do sie b ie rę k ę N a p o le o n a ? S k r e ś lo n a p rz e z D ih m a s y lw e t k a N a jw y ż s z e g o N a c z e ln ik a n ie c a łk o w ic ie p r z e k o n u je . Z g a d z a m się , że K o ś c iu s z k o o b a w ia ł się p o d stę p u i s z p ie g o s tw a , ale n ie m o żn a tłu m a c z y ć t y m c a łe g o je g o 'p o stę p o w a n ia , w s z y s tk ic h d e c y z ji. D o ty c h c z a s b a d a c z e nie u w z g lę d n ia li n a s tr o ju p s y c h ic z n e g o , w j a k im z n a jd o w a ł s ię
