47 SZKIELET KONIA W OBIEKCIE KULTURY TRZCINIECKIEJ NA STANOWISKU 17 W SMROKOWIE, GM. SŁOMNIKI

1. Wstęp

W trakcie archeologicznych prac ratowniczych, prowadzonych latem 2003 roku, na wielokulturowym stanowisku nr 17 w Smrokowie (gm. Słomniki, pow.

krakowski) została przebadana jama kultury trzci- nieckiej (dalej: KT). Na jej dnie znaleziono dobrze zachowany szkielet konia. Charakter tego odkrycia zasługuje, naszym zdaniem, na szersze omówienie.

Położenie stanowiska (ryc. 1) oraz historia badań zostały już przedstawione przy okazji prezentacji gro- bów kultury ceramiki sznurowej (Włodarczak i in.

2003; Włodarczak 2006). Obiekt KT, oznaczony numerem 13, był zlokalizowany w północnej części wykopu (ryc. 2), w bezpośrednim sąsiedztwie nasypu małego kopca z kamiennym krzyżem, położonego przy północnej granicy wykopu. Chronologia tego kurhanu pozostaje nieustalona. Starsi mieszkańcy wioski pamiętają, że przy budowie fundamentu pod krzyż zostały znalezione kości ludzkie. Odkrycie to, z uwagi dokumentowaną na stanowisku dużą liczbę obiektów z różnych okresów pradziejowych i nowo- żytnych, nie może przesądzać o charakterze kopca.

Można jedynie stwierdzić, że jego prahistoryczny wiek nie jest wykluczony.

Sytuacja stratygraficzna w północnej części wykopu była skomplikowana i nie zawsze dobrze czy- telna. Poniżej humusu, o miąższości około 20 cm, zalegała warstwa ciemnej, niejednorodnej ziemi (w różnych odcieniach brązu), miejscami przemie- szanej z żółtym lessem. Niewykluczone, że warstwa ta powstała w wyniku erozji nasypu kopca. Przykryte nią obiekty były widoczne dopiero na głębokości około 50-60 cm od poziomu gruntu. Jamy nr 11, 12 i 13 two- rzyły słabo czytelny układ stratygraficzny (ryciny 2-4, fot. 1). Niewątpliwie najstarszym jego elementem był obiekt 12 (trapezowata jama zasobowa), związany

z kulturą pucharów lejkowatych. Został on częściowo zniszczony przez płytką nieckowatą jamę 11. Ta zaś naruszała jamę KT (nr 13), ale granice między nimi były trudne do ustalenia. Sytuację dodatkowo zaburza nowożytny wkop (prawdopodobnie stary rów przy- drożny), niszczący w części wschodniej górne partie jam 11 i 13. Nie można określić chronologii obiektu 11. W ciemnej warstwie, bezpośrednio ponad pierw- szym zadokumentowanym zarysem jamy, odkryto duże fragmenty wazy KT i żelazny zabytek z okresu wpływów rzymskich. Być może sam obiekt należy łączyć z kulturą łużycką (por. niżej). Jednak, ze względu na wątpliwości co do datowania obiektu, został on uwzględniony w rozdziale prezentującym źródła KT.

2. Opis źródeł

Zbiór ceramiki KT ze Smrokowa (tab. 1), opi- sano przy pomocy kodu technologicznego. Zapisu tego używano wielokrotnie przy analizie innych mate- riałów omawianej kultury z lessów podkrakowskich (np. Górski 1994). Wśród ceramiki z omawianego stanowiska są reprezentowane tylko niektóre z nich.

Stwierdzono następujące rodzaje domieszki schudza- jącej: 1/2 – piasek/żwirek; 3 – czerwony tłuczeń granitowy; 4 – biały tłuczeń, zwykle granitowy; 5 – mika, 7 – szamot (domieszka ceramiczna). Jej gru- bość (granulometrię) podawano w mm (np. 1-3 to grubość ziaren w mm). Ilość domieszki zawartej w masie ceramicznej określono w trzech kategoriach (M – mała; S – średnia; D – duża). Wyróżniono nastę- pujące rodzaje powierzchni naczyń (zewnętrzną i wewnę trzną): II – równa i szorstka, III – równa i gładka, IV – równa i wybłyszczona, VIII – znisz- czona, IX – chropowacona. Przełamy ścianek naczyń były: A – jednobarwny, ciemny; B – jednobarwny, MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXVIII, 2010

JACEK GÓRSKI, PIOTR WŁODARCZAK

SZKIELET KONIA W OBIEKCIE KULTURY TRZCINIECKIEJ

NA STANOWISKU 17 W SMROKOWIE, GM. SŁOMNIKI

jasny; Ca – dwubarwny: wnętrze ciemne, zewnętrze jasne; Cb – dwubarwny: wnętrze jasne, zewnętrze ciemne; D – trójbarwny. W katalogowej części opiso- wej ceramikę ujęto w ramach trzech grup: A (glina schudzana domieszką drobnoziarnistą o średnicy zia- ren 1-2 mm), B – (glina schudzana domieszką śred- nioziarnistą o średnicy ziaren do 3-4 mm), C (glina schudzana domieszką gruboziarnistą o średnicy zia- ren powyżej 4-5 mm). Nie charakteryzowano ułam- ków małych (o powierzchni 1-2 cm

) i zniszczonych (zwykle pozbawionych jednej z powierzchni).

Stwierdzono trzy typy brzegów: I1 – pogrubiony (zwykle od zewnątrz), II1 – niepogrubiony z zaokrąglo - ną krawędzią, II2 – niepogrubiony z prostą krawędzią.

Obiekt 11

W granicach wykopu znalazła się jedynie połu- dniowa część obiektu. Na poziomie odkrycia (50 cm od poziomu gruntu) był on widoczny wyraźniej niż sąsiadująca z nim jama nr 13. W rzucie poziomym miał kształt kolisty (średnica 190-200 cm). Jej wypeł- nisko stanowiła jednorodna ziemia barwy czarnobrą- zowej. Obiekt 11 naruszył stropową część obiektu 13 o bardzo zbliżonym charakterze wypełniska (ryc. 3A, 4, fot. 1, 2). Dlatego granica między nimi jest trudna do ustalenia. W przekroju pionowym obiekt 11 miał kształt niecki o dość stromych ścianach. Dno znajdo- wało się na głębokości 80-90 cm od poziomu gruntu.

W warstwie zalegającej bezpośrednio nad pozio- mem wyróżnienia obiektu, na głębokości 50 cm od powierzchni ziemi, odkryto skupisko kości świni, krowy i owcy lub kozy. Przy kościach znaleziono duże frag- menty naczynia KT, a także okucie pasa z okresu wpły- wów rzymskich. W wypełnisku znaleziono około 170 ułamków ceramiki, często mocno rozdrobnionych (o powierzchni poniżej 2 cm

), które dominowały w górnej części jamy. Wyróżniono ponad 40 ułamków naczyń neolitycznych (w tym zdobione ułamki kultury badeńskiej), kilka zaliczono do kultury mierzanowic- kiej (w tym mały fragment zdobiony odciskami sznura), prawie 60 fragmentów naczyń kultury łużyc- kiej i ponad 20 ułamków datowanych ogólnie na epokę brązu (w większości zapewne kultury łużyckiej) oraz 1 fragment ceramiki siwej kultury przeworskiej z póź- nego okresu wpływów rzymskich, wyróżniony w stro- powej części obiektu na głębokości 50-60 cm. Być może obiekt należy datować na czasy kultury łużyckiej.

Materiały:

W warstwie, bezpośrednio nad jamą, znaleziono 16 fragmentów wazy KT (wymiary: średnica wylewu – 15 cm, średnica brzuśca – 15 cm, średnica dna – 7,5 cm, wysokość – 9,5 cm) zdobionej ośmioma pozio- mymi, głęboko rytymi liniami, pod którymi, na zało- mie brzuśca, widnieją odciski stempelka (ryc. 6A:15).

Brzeg był niepogrubiony i miał zaokrągloną krawędź, dno lekko wyodrębnione (gr. A).

Obiekt 13

Został odkryty w północno-wschodnim naroż- niku przebadanego terenu (ryc. 2-4, fot. 1-3). W trak- cie eksploracji, krawędzie wykopu pozostawiono jako dodatkowe świadki profilowe. Niewielkie części jamy znajdujące się poza zasięgiem wykopu wyeksploro- wano dopiero po zadokumentowaniu tych świadków.

Została wyróżniona na poziomie 50-60 cm od obec- nego poziomu gruntu; jej zarysy stały się wyraźne dopiero 20 cm niżej. Na tej głębokości obiekt miał kształt kolisty i średnicę 190 cm. Przy dnie – na głę- bokości 170 cm – średnica jamy wynosiła 215 cm.

W profilu jama miała kształt trapezowaty (ryc. 3A) lub dzwonowaty (ryc. 3B), w trzech zadokumentowa- nych przekrojach. Różnica ta wynikała z niszowatego wysklepienia jamy w części północno-wschodniej, nadającemu jej kształt dzwonowaty. Natomiast w zachodnich partiach obiektu ściany zapadały się niemal pionowo. Wypełnisko było wielowarstwowe.

W partiach górnych stanowiła je przede wszystkim ciemna ziemia, w różnych odcieniach koloru brunat- nego. Laminacja w tej części jamy była mało wi do - czna, ale zaobserwowano nieckowaty układ warstw.

W części środkowej, oprócz humusowego sedymentu, zalegały również duże płaty lessu. Były one widoczne albo w postaci dużych, jednorodnych brył, albo w postaci cienkich warstw. Te drugie, wraz z cienkimi warstewkami humusu, tworzyły naprzemianległe sekwencje lekko opadające w kierunku wschodnim.

Część przydenna była wyraźnie wyodrębniona ze względu na odmienny charakter wypełniska. Stano- wiła je jednorodna, czarnobrunatna ziemia. W środ- kowej części dna, z takiej samej ziemi, uformował się wyraźny stożek o miąższości 15-20 cm (fot. 4). W dol- nej części wypełniska, w ciemnej warstwie, znaleziono nieliczne i rozdrobnione fragmenty naczyń, datowane głównie na neolit.

Na dnie (głębokość 190 cm) odkryto dobrze zachowany szkielet konia w pozycji anatomicznej (ryc. 5, fot. 5). Kości należały do osobnika starego, płci męskiej, o wysokości w kłębie szacowanej na 132- 137 cm. Ciało zwierzęcia leżało na dnie północno- wschodniej części jamy i było przysypane ciemną, humusową ziemią. Wyraźną koncentrację kości zwie- rzęcych, kamieni wapiennych i ceramiki stwierdzono też w części centralnej obiektu, na głębokości 100- 130 cm od poziomu gruntu.

Materiały:

Głębokość 60 cm: 5 fragm. naczyń neolitycznych.

Głębokość 60-70 cm: (z rowu współczesnego): fragm.

garnka KT z brzegiem pogrubionym (typ I1) z poziomo ściętą krawędzią, zdobionego cienkim poziomym żłobkiem (gr. B) – ryc. 6:1; 7 x KT (2 x gr. A; 2 x gr. B; 3 x gr. C); 1 fragm. ucha z dzbana KT;

1 nieoznaczony fragm. KT; 4 małe fragm. naczyń

datowanych ogólnie na epokę brązu; 29 fragm. naczyń neolitycznych, w tym kultury badeńskiej; 2 fragm.

naczyń (ułamek ucha i ułamek zdobiony pionowymi liniami rytymi) nieokreślonych kulturowo – zapewne neolit; fragm. nieregularnego wióra z krzemienia jurajskiego; odłupek z kamienia; fragm. dużego narzę- dzia kamiennego (żarna?) z wygładzoną powierzch- nią pracującą (ryc. 8:6); 29 kości zwierzęcych i ich fragmentów

.

Głębokość 70-80 cm: brzeg pogrubiony (typ I1) z „facetowaną” krawędzią (gr. A); brzeg z zaokrągloną krawędzią (typ II2 – gr. A); fragm. zdobiony poziomą listwą (gr. C); fragm. zdobiony odciskiem stempelka (gr. A); fragm. dna niewyodrębnionego KT (gr. B);

8 fragm. naczyń KT (3 x gr. A; 5 x gr. B); 3 nieozna- czone fragm. naczyń z epoki brązu; 20 fragm. naczyń neolitycznych, w tym KCWR i badeńska; 2 małe ułamki ceramiki nieoznaczone kulturowo; wkładka łuszczniowa z krzemienia jurajskiego (ryc. 8:3);

6 odłupków (2 fragm., 1 przepalony) z krzemienia jurajskiego (2 o cechach odmiany G), w tym jeden z ostrza siekiery (z pow. gładzoną – prawdopodobnie neolit), fr. wióra z krzemienia czekoladowego – neolit;

3 kamienie; 12 kości zwierzęcych i ich fragmentów.

Głębokość 80-90 cm: fragm. garnka z lekko pogru- bionym brzegiem (typ I1), ze skośnie ściętą krawę- dzią, zdobionego poziomą listwą (gr. C) – ryc. 6:2;

fragm. niepogrubionego brzegu (typ II1) ze skośnie ściętą krawędzią, z naczynia o łukowatej szyi (gr. A);

mały fragm. naczynia zdobionego wąskimi piono- wymi lub poziomymi żłobkami (gr. A); fragm. naczy- nia zdobionego odciskami stempelka (gr. A); 8 fragm.

naczyń KT (3 x gr. A; 2 x gr. B; 3 x gr. C); 5 fragm.

naczyń KT nieoznaczonych; 24 fragm. naczyń neoli- tycznych; 1 fragm. naczynia nieokreślonego kultu- rowo; 1 fragm. naczynia młodszego (?) niż KT; odłu- pek i przegrzany wiór z krzemienia jurajskiego;

naturalna konkrecja krzemienia jurajskiego; 25 kości zwierzęcych i ich fragmentów.

Głębokość 90-100 cm: 5 fragm. naczyń KT (2 x gr. A, 3 x gr. B); fragm. naczynia (ryc. 6:3) opisanego na głęb. 110 cm; 9 fragm. naczyń neolitycznych, w tym ułamki kultury badeńskiej; 2 brzegi kultury mierza- nowickiej; 3 odłupki (w tym 1 przepalony fragm.), 2 fragm. wiórów (1 przepalony) oraz duża buła krze- mienia jurajskiego; 6 kamieni; 11 kości zwierzęcych i ich fragmentów.

Poziom 100 cm: 20 fragm. słaboprofilowanego (pra- wie workowatego – ryc. 6:3) garnka esowatego (gr. C) o wymiarach: średnica wylewu – 16 cm, średnica dna – 7,5 cm, wysokość – 19 cm (gr. C). Brzeg miał miej- scami zaokrągloną, a miejscami lekko skośnie ściętą krawędź (typ II1/II2). Dno było lekko wyodrębnione.

Naczynie jest zdobione w górnej części podwójnymi guzami, umieszczonymi naprzeciw siebie i analogicz- nie rozmieszczonymi uchami przekłutymi pionowo trzema otworkami. Te elementy plastyczne tworzą sekwencję: podwójne guzy – ucho – podwójne guzy – ucho. Są one symetrycznie rozmieszczoną na obwo- dzie naczynia. Fragmenty naczynia znaleziono na głę- bokości 100-110 cm, 120 cm, 130-140 cm, 140-150 cm;

fragm. ucha z dzbana (?) KT; 17 fragm. naczyń KT (11 x gr. A, 3 x gr. B, 3 x gr. C), w tym ułamek lekko chropowacony; 16 fragm. naczyń neolitycznych, w tym KPL i kultury badeńskiej; fragm. plastycznej dekoracji naczynia (listewka) nieokreślonego kultu- rowo; przepalona kość; kamień.

Głębokość 100-110 cm: brzeg ze skośnie ściętą krawę- dzią (typ II1) z naczynia o esowatej szyi (gr. A); brzeg ze skośnie ściętą krawędzią (typ II1) z naczynia o łuko- watej szyi (C); fragm. naczynia zdobionego cienkimi pionowymi żłobkami na załomie brzuśca liniami (gr.

A) – ryc. 6:4; 4 fragm. naczyń KT (3 x gr. A, 3 x gr B);

10 fragm. naczyń neolitycznych; przepalony łuszczeń dwubiegunowy prawdopodobnie z krzemienia juraj- skiego (ryc. 8:2); mały łuszczeń dwubiegunowy z krze- mienia jurajskiego, fragment odłupka z siekiery z powierzchnią gładzoną z krzemienia jurajskiego;

fragment odłupka z krzemienia jurajskiego odmiany G; kamień; 32 kości zwierzęce i ich fragmenty.

Poziom 110 cm: zrekonstruowany garnek (gr. C) o wymiarach: średnica wylewu – 11 cm, największa średnica brzuśca – 13,5 cm, średnica dna – 7,5 cm, wysokość 16,5 cm. Brzeg miał niepogrubioną, skośnie ściętą krawędź (typ II1) i wyodrębnione dno. Naj- większa wydętość brzuśca znajduje się poniżej połowy wysokości (ryc. 6:5); 1 fragm. naczynia zdobionego pionowymi listewkami (gr. A), dalszy ułamek pocho- dzi z czyszczenia profilu (ryc. 6A:12); 1 fragm. naczy- nia KT (gr. C); 1 fragm. z głęb. 120-130 cm; 5 fragm.

naczyń i fragm. przęślika neolitycznego; fragm. naczy- nia (ryc. 6:3) opisanego na głęb. 110 cm; odłupek z krzemienia jurajskiego; kamień; 30 kości zwierzę- cych i ich fragmentów.

Głębokość 110-120 cm: 2 fragm. naczyń zdobionych poziomymi listwami (gr. A i gr. C) – ryc. 6:6, 7; brzeg ze skośnie ściętą krawędzią (typ II1) z naczynia o pro- stej szyi (gr. A) – ryc. 6:8; wtórnie przepalony brzeg z lekko zaokrągloną krawędzią (typ II1/2) z naczynia o łukowatej szyi, ryc. 6:9; 5 fragm. dna niewyodręb- nionego KT o średnicy 8 cm (gr. B), dalsze ułamki

1

Analiza kości zwierzęcych została wykonana przez mgr Danutę Makowicz-Poliszot (2010). W naszym opracowaniu podajemy liczbę kości i ich fragmentów odkrytych na danym poziomie.

W opracowaniu archeozoologicznym odnotowane zostały nato-

miast liczby kości po sklejeniu i rekonstrukcji.

znaleziono na głębokości 110-120 cm, 180-190 cm;

fragm. dna wyodrębnionego o średn. 8 cm (gr. B);

5 fragm. (3 x gr. A, 1 x gr. B, 1 x gr. C); 1 nieozna- czony fragm. naczynia KT; 12 fragm. garnka (ryc. 6:3) opisanego na głęb. 110 cm; fragm. zdobiony pod załomem brzuśca pionowymi liniami, przypomi- nający sposób zdobienia mis z wczesnej fazy kultury łużyckiej (gr. A) – ryc. 6:10; 39 fragm. naczyń neoli- tycznych (głównie kultura badeńska) i ułamek przę- ślika; 6 fragm. nieokreślonych kulturowo; przepalona kość; fr. wióra z krzemienia czekoladowego; rylec na regularnym wiórze z krzemienia jurajskiego (ryc. 8:1);

5 odłupków (w tym 3 fragm., 1 przepalony) oraz fragm. wióra z krzemienia jurajskiego; 15 kamieni;

90 kości zwierzęcych i ich fragmentów.

Głębokość 120 cm: fragm. brzegu lekko pogrubio- nego (typ I1) z krawędzią zaokrągloną, zdobionego poziomą listwą (gr. A) – ryc. 6A:11; fragm. dna nie- wyodrębnionego (gr. C) i 1 fragm. naczynia (gr. B);

27 kości zwierzęcych i ich fragmentów.

Głębokość 120-130 cm: 1 fragm. (brzeg) garnka (ryc. 6:3) opisanego na głęb. 110 cm; 1 fragm. naczy- nia (gr. B); 2 nieoznaczone fragm. naczyń; 15 fragm.

neolitycznych i nieokreślonych kulturowo; 6 kamieni;

2 narzędzia kościane; 48 kości zwierzęcych i ich fragmentów.

Głębokość 120-130 cm: fragm. dna wyodrębnionego (gr. C); fragm. dna (A); 9 fragm. naczyń (3 x gr. A, 6 x gr. B); fragm. garnka naczynia (ryc. 6:3) opisanego na głęb. 110 cm; fragm. naczynia z wczesnej fazy kultury łużyckiej (?) opisanego na głęb. 110-120 cm (ryc. 6:10); 22 fragm. naczyń neolitycznych; 9 małych fragm. naczyń nieoznaczonych kulturowo; przepa- lony, amorficzny rdzeń odłupkowy, prawdopodobnie z krzemienia jurajskiego; 2 odłupki, łuszczka oraz fragm. wióra z krzemienia jurajskiego; 7 kamieni;

18 kości zwierzęcych i ich fragmentów.

Głębokość 110-140 cm (z docinania profilu): 1 fragm.

naczynia (gr. A); 1 fragm. naczynia kultury mierza- nowickiej (?); 1 fragm. dna neolitycznego; 1 fragm.

nieokreślony kulturowo.

Głębokość 140-150 cm: 1 fragm. dna wyodrębnionego (gr. B); 1 fragm. (gr. A); 5 fragm. naczyń neolitycz- nych, w tym ucho; 3 fragm. nieokreślone kulturowo (2 małe i 1 wtórnie przepalony); 3 odłupki, wiór oraz amorficzna forma rdzeniowa z krzemienia jurajskiego (ryc. 7:2); 2 kamienie; 15 kości zwierzęcych i ich fragmentów.

Głębokość 140-160 cm: fragm. brzegu z lekko skośnie ściętą krawędzią (typ II1) z naczynia o prostej szyi (gr. A); fragm. naczynia o wyodrębnionej szyi (gr. A);

5 fragm. naczyń (5 x gr. A); 1 fragm. nieoznaczony;

36 fragm. naczyń neolitycznych; 1 fragm. naczynia kultury mierzanowickiej; 1 fragment nieokreślony kulturowo.

Głębokość 150-160 cm: brzeg niepogrubiony (gr. A) z poziomo ściętą krawędzią (typ II1) z misy (?);

2 fragm. ucha jednego naczynia z epoki brązu (KT ?);

17 fragm. naczyń neolitycznych; 4 fragm. naczyń nie- określone kulturowo (w tym ułamek wtórnie przepa- lony); 13 kości zwierzęcych i ich fragmentów.

Głębokość 160-170 cm: 18 fragm. górnej części garnka (gr. A) z niepogrubionym brzegiem z zaokrą- gloną krawędzią (typ II2). Wymiary: średnica wylewu – 14 cm, największa wydętość brzuśca – 21 cm (ryc. 6A:13); brzeg lekko pogrubiony (typ I1) z naczy- nia o łukowatej szyi (gr. B); 1 mały fragm. zdobiony poziomymi żłobkami; fragm. dna niewyodrębnionego o średn. 8 cm, jego dalsze ułamki znaleziono na głęb.

110-120 i 120-130 cm; fragm. garnka opisanego na głęb. 100 cm (ryc. 6:3); 9 fragm. naczyń (3 x gr. A, 3 x gr. B, 3 x gr. C); 3 nieoznaczone fragm. naczyń KT;

30 fragm. naczyń neolitycznych; 1 fragm. naczynia kultury łużyckiej (gr. C) – ryc. 6A:14; 5 fragm. nie- określone kulturowo, w tym 3 wtórnie przepalone;

rdzeń-tłuk z krzemienia jurajskiego (ryc. 7:3); prze- palone narzędzie na łuszczce, prawdopodobnie z krzemienia jurajskiego (ryc. 7:1); 2 odłupkowe narzędzia retuszowane (1 fragm. przepalony) z krze- mienia jurajskiego (ryc. 8:4, 5); 4 odłupki (w tym 1 przegrzany) i 2 łuszczki z krzemienia jurajskiego;

3 kamienie; 10 kości zwierzęcych i ich fragmentów.

Głębokość 160-180 cm: 2 fragm. naczyń kultury mie- rzanowickiej; 29 fragm. naczyń neolitycznych; łusz- czeń klinowaty z krzemienia jurajskiego (ryc. 7:4).

Głębokość 170-180 cm: 18 fragm. górnej części garnka (gr. A) z niepogrubionym brzegiem z zaokrą- gloną krawędzią (typ II2). Wymiary: średnica wylewu – 14 cm, największa wydętość brzuśca – 21 cm (ryc. 6A:13); brzeg lekko pogrubiony (typ I1) z naczy- nia o łukowatej szyi (gr. B); 1 mały fragm. zdobiony poziomymi żłobkami; fragm. dna niewyodrębnionego o średn. 8 cm, jego dalsze ułamki znaleziono na głęb.

110-120 i 120-130 cm; fragm. garnka opisanego na głęb. 110 cm (ryc. 6:3); 9 fragm. naczyń (3 x gr. A, 3 x gr. B, 3 x gr. C); 3 nieoznaczone fragm. naczyń KT;

30 fragm. naczyń neolitycznych; 1 fragm. naczynia kultury łużyckiej (gr. C) – ryc. 6:14; 5 fragm. nie- określonych kulturowo, w tym 3 wtórnie przepalone;

2 odłupki (1 fragm.) oraz łuszczka z krzemienia juraj- skiego; 2 kamienie; 54 kości zwierzęce i ich fragmenty.

Głębokość 180 cm: 1 fragm. naczynia neolitycznego.

Głębokość 180-190 cm (z poziomu kości konia):

7 fragm. naczyń neolitycznych; 1 fragm. naczynia z epoki brązu; 3 odłupki (w tym 1 fragm.) z krzemie- nia jurajskiego (1 przepalony); kość zwierzęca.

Z czyszczenia profilu: 1 fragm. naczynia zdobionego pionową listewką (ryc. 6A:12), dalszy fragm. znale- ziono na głęb. 120 cm; 1 fragm. naczynia (gr. A);

1 fragm. naczynia neolitycznego; 1 fragm. naczynia nieokreślonego kulturowo (młodszy niż KT); odłupek z krzemienia jurajskiego.

W omawianym obiekcie zostały odkryte również liczne grudy polepy oraz węgle drzewne. Ich analizę wykonała Maria Lityńska-Zając z krakowskiego Oddziału Instytutu Archeologii i Etnologii PAN (Lityńska-Zając w druku). W grudach polepy odkryto pojedyncze odciski ziarniaków jęczmienia zwyczaj- nego (Hordeum vulgare) oraz odciski ziarniaków, plew i kłosków, a także spalone nasady plew pszenicy pła- skurki (Triticum dicoccon). Większość zidentyfikowa- nych odcisków zaliczono ogólnie do kategorii zbóż/traw dzikich (Lityńska-Zając w druku, tab. 7).

W trakcie analizy węgli drzewnych zidentyfikowano przede wszystkim fragmentu dębu (Quercus sp.), a poza tym brzozę (Betula sp.) i drzewo lub krzew z rodziny różowatych (Rosaceae indet.)

3. Omówienie znalezisk

W wypełnisku obiektu przeważają neolityczne fragmenty naczyń, które odkryto na wtórnym złożu.

Stwierdzano je w obrębie całego wypełniska; najwię- cej było ich na głębokości 70-80 cm (strop jamy), 120-130 cm (część środkowa) i 170-190 cm (część przydenna). Materiały te świadczą o wielokrotnym zasiedlaniu stanowiska w neolicie (kultura ceramiki wstęgowej rytej, „lendzielsko-polgarska” i badeńska), ale również we wczesnym okresie epoki brązu (kul- tura mierzanowicka). Fragmenty naczyń KT odkryto głównie w środkowej (głębokość 110-130 cm) oraz w przydennej części wypełniska (180-190 cm).

Liczne ułamki naczyń z tych części udało się w znacznej mierze wykleić – w różnym stopniu zre- konstruowano trzy naczynia (ryc. 6: 3, 5; 6A: 15).

Większa liczba ceramiki KT w środkowej części wypełniska koreluje się z nagromadzeniem kości zwierzęcych i kamieni. Natomiast na poziomie kości szkieletu konia, na dnie obiektu, nie natrafiono na materiały KT. Większość składanek ceramicznych (sklejeń) dokonano w ramach tej samej głębokości.

Na różnych głębokościach zalegały tylko fragmenty słabo profilowanego garnka oraz dna niewyodręb- nionego. Może to sugerować względną bliskość cza- sową procesów stratyfikacyjnych związanych z zasy- pywaniem dolnej części obiektu (na głębokości od 90 do 190 cm).

Powyższe sugestie są zgodne z ustaleniami poczynionymi podczas prac terenowych. Ustalono mianowicie, że ciało zwierzęcia wrzucono na dno pół- nocno-wschodniej części jamy. Szkielet był kom- pletny, a kości leżały w porządku anatomicznym.

Został on przysypany ciemną, humusową ziemią, zapewne z najbliższego otoczenia jamy. Należy sądzić, że zasypanie to było intencjonalne – zważyw- szy, że ciało konia wrzucono w całości, wydaje się to zrozumiałe. Nad nim utworzył się mały stożek przy- denny, związany z samoczynnym zasypywaniem się jamy. Wyżej zlokalizowane warstwy sprawiają również wrażenie intencjonalnego zasypiska. Wykorzystano w tym celu ciemną ziemię przemieszaną z żółtym les- sem. O tym, że nie mamy tu do czynienia z naturalną destrukcją może świadczyć poziomy układ warstw nad dnem i niezniszczone ścianki boczne jamy. Na głębokościach 110-140 cm od poziomu gruntu, w czę- ści centralnej obiektu, stwierdzono wyraźną koncen- trację kości zwierzęcych, kamieni wapiennych i frag- mentów ceramiki, z których wyklejono dwa naczynia (ryc. 6:3, 5). Jest to drugi wyraźny poziom użytko- wania analizowanego obiektu.

Zwraca też uwagę znalezisko z nad obiektu 11, przypominające swym charakterem opisane wyżej odkrycia. Obok dużych fragmentów czaszek zwierzę- cych, na tym samym poziomie, leżały fragmenty wazy, którą zrekonstruowano (ryc. 6A:15). Na podstawie obserwacji terenowych trudno ustalić pierwotną loka- lizacje tego naczynia i towarzyszącego mu nagroma- dzenia kości zwierzęcych. Zasadna jest jednak suge- stia, że materiały te mogą być w niewielkim stopniu przemieszczone.

4. Datowanie obiektu

Charakterystyczna, zdobiona waza (ryc. 6A:15) została znaleziona w niepewnym kontekście straty- graficznym. Reprezentuje ona przewodnią formę dla zespołów typu A1, odpowiadających wczesnemu odcinkowi klasycznej fazy KT w rejonie Krakowa.

Okaz reprezentuje bardziej smukłe formy, w których średnica wylewu jest większa niż średnica brzuśca (typy W.2.1 wg klasyfikacji Górski 2007). Podobnie jak okazy bardziej baniaste, są zdobione poziomymi żłobkami i różnorodnymi motywami rytymi lub odci- skanymi, usytuowanymi na załomie brzuśca. W środo - wisku zachodniomałopolskiej KT przykłady wątków metopowych, jak na wazie ze Smrokowa, są rzadkie (Górski 2007, tabl. 14d, 47c, d, 56b, 57b). Zbliżone naczynia są znane z innych terenów zajętych przez KT, zwłaszcza z południowej strefy jej zasięgu (Gór- ski 2007, 92-93).

W ramach całej fazy klasycznej KT można

datować, ułamkowo zachowane, naczynia z pogru-

bionymi brzegami i zdobione poziomymi listwami

(ryc. 6:2, 6, 7; ryc. 6A:11). Zwykle pochodzą one

z garnków o esowatym profilu. Podobną uwagę można odnieść do brzegu zdobionego pod krawędzią poziomym żłobkiem (ryc. 6:1; Górski 2007, 91 i n.).

W ramach fazy klasycznej (prawdopodobnie w ramach jej wczesnego odcinka) można również datować fragment naczynia zdobionego pionowymi żłobkami na załomie brzuśca. Ornamentyka taka jest zasadniczo charakterystyczna dla fazy późnej KT, ale sporadycznie zbliżone zdobnictwo może być starsze.

Podobne, wąskie żłobki widoczne są na klasycznotrz- cinieckiej wazie z Jazdowiczek (Górski, Pociecha, Wilk 1996, tabl. II: 3).

W obiekcie znaleziono dwa niezdobione garnki z niepogrubionymi brzegami (ryc. 6:5; 6A:13). Jeden z nich został zrekonstruowany w całości. Nietypowe były jego proporcje, zwłaszcza lekko „opuszczony”

załom. W strefie KT takie naczynia nie są częste (Gar- dawski 1959, tabl. LI:15; Taras 1995, tabl. XXXIX:2;

XXIV:1). Z najbliżej okolicy zbliżony okaz pochodzi z Bejsc (Górski 2007, tabl. 2:a). Drugi garnek był sła- biej zachowany – było to naczynie o podkreślonym przejściu brzuśca w szyję (z tzw. barkiem). Naczynia te są dość rozpowszechnione w dorzeczu Wisły. Były utożsamiane z późnym odcinkiem KT, ale w świetle nowszych analiz, ich występowanie nie może być ograniczone do późnej fazy KT (Górski 1994, 86).

Najstarsze z nich są znane z zespołów fazy klasycznej (faza B epoki brązu). Jest to potwierdzone ich współ- występowaniem z datującymi przedmiotami metalo- wymi i naczyniami o cechach zakarpackich na cmen- tarzysku w Żernikach Górnych (grób 71, 72 i 99 – Kempisty 1978, ryc. 235:13; 241:1; 253:1) i w Iwano- wicach (Gajewski 1969, tabl. 133:20). Odkrywane są również wśród materiałów osadowych fazy klasycznej (Górski 1994, 86). Wczesna pozycja chronologiczna garnków o podkreślonej tektonice została również potwierdzona datowaniem radiowęglowym grobu 5 w Dacharzowie (Florek, Taras 2003, ryc. 11:a, tab. 9).

Oryginalnie prezentuje się workowaty okaz zdo- biony naprzemianległymi podwójnymi guzami i pio- nowo przekłutymi uchami (ryc. 6:3). Nie ma on dobrych analogii w KT, ale jego przynależność do niej nie budzi wątpliwości. Mało rozbudowana forma tego naczynia nie jest dystynktywna. Trudno również zna- leźć analogie do zdobienia parą guzów. Natomiast pio- nowo przekłute ucha są znane przede wszystkim z południowej strefy zasięgu KT (Gardawski 1959, tabl.

XXIV:4; XXIX:7; Blajer 1985, ryc. 4:4). Rzadsze są w jej części północnej (Taras 1995, tabl. IV:11). Z naj- bliższego terenu podobne ucho posiada jednoczę- ściowy puchar znaleziony w jednym z obiektów na sta- nowisku 55 w Nowej Hucie-Mogile (Rachwaniec 1985, tabl. XVI:4). W związku z brakiem podobnych naczyń, trudno pokusić się o jego precyzyjne datowanie.

Wśród charakterystycznych ułamków ceramiki zwracają uwagę dwa fragmenty tego samego naczynia zdobionego pionowymi (lekko łukowatymi) żeber-

kami (ryc. 6A:12). Zdobione w ten sposób naczynia (najczęściej amfory) są charakterystyczne dla strefy podkrakowskiej i poza nią są odkrywane sporadycz- nie (Górski 2007a, 261-263; Górski 2007, 98; tam dal- sza lit.). W KT nie ma dla nich stylistycznych odpo- wiedników. Ich odkrycia łączy się z oddziaływaniami kultur zakarpackich (Rydzewski 1992; Górski 1994, 87-89; 2007a). Najbardziej charakterystyczne są dla fazy poklasycznej kultury trzcinieckiej (faza C epoki brązu), ale sporadycznie znane są również z zespołów starszych i młodszych.

Należy też odnotować obecność dwóch zdobio- nych ułamków naczyń KŁ. Zostały one znalezione na głębokości 110-120 i 160-170 cm. Ich przynależność do omawianej kultury nie budzi wątpliwości. W jednym przypadku wskazuje na to charakterystyczny orna- ment dołków palcowych (ryc. 6A:14) i cechy techno- logiczne. Drugi okaz przypomina zdobione, profilo- wane misy wczesnołużyckie (ryc. 6:10) Ich obecność w wypełnisku trzcinieckiego obiektu wymaga podania prawdopodobnych przyczyn przedostania się tych ułamków do depozytu. Są one małe i mogły znaleźć się w nim przypadkowo (np. w wyniku działalności zwie- rząt). Możliwe też, że ze względu na ograniczone pole obserwacji (brak możliwości poszerzenia wykopów), nie zarejestrowano jakichś układów stratygraficznych (np. jamy KŁ wcinającej się w obiekt KT). Nie wydaje się natomiast, żeby obecność tej ceramiki miała wpływ na przynależność chronologiczną omawianej jamy.

Liczne ułamki naczyń neolitycznych i kilka fragmen- tów naczyń kultury mierzanowickiej znajdują się na wtórnym złożu.

Z punktu widzenia przeprowadzonej wyżej ana- lizy stylistycznej wynika, że materiały KT wyróżnione w obiekcie nie są jednoczasowe. Reprezentują one dwie fazy chronologiczne – klasyczną (w tym ceramika wczesnoklasyczna) i poklasyczną. W ramach chrono- logii względnej materiały te można odnieść do końca fazy A oraz całej fazy B i C epoki brązu. Z punktu widzenia układów mikro-stratygraficznych, obiekt nie jest jednoczasowy. Można wyróżnić dwa wyraźniejsze etapy depozycji. Pierwszy miał miejsce w chwili złoże- nia na dnie jamy całego konia. Nad nim znaleziono górną część garnka z barkiem (ryc. 6A:13). Drugi etap obejmuje depozycję dużej ilości kości i ceramiki (w tym dwóch w całości zrekonstruowanych naczyń – ryc. 6:3, 5). Trzecim wyraźnym faktem stratyfikacyj- nym jest znalezisko fragmentów wazy (ryc. 6A:15), zalegającej w towarzystwie kości zwierzęcych. W świe- tle analizy stylistycznej, naczynie to łączy się z najstar- szym horyzontem KT na omawianym terenie. Dlatego należy sądzić, że jest ono związane z bliżej nieokreślo- nym depozytem (w połączeniu z kośćmi zwierzęcymi), który pierwotnie został złożony wprost do gruntu lub znajdował w zniszczonym obiekcie.

W środkowej części wypełniska, na głębokości 100-

120 cm, znaleziono zgrupowanie kości zwierzęcych

i ceramiki. Wśród najbardziej charakterystycznych ele- mentów są fragmenty jednego naczynia zdobionego pionowymi żeberkami, typowymi dla fazy poklasycz- nej KT. Nie ma przeszkód aby analogicznie datować łagodnie profilowany garnek esowaty znaleziony w tym kontekście. Wydaje się, że zabytki znalezione w tej czę- ści wypełniska wskazują, że jego chronologię można zamknąć w ramach fazy poklasycznej.

W dolnej części jamy nie znaleziono zabytków, na podstawie których można precyzyjniej określić chronologię znaleziska z dna jamy. Po złożeniu na jej dnie konia, prawdopodobnie przysypano go, a następ- nie pozostawiono na jakiś czas odkryty obiekt.

Ukształtował się wtedy przydenny stożek. Mimo wyróżnienia w obiekcie dwóch faz użytkowania nie wydaje się, aby przydenne znalezisko było znacznie starsze niż zakumulowana grupa materiałów ze środ- kowej części obiektu. Oba fakty stratyfikacyjne można odnieść do tej samej, poklasycznej fazy stylistycznej.

W obiekcie 13 ze Smrokowa odkryto 50 zabyt- ków krzemiennych, w tym trzy naturalne konkrecje surowca jurajskiego. Niewątpliwie inwentarz ten nie jest homogeniczny. Obecne są w nim zabytki wczesno- (ryc. 8:1) oraz późnoneolityczne (odłupki z siekier z krzemienia jurajskiego odmiany G, związane naj- pewniej z osadą kultury badeńskiej). Uwagę zwraca jednak spora liczba form, które można z dużym praw- dopodobieństwem przypisać do materiałów z wczesnej epoki brązu, a najprawdopodobniej – do KT. W gru- pie tej znajdują się oba rdzenie (ryc. 7:2, 3), prezen- tujące formy amorficzne, z wielokrotnie zmienianą orientacją – typowe dla krzemieniarstwa KT (Budzi- szewski 1998, 326), choć charakterystyczne również i dla kultury mierzanowickiej (np. Valde-Nowak 2000, 306-308, ryc. 1-3). W grupie narzędzi znalazły się pła- skie wkładki łuszczniowe (ryc. 7:1; 10:3), łuszcznie płaskie (ryc. 8:2), łuszcznie klinowate (ryc. 7:4; ew.

łuszczniowa wkładka paratylcowa) oraz masywny odłupek retuszowany (ryc. 8:4). Wymieniona tu grupa zabytków pod każdym względem dobrze mieści się w charakterystyce przedstawionej dla krzemieniarstwa KT na Wyżynie Małopolskiej (Budziszewski 1998).

Wszystkie zabytki, które z największym prawdopodo- bieństwem można datować na epokę brązu, są wyko- nane z krzemienia jurajskiego podkrakowskiego.

Część z nich nosi ślady przegrzania lub całkowitego przepalenia.

5. Pochówek ze Smrokowa na tle podobnych znalezisk Znaleziska KT o podobnym charakterze zostały ostatnio omówione (Górski 2008). Koncentrują się one w Małopolsce, zwłaszcza w rejonie podkrakow- skim. Uzupełniono je o pojedyncze znaleziska z obszaru Ukrainy (Makarowicz 2010, 258 i n.). Są one bardzo nieliczne i różnorodne; mają kontekst osa- dowy lub grobowy. Wśród kości zwierzęcych szczątki

końskie są spotykane najczęściej. Zważywszy na nie- wielki udział kości konia w szczątkach osadowych (Górski, Makarowicz, Taras 2004, 202-205), może to świadczyć o specjalnej roli tego zwierzęcia w obrzę- dowości społeczeństw KT. Znaleziska pochodzą z kilku stanowisk (Gabułtów, Pełczyska, Żerniki Górne? – Górski 2008; Słonowice i Małopołoveckoje – Makarowicz 2010). Poza osadą w Słonowicach, są to stanowiska sepulkralne.

Znalezisko z osady w Smrokowie pochodzi z głę- bokiej jamy o trapezowatym profilu. Z tego względu, można by je zaliczyć do znalezisk osadowych. Trzeba jednak uwzględnić jeszcze inne czynniki. Położenie stanowiska na wysoczyźnie nie jest zbyt typowe dla osad KT. Mała przebadana powierzchnia nie pozwala na uściślenie wniosków dotyczących jego funkcji.

Istotne może być położenie w rejonie potencjalnego kurhanu. Jamy trapezowate były składnikiem podkur- hanowej przestrzeni w kurhanie w Rosiejowie (Górski 1994a), a szczątki konia znaleziono pod nasypem kur- hanu w Gabułtowie (Górski, Jarosz 2006). Nakazuje to ostrożność w kwalifikacji typu stanowiska.

Ze względu na układ kości w zasypisku jamy omawiany obiekt ze Smrokowa przypomina znalezi- sko z osady w Nowej Hucie-Mogile (Górski 2008, 108-109). Podobnie jak ono jest dwufazowe. W obu przypadkach stwierdzono ułożenie na dnie całych szkieletów, a w wyżej zalegających warstwach, rów- nież czaszek.

6. Podsumowanie

Znalezisko ze Smrokowa ma charakter dość wyjątkowy, ale nie jednostkowy. Dość dobrze wpisuje się w zwyczaje obrzędowe społeczności TK, zwłasz- cza w południowej strefie jej zasięgu (Górski 2008).

Być może obecność takich znalezisk tylko w tej strefie wynika ze stanu zachowania – lessowe środo- wisko sprzyja zachowaniu się kości. Stąd może wyni- kać wyraźna regionalizacja znalezisk o podobnym charakterze.

Na uwagę zasługuje nie tylko sam pochówek, ale też wyższy poziom „użytkowy”. Oprócz naczyń, wśród dużej liczby kości wyróżniono czaszki. Wydaje się to jedną z cech podobnych depozytów trzcinieckich.

Można również sądzić, że omawiane miejsce było użytkowane przez dłuższy okres. Materiały z jamy nr 13 stwarzają wrażenie jednoczasowych, ale obok – w części stropowej obiektu 11 – znaleziono o wiele starszy depozyt (naczynie i zgrupowanie kości).

Można więc mówić o tradycji wykorzystania tego specjalnego miejsca. Nie należy wykluczać, że mogło być ono związane z obiektem kurhanowym.

Muzeum Archeologiczne w Krakowie

Instytut Archeologii i Etnologii PAN

Oddział w Krakowie

Budziszewski J.

1998 Krzemieniarstwo społeczności kultury trzciniec- kiej z Wyżyny Środkowomałopolskiej, [w:]

Kośko A., Czebreszuk J. (red.), „Trzciniec” – system kulturowy czy interkulturowy proces?, Poznań, 301-328.

Florek M., Taras H.

2003 Dacharzów. Cmentarzysko kultury trzcinieckiej, Lublin.

Gajewski L.

1969 Fin du néolithique – début de la période de Hal- lstatt, Inwentaria Archaeologica, Pologne 22, tablice 130-136.

Gardawski A.

1959 Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce, Mate- riały Starożytne 5, 7-189.

Górski J.

1994 Osada kultury trzcinieckiej i łużyckiej w Nowej Hucie-Mogile, stan. 55. Część II, MANH 17, 65-113.

1994a Materiały kultury trzcinieckiej z kopca wschod- niego w Rosiejowie, MANH 17, 41-112.

2007 Chronologia kultury trzcinieckiej na lessach Niecki Nidziańskiej, Kraków.

2007a Powiązania kultury trzcinieckiej z obszarów les- sów podkrakowskich z innymi terenami w świe- tle analizy ceramiki, [w:] J. Chochorowski (red.), Studia nad epoką brązu i wczesną epoką żelaza w Europie. Księga poświęcona Profeso- rowi Markowi Gedlowi na pięćdziesięciolecie pracy w Uniwersytecie Jagiellońskim, Kraków, 253-274.

2008 Pochówki zwierząt i depozyty zwierzęce w kultu- rze trzcinieckiej (wstęp do problematyki), [w:]

J. Bednarczyk, J. Czebreszuk, P. Makarowicz, M.Szmyt (red.), Na pograniczu światów. Studia z pradziejów międzymorza bałtycko-pontyj- skiego, Poznań, 105-114.

Górski J., Jarosz P.

2006 Cemetary of the Corded Ware and the Trzciniec Cultures in Gabułtów, SA 58, 401-453.

Górski J., Pociecha A., Wilk E.

1996 Ratownicze badania wykopaliskowe na stanowi- sku z epoki brązu w Jazdowiczkach w gminie Proszowice, MA 29, 17-37.

Kempisty A.

1978 Schyłek neolitu i początek epoki brązu na Wyży- nie Małopolskiej w świetle badań nad kopcami, Warszawa.

Makarowicz P.

2010 Trzciniecki krąg kulturowy – wspólnota pograni- cza Wschodu i Zachodu Europy, Poznań Makowicz-Poliszot D.

2010 Analizy zwierzęcych szczątków kostnych z obiek- tów kultury trzcinieckiej, zbadanych na stan. 17 w Smrokowie, gm. Słomniki, pow. Krakowski, MA 38, s. 73-96.

Lityńska-Zając M.

w druku Badania botaniczne na wielokulturowym sta- nowisku w Smrokowie, gm. Słomniki, SA 62.

Rachwaniec A.

1985 Materiały archeologiczne ze starszego okresu epoki brązu oraz kultury łużyckiej z rejonu Kopca Wandy w Nowej Hucie-Mogile, MANH 9, 89-191.

Rydzewski J.

1991 Początki kultury łużyckiej w okolicach Krakowa, [w:] Gedl M. (red.), Die Anfänge der Urnenfel- derkulturen in Europa, Archaeologia Interre- gionalis 13, Warszawa, 247-262.

Taras H.

1995 Kultura trzciniecka w międzyrzeczu Wisły, Bugu i Sanu, Lublin.

Valde-Nowak P.

2000 Zabytki krzemieniarskie kultury mierzanowic- kiej z Opatkowic, gm. Proszowice, [w:] Rydzew- ski J. (red.), 150 lat Muzeum Archeologicznego w Krakowie, Kraków, 305-320.

Włodarczak P., Kamińska M., Micyk P., Witkowska B.

2003 Grób kultury ceramiki sznurowej w Smrokowie, woj. małopolskie, SA 55, 119-135.

Włodarczak P.

2006 Cemetery of the Corded Ware culture at site 17 in Smroków, Słomniki commune, district of Kra- ków, SA 58, 377-399.

L I T E R AT U R A

W Y K A Z S T O S OWA N YC H S K RÓ T ÓW:

MA Materiały Archeologiczne, Kraków

MANH Materiały Archeologiczne Nowej Huty, Kraków

SA Sprawozdania Archeologiczne, Kraków

Głębokość 1 2 3 4 5 6 7 8

70-80 1,2 1 M IV IV D 7-8

70-80 1,3,5 1-3 S III III A 5

70-80 1,3 1 S III IV Ca 5-7 ryc. 6: 1

70-80 1,3,4 1-3 S IV II A 5

70-80 1,3,4 1-4 S III III Ca 6

70-80 1 1-2 M III III A 7

70-80 1 1 S III III A 5

70-80 2x1,3,5 1-4 S IV IV Cb 5

80-90 1,4,7 1-5 S III III B 6-7

80-90 1,3 1-2 M III III A 5

80-90 1,4 1-2 M IV IV A 6-7

80-90 1,4,5 1-3 S III III A 6

80-90 1,4,5 1-3 S III III A 4-5

80-90 1 1 M III IV Ca 6

80-90 1,3 1-3 S VIII VIII D 10

80-90 1,3,5 1-3 S III III D 5

80-90 1,4 1-2 M III III Ca 7

80-90 1,4,5 1-3 S III III Ca 8

80-90 1,3,5 1-3 S IV III Cb 5-6

80-90 1,4 1-5 D III III Ca 5

80-90 1 1 M III III D 5

80-90 1,4 1-3 S III III D 7

80-90 1 1 M IV III Cb 6

80-90 1 4 M III III A 10

80-90 1,2 1-2 M IX IV D 10

80-90 1,4 1-2 S IV III A 8

80-90 1,3,5 1-4 S III III A 5

80-90 1,3,5 1-3 S III III A 7-9

80-90 1,4 1-5 S III III D 6-7 ryc. 4: 2

90-100 1,4,7 1-2 S IV III B 4

90-100 1,3 1-3 S IV III Ca 11

90-100 1,4 1-2 M III III A 9

90-100 1,4 1-2 M III III D 11

90-100 1,3,4 1-5 S III III Ca 10

90-100 1 1 M IV III Ca 6

90-100 1,4 1-4 S III VIII D 6-7

90-100 1 1-2 S III III A 5

90-100 1 1-2 S III III A 5

Tabela 1. Zestawienie cech technologicznych ceramiki z obiektu 13 (objaśnienia w rozdziale 2). 1 – rodzaj domieszki;

2 – granulometria domieszki (w mm); 3 – ilość domieszki; 4 – powierzchnia zewnętrzna; 5 – powierzchnia wewnętrzna;

6 – przełam; 7 – grubość naczynia; 8 – uwagi.

Table 1. List of technological properties of ceramics from object no 13 (explanations in chapter 2):

1 – kinds of admixture; 2 – granulometry of admixture (in mm); amount of admixture; 4 – external surface;

5 – internal surface; 6 – break; 7 – vessel thickness; 8 – comments

90-100 1 1-2 S III III A 6

90-100 2x1,2 1-2 S VIII IV A 12

90-100 1,4 1-4 S IV IV A 7

90-100 1,4 1-2 S IV III Ca 6

90-100 1,3 1-3 M IX III Ca 8

90-100 1,4 1-2 M IV III A 6

90-100 1,4 1-3 S III III Ca 6

90-100 1,4 1-3 S IV III D 8

90-100 1,4 1-3 S III III A 5

90-100 1,4 1-2 S III III A 6

90-100 1,4 1-3 D IV III Cb 6

90-100 1 1 S IV III A 5

110 1,3,4 1-4 S IV/III III A Ca/D ryc. 6: 3

110-120 1 1 M IV III A 5

110-120 1 1 M VIII IV D 7

110-120 1 1 M VIII III B 7

110-120 1,4 1-2 S III III Ca 8

110-120 1,4 1-3 S IV III A 8

110-120 1,3 1-3 D III III A 5-6

110-120 1,4 1-2 S IV III Cb 6-7 ryc. 6: 4

110-120 1,3,4 1-5 S IV III Ca 10

110-120 1,3,4 1-2 S III III A 5-6

120 1,3,4,5 1-4 D III/IV III A/Ca/Cb 5 ryc. 6: 5

120 1,4 1-2 M III III A/Ca 9-10 ryc. 6A: 12

120 1,4 1-4 S IV IV Ca 8

120-130 1,3,4,5 1-3 S IV III A 5

120-130 1,4,5 1-2 S IV IV A 6-7 ryc. 6: 6

120-130 1,3,4 1-4 S III III Ca 8-10 ryc. 6: 7

120-130 1,4,5 1-2 S IV III D 6

120-130 1,3,4 1-4 S IV III Ca 5

120-130 2x1 1 M IV IV A 6

120-130 1,3 1-4 S III III D 8

120-130 1,3,4 1-3 S IV IV D 5-6 ryc. 6: 8

120-130 1,4 1-3 M IV III D 8-10

120-130 1,3,4 1-2 S IV III D 5

120-130 1,3 1-5 D IV III A 6-7

120-130 1,3,4 1-2 S IV IV Cb 5

120-130 ryc. 6: 9,

przepalony

120-130 1,4,5 1 S IV IV D 5

120-130 1,3,4, 1-2 S IV IV D 5

120-130 1,4 1-2 M III III A 6 ryc. 6: 10,

k. łużycka

120-150 1,4 1-2 M III III Ca 9

130 1,3,4 1-3 S IV IV D 8

130 1,3,4,5 1-5 S IV IV/III A/Ca 11

130 1,4 1-2 S IV III Cb 6-7 ryc. 6A: 11

130-140 1,4 1-3 S IV III B 6

140-150 1,4 1-3 S IV IV A 7-8

140-150 1 1 M III III A 7

140-150 1-4 1-3 S IV III A 6

140-150 1 1 M III III D 7

140-150 1,4 1-3 S IV III D 12

140-150 1,4 1-3 S III IV Cb 9

140-150 1,4 1-3 S III III Ca 9

140-150 1,3,4 1-3 S III III A 7

140-150 1,3 1-2 S IV III A 5

140-150 1,4 1-3 S IV III A 4-5

140-150 1 1 M IV III A 4

140-150 1 1 M III III B 5

140-150 1 1 M IV III A 5-6

140-150 1,2 1-2 S III III A 5

140-150 1,4 1-2 M IV III D 6-8

140-150 1,3,4,5 1-4 S IV IV Cb 7

140-150 1,3,4,5 1-2 S IV III ? 8

150-170 1,4 1-2 S III III Ca 11

150-170 1,4 1-2 M VIII III D 14

150-170 1 1 M III III D 8-9

150-170 1,7 1-2 S III III B 7

150-170 1 1 M IV IV Ca 9

150-170 1,4 1-2 S IV IV Ca 6-7

150-170 1 1 M III III Ca 7

150-170 1,3 1-3 M VIII VII D 10

150-170 1,4 1-2 S III III D 8

160-170 1,4 1-2 S III III D 7-8

170-180 1,2 1-2 S III IV D 11

170-180 1 1 S III III D 6

170-180 1,5,7 1-2 S III III Ca 4

170-180 1,4 1-2 S IV IV B 5-8

170-180 1,4 1-3 S III III A 5

180-190 1,3,4 1-2 S III/IV III A 5-6 ryc. 6: 13

180-190 1,3 1-3 S IV IV Ca 7

180-190 1,4 1-4 S III III D 10-12 ryc. 6A: 14,

k. łużycka

180-190 1,4,5 1-4 S IV III D 5-6

180-190 1,3,4,5 1-4 S IV IV D 5-6

180-190 1,3 1-4 S IV IV Cb 6

180-190 1,3,4 1-3 S IV IV D 5-6

170-190 1,3,4 1-2 S III/IV III A 5-6

170-190 1,4 1-3 S III III D 9

170-190 2x1,4 1-2 S IV III A 6-8

170-190 1,4 1-3 S III III D 8

During rescue excavations on the multi-cultural site no 17 in Smroków (distr. Słomniki, Kraków region – fig. 1) a pit no 13 was found, dating back to the times of the Trzciniec culture (further TC – fig. 2). At its bottom a well preserved skeleton of a horse in anatomical position (fig. 3) was discovered, which made it a unique find.

Fragments of TC vessels occurred mostly in the central (100-120 cm deep) and the bottom section of the fill-in (170-180 cm). Three vessels have been reconstructed to a varying extent (fig. 4). A larger number of the TC pottery in the central part of the fill-in correlates with accumulations of animal bones and lime stones. However, at the level of the horse skeleton, at the bottom of the object, no TC materials have been found. A find of similar character was reg- istered above object 11. Besides large fragments of ani- mal skulls, fragments of a decorated vase were located on the same level (fig. 4).

The above mentioned vase found in an uncertain stratygraphic context represents index form for the early period of the classical TC phase in the Kraków region. It has numerous analogies, especially in the southern part of the discussed culture (Górski 2007, 92-93). Two unadorned pots do not establish precise chronology and represent long-lasting types. There is an original sack-like specimen decorated with alter- nately placed double knobs and vertically pierced han- dles. It does not have good analogies in the TC; there- fore considering the lack of similar vessels it is rather difficult to even try to date it precisely. Among char- acteristic fragments of pottery, two pieces of the same vessel decorated with vertical (slightly arched) ribs require special attention. Vessels decorated in this way (most frequently amphorae) are characteristic for the Kraków zone and occur only sporadically outside it (Górski 2007a, 261-263; Górski 2007, 98; further

literature there). Their occurrence is connected with the influence of Trans-Carpathian cultures (Ry dzew - ski 1992; Górski 1994, 87-89; 2007a). They are most charac teristic for the post-classical phase of the Trz ci - niec culture (phase C of the Bronze epoch).

Results of the above conducted stylistic analysis indicate that the TC materials distinguished in the objects are not from the same period. They represent materials from two chronological stages – classical (including early – classical ceramics) and post-classi- cal. Within the framework of relative chronology, the materials can be referred to the end of phase A, and the whole phases B and C of the Bronze Age. Even considering micro-stratygraphic layouts, the object is not from the same period. It is possible to distinguish two clearer stages of depositing. The first took place when the whole horse was laid on the bottom of the pit. The second encompasses depositing large number of bones and pottery (including two fully recon- structed vessels) in the central section of the object.

On the basis of pottery the second stage should be associated with the post-classical phase. The deposit from the bottom of the pit is slightly older, although it can be dated within the same stylistic phase.

The TC finds of similar character are concen- trated in Lesser Poland, particularly in the Kraków region (Górski 2008). Single finds have also been discovered in Ukraine (Makarowicz 2010, 258 and n.).

Among animal bones horse remains are most frequently encountered. Considering small percent- age of horse bones in sedimentary remains (Górski, Makarowicz, Taras 2004, 202-205), it could indicate a special role of this animal in rituals of the TC communities. The finds come from several sites (Gabułtów, Pełczyska, Żerniki Górne? – Górski 2008; Słonowice and Małopołoveckoje – Makaro - wicz 2010).

JACEK GÓRSKI, PIOTR WŁODARCZAK

A horse skeleton found in the Trzciniec culture object on site 17 in Smroków, distr. Słomniki

Summary

Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska 17 w Smrokowie

Fig. 1. Location of site 17 in Smroków

Ryc. 2. Smroków, stan. 17. Lokalizacja obiektów 11 i 13 na planie wykopu. Na planie oznaczono umiejscowienie przekrojów pionowych tych jam (M-N, N-O i E-F). Rys. E. Włodarczak

Fig. 2. Smroków, site 17. location of pits 11 and 13 on the excavation plan.

Pits profiles – M-N, N-O, E-F. Drawing E. Włodarczak

Ryc. 3. Smroków, stan. 17. Przekroje E-F i N-O obiektu 13.

Rys. E. Włodarczak

Fig. 3. Smroków, site 17. Pit 13 – profiles E-F and N-O.

Drawing E. Włodarczak

Ryc. 4. Smroków, stan. 17. Profil M-N - relacja stratygraficzna pomiędzy obiektami 11, 12 i 13. Legenda: zob. ryc. 3.

Rys. E. Włodarczak

Fig. 4. Smroków, site 17. Cross-section M-N. Stratigraphic relation between pits 11, 12 and 13.

Drawing E. Włodarczak

Ryc. 5. Smroków, stan. 17. Rzut poziomy dna obiektu 13 ze szkieletem konia.

Rys. E. Włodarczak

Fig. 5. Smroków, site 17. Plan of the ceiling and the bottom of the pit 13 with the horse skeleton.

Drawing E. Włodarczak

Ryc. 6. Smroków, stan. 17. Obiekt 13 – wykres zalegania ceramiki (ciemnoszary) i kości (jasnoszary), oraz naczynia (1-10). Rys. A. Piwowarczyk, I. Górska

Fig. 6. Smroków, site 17. Pit 13 – diagram of pottery (slate) and bones (gray) distribution in the pit 13;

pottery (1-10). Drawing A. Piwowarczyk, I. Górska

Ryc. 6A. Smroków, stan. 17. Ceramika z obiektu 13 (11-14) i 11 (15).

Rys. A. Piwowarczyk, I. Górska

Fig. 6A. Smroków, site 17. Pottery from the pits 13 (11-14) and 11 (15).

Drawing A. Piwowarczyk, I. Górska

Ryc. 7. Smroków, stan. 17. Zabytki krzemienne z obiektu 13. Rys. A. Kosik-Roczkalska

Fig. 7. Smroków, site. 17. Flint artefacts from object 13. Drawing A. Kosik-Roczkalska

Ryc. 8. Smroków, stan. 17. Zabytki krzemienne oraz fragment narzędzia kamiennego (żarna?) z obiektu 13.

Rys. A. Kosik-Roczkalska

Fig. 8. Smroków, site 17. Flint artefacts and part of stone artefacts (quern?) from pit 13.

Drawing A. Kosik-Roczkalska

Ryc. 9. Smroków, stan. 17. Ceramika neolityczna na wtórnym złożu z obiektu 13. Rys. Michał Podsiadło

Fig. 9. Smroków, site. 17. Neolithic pottery on the secondary deposit from pit 13. Drawing M. Podsiadło

Ryc. 10. Smroków, stan. 17. Ceramika neolityczna na wtórnym złożu z obiektu 13. Rys. Michał Podsiadło

Fig. 10. Smroków, site 17. Neolithic pottery on the secondary deposit from pit 13. Drawing M. Podsiadło

Fot. 1. Smroków, stan. 17. Profil M-N. Relacja stratygraficzna pomiędzy obiektami 11, 12 i 13. Fot. P. Włodarczak Photo 1. Smroków, site 17. Cross-section M-N. Stratigraphic relation between pits 11, 12 and 13. Photo P. Włodarczak

Fot. 2. Smroków, stan. 17. Profil E-F obiektów 11 i 13. Fot. P. Włodarczak

Photo 2. Smroków, site 17. Cross-section between pits 11 and 13. Photo P. Włodarczak

Fot. 3. Smroków, stan. 17. Profil N-O obiektu 13. Fot. P. Włodarczak Photo 3. Smroków, site 17. Cross-section N-O f the pit 13. Photo P. Włodarczak

Fot. 4. Smroków, stan. 17. Część północno-wschodnia obiektu 13 na poziomie 160 cm. Widoczne stropowe partie warstwy ziemi czarnobrązowej („stożka”), stanowiącej dolną część wypełniska. Fot. P. Włodarczak Photo 4. Smroków, site 17. N-E part of the pit 13 – level 160 cm. Visible layers of the earth black and brown

(“cone”) – the bottom part of the fill-in. Photo P. Włodarczak

Fot. 5. Smroków, stan. 17. Szkielet konia. Fot. P. Włodarczak

Photo. 5. Smroków, site 17. The horse skeleton. Photo P. Włodarczak