*>ó 17 (1152).

*>ó 17 (1152). W arszawa, dnia 24 kw ietnia 1904 r. Tom X X III.

T Y G O D N I K P O P U L A R N Y , P O Ś W I Ę C O N Y NAUKOM P R Z Y R O D N I C Z Y M .

P R E N U M E R A T A „ W S Z E C H Ś W IA T A ".

W W a r s z a w i e : rocznie m b . 8 , kw artalnie rub. 2.

Z p r z e s y ł k ą p o c z t o w ą : rocznie rub. 10, półrocznie rub. 5 .

Prenumerować można w Redakcyi W szechśw iata i we w szystkich księgarniach w k raju i zagranicą.

R edaktor W szechśw iata przyjm uje ze spraw am i redakcyjnem i codziennie od godziny 6 do 8 wieczorem w lokalu redakcyi.

A d r e s R e d a k c y i : M A R S Z A Ł K O W S K A N r . 1 1 8 .

D R . E U G E N I U S Z R O M E R .

L Ą D Y I M O R Z A .

O dczyt publiczny, w ygłoszony

w

Społeczeństw a wieków ubiegłych nie od­

znaczały się odczuciem i uczuciem dla pięk­

na przyrody, nie pojmowały, może naw et nie odróżniały praw ie form powierzchni lądów.

W szak starzy rzym ianie przecinając roz­

ległe dziedziny Gfalii i G erm anii pochodami swoich zwycięskich legionów, nie widzieli na swej drodze gór, lecz przedewszystkiem ty l­

ko lasy, owe dziewicze wówczas puszcze E u ropy środkowej, które większą były tam ą w pochodzie, niż góry. „S ilva“ była też rzym skim term inem dla gór, a wogóle na- zwy gór były u rzym ian rzadkością.

Jeżeli postać i k ształty lądów budziły tak mało zajęcia, o ileż mniej praktyczni rzym ia­

nie troskali się o postać dna morskiego, za­

lanego wodnem przestworzem do najdosko- ( nalszego poziomu pow ierzchni morskiej.

Nie było lepiej i długie wieki później, j Słusznie więc uważa się w historyi umysło-

Avości E uropy za fak t znacznej doniosłości, j że wielki tw órca sonetów, P etrark a, wszedł | na Mt. V entoux (1912 m w Alpach Prow an-

salskich) jedynie dla zadowolenia swego

pragnienia wrażeń piękna. Ale jeszcze z koń-

cem X V III w. wejście na M ontblanc przez

słynnego alpinistę Saussurea było faktem epokowym, a my możemy się chlubić nie bez racyi, że jednym z pierwszych naśladowców tej animozyi turystycznej był nasz wielki poeta A ntoni Malczewski.

W dziedzinie krajobrazu górskiego roz­

budzone uczucia estetyczne poprzedzały roz­

wój zm ysłu spostrzegawczego, a ten dopie­

ro otw ierał w rota teoryi. W ielokrotnie s ta r­

szą od teoryi, k tóra jest nową, je s t hypo- teza, której źródło tkwi przedewszystkiem w odwiecznie głębokiej myśli ludzkiej. Nie kto inny, jak pierwszy wielki geom etra zie­

mi Eratostenes (III w. przed Chr.), jako też późniejszy o dwa wieki Strabo przypuszczali, że równoleżnik rodyjski jest podłużną osią wielkich wypiętrzeń, która wzdłuż Pirene­

jów, Apeninów, T auru, przez góry Azyi opa­

suje z przerw am i cały glob ziemi. S taro­

żytność przyj ąwszy tę hypotezę w yciągnęła z niej wszelkie wnioski logiczne. Nie brakło więc głosów o wyspach śród oceanu, podno­

siły się też zdania o jego nieznacznej rozcią­

głości wzdłuż owego równoleżnika górskie­

go 1). Pom ijając owe hypotezy z hypotezy snute, stw ierdzają one dosadnie, że już sta-

ł) „Q uantum enim e s t an g u stia, quod ab u lti- mis litto rib u s H isp a n iae usque ad In d o s jacet?

P aucissim orum d ierum spatium si navem suus ven- tu s im p lev it!“ (Seneca: N at. q u ae st. I n p rae fa t.

Gap. 11).

258

rożytność uważała góry za szkielet powierzch- ni ziemi, że w. kształcie gór widziała przy ­ czyny rozmieszczenia lądów, wysp i mórz, wreszcie, że nie przypuszczała istnienia za­

sadniczej różnicy m iędzy postacią, dna mórz a pow ierzchni lądów, prócz różnicy piono­

wej. Znam ienne jest, że ta stara idea o p o ­ dobieństw ie powierzchni skorupy ziemskiej nad i pod poziomem m orza snuje się przez długie wieki następne. Leonardo da Vinci, A tanazy K ircher, Buache, B uffon, a n aw et H um boldt i Leopold von B uch snują swe h y ­ potezy o postaci dna m orskiego w ten lub ów sposób, zawsze jednak na podstaw ie lub

obrażenia. Pow ierzchnię lądów uznano za dziedzinę, podlegającą rzeźbie wód p ły n ą­

cych, opadów atm osferycznych i t. p. sił, k tó ry ch skutek nazwano erozyą i denuda- Cyą, n ato m ia st dno mórz uważano za pole czynności osadowej, zarówno rzek, jako też i fali m orskiej, który to proces nazwano kró tk o akum ulacyą.

W m yśl tych teoryj ląd m iał mieć rzeźbę pow ierzchni bardzo bogatą, dna mórz m iały być płaskie, lekko faliste, a wszelkie nierów­

ności akum ulacya m iała wypełniać i w yrów ­ nywać. Do stw ierdzenia tej teoryi przyczy­

niło się w wysokim stopniu rzucenie kabla

P rofil podłużny. K rzyw a hypsografic7.na.

F ig . 1.

n a podobieństwo starej myśli E ratostenesa i Strabona.

Z końcem X V III w. w ybuchnął spór m ię­

dzy t. zw. neptunistam i a plutonistam i.

Podczas gdy ci całą historyę ziemi przypisy­

wali sile ognia, t. j. wulkanom , neptuniści tłum aczyli wszystko działaniem wody, m ając przew ażnie na m yśli skutki potopu biblijne­

go. W m iarę, ja k ogólne teorye geograficz­

ne przystosow yw ały się do spostrzeżeń i do­

świadczeń, czynionych w krajobrazie, neptu- nizm zyskiw ał coraz liczniejszych zw olenni­

ków naukowych, zryw ając wszakże rów no­

cześnie z tradycyą biblijną.

W ty m stanie nauki poglądy na postać lą­

dów i dna mórz doznały zasadniczego prze-

j podm orskiego przez A tlan ty k w połowie w ieku ubiegłego. B adając głębokość tego oceanu, stwierdzono naówczas, że dno A tlan­

ty k u przedstaw ia na linii projektow anego ka-

| bla lekko falistą płaszczyznę, 3000—4000 m głęboką, a te doświadczenia tak zgodne z teo ry ą uogólniono na całą powierzchnię dna m orskiego, obejm ującego omal

obsza-

| ru k u li ziemskiej.

T a teorya o różnorodności powierzchni lą­

dów, a m onotonii powierzchni dna mórz p rzetrw ała bardzo długo. Nie indziej, jak w ogrom nym podręczniku geografii fizycznej (H ann, H ochstetter, Pokorny: Allgem. E rd- kunde, str. 145) czytam y m iędzy innemi:

„W dalszej odległości od lądów dno morza

JSiś 17 W SZ E C H ŚW IA T 2 5 9

jest wogóle tak płaskie, że do rzędu zupełnie doskonałych rów nin musi być zaliczone.

Tylko w pobliżu mas lądow ych znajdują się form y dna m orskiego podobne do lądowych, wszakże i tu, choć nie b rak morzom różnic głębokości, więc plastyki, przecież te róż­

nice poziomu są zawsze połączone b ar­

dzo łagodnem i stokam i". T ak pisał H ann w roku 1886, na podobną nutę rozwodził się B ruckner w Y w ydaniu tego dzieła w ro­

ku 1897.

Tym czasem mrówcza praca legionów n a u ­ ki, . rozproszonych po wszystkich zakątkach globu, grom adziła nowe dane do nowych po-

F ig

glądów w kw estyi rozpatryw anej. Nowy ten kierunek znalazł też naw et w yraz w wy­

bitniejszych podręcznikach tak Pencka (Mor- phologie d. Erdoberfłache, 1894), G iinthera (Geophysik t. II, 1899), ja k przedew szyst­

kiem L ap parenta (Leęons de geogr. physi- que, 1898).

Sądzę, że kilka przedstaw ień graficznych d a najlepsze wyobrażenie o poglądach współ­

czesnych na postać powierzchni lądów i dna m órz, a będzie zarazem służyć jako poparcie ty ch poglądów i ich wyjaśnienie. F ig .

przedstaw ia krzywe, ilustrujące kształty do­

liny i dorzecza Odry i W isły. K rzyw e k res­

kowane są krzyw em i hypsograficznemi d o ­ rzecza Odry i W isły, krzyw e wyciągnięte

w całości dają obraz profilu podłużnego obu tych rzek. K rzyw a hypsograficzna pow sta­

je przez wymierzenie pojedyńczych stopni wysokości powierzchni danego obszaru, w y­

znaczonych na rzędnej, podczas gdy ha osi odciętej rysunku są wskazane procenty po­

wierzchni dorzecza, albo też długości rzeki.

R ysunki w skazują przeto, że np. ponad 200 m wznosi się 25$ dorzecza Odry, a 36°, dorzecza W isły, lub, że dolina rzeki wzno­

si się poniżej 50 m na 34$ długości Odry, a tylko 25$ długości W isły.

Tyle dla zrozumienia krzyw ych wykreślo­

nych, które w yrażają cały szereg praw d z za-

'O 60 70 ÓO SO '0 0 7 .

. 2.

kresu geografii fizycznej lądów i wód p ły­

nących.

Profile podłużne Odry i W isły, jakkolw iek niewątpliwie różne, przedstaw iają przecież przeciwieństwa, w których się mieszczą nie­

mal wszystkie form y podłużnych profilów

większych rzek o źródliskach górskich,

a w takim razie te krzywe uważać należy za

bardzo pokrewne i bliskie sobie. Nie brakło

usiłowań sprowadzenia owych krzyw ych do

ściśle określonej form y hyperboli lub cykloi-

dy, a chociaż te usiłowania należy uważać

za chybione (teoryą Philippsona o t. zw. Ero-

sionsterm inate, studya Oppikofera i innych),

to przecież nie ulega wątpliwości, że profil

podłużny rzeki ma postać charakterystycz­

260

17 ną, któ rą nazw ać możemy krzyw ą erozyjną,

jak o pow stałą pod wpływem erozyi.

Jeżeli teraz przyp atrzy m y się zkolei krzy­

wym hydrograficznym , to zwłaszcza dla do­

rzecza Odry uderza ogrom na analogia z k rzy ­ w ą erozyjną O dry i w ynika w p rost wniosek, że zasadniczy rys plastyki tego dorzecza jest następstw em działania Odry i jej sieci w od­

nej. D ruga p a ra krzyw ych odnosząca się

w ielkie w ody Pra-N iem na. D ługa praca wielkiej siły wodnej znajduje wyraz w do­

skonale erozyjnym charakterze krzywej hy- psograficznej dorzecza Pregoły. Odra, W i­

sła i Niemen płyną dolinami, w mniejszej lub większej części nowego, polodowcowego pochodzenia. Nowe doliny zdobyły też dla ty ch rzek nowe części dorzecza, zwłaszcza w obszarze p ły ty Bałtyckiej, które, chronio-

K olej P h ilip p y ille — S zo tt M elzir.

F ig . 3.

J a f f a — m. M artw e.

do W isły nie okazuje w całości tej zgod­

ności kształtów . Powyżej wysokości 200 m obie krzyw e są zupełnie zgodne, poniżej tej wysokości jedn ak rozbieżność tych linij co­

raz silniej rośnie i w poziomie dorzecza ni­

żej

m osięga najznaczniejszą niezgod­

ność. G dybyśm y w ykreślili odpowiednie krzyw e dla N iem na i P rego ły dw u innych rzek polskich zlewiska bałtyckiego okazało-

o o -

ne przedtem od erozyi pokryw ą lodową, do­

piero od względnie niedaw nego czasu uległy działaniu wód płynących. To n am tłu m a­

czy ową rozbieżność krzyw ych hypsograficz- nych z krzyw ą erozyjną. Rozbieżność ta je s t zupełnie nieznaczna w krzyw ych Odry, rośnie dla W isły, a osięga najw yższą m iarę w Niemnie. Te różne stopnie niezgodności tłum aczy nam szczegółowa historya rozwoju

* toco

scco

sooo-

‘toco

SfYX>

Z ato k a B isk a js k a . F lo ry d a .

F ig . 4.

by się, że krzyw a hypsograficzna Pregoły, jeszcze bardziej niż Odry m a c h a ra k te r ero­

zyjny, natom iast krzyw a hypsograficzna do­

rzecza Niem na jeszcze mniej okazuje p o k re­

w ieństw a z erozyjnym podłużnym profilem Niemna, aniżeli zauw ażyliśm y w profilach W isły. H istorya rzek tłum aczy nam owe zw iązki między erozyą a krzyw ą hypsogra- ficzną. Pregoła płynie starą doliną dylu- wialną, k tó rą niegdyś tłoczyły się do m orza

rzek polskich, w k tó rą jednak niepodobna wchodzić na tem miejscu. W ięcej zajęcia budzi pytanie, k tó ra z krzyw ych hypsogra- ficznych, Odry czy W isły, odpowiada ty p o ­ wi postaci lądów. K w estyę tę rozw iązują i objaśniają następne rysunki.

F ig . 2 przedstaw ia krzyw e hypsograficzne trzechm as lądow ych:E uropy, Azyi i A ustralii.

W szystkie trz y krzyw e m ają niew ątpliw y

c h arak ter erozyjny, ty p ten przedstaw ia je d ­

j

N

17

261 nak najdoskonalej krzyw a Europy, oddala

się od niego w ybitnie krzyw a Azyi, a krzyw a A ustralii wskazuje natom iast, że około 50$

powierzchni tego lądu je s t pozbawionych działania erozyi, bo taka część krzywej m a k ształt w ypukły, a nie wklęsły, który, ja k wiadomo jest cechą pracy erozyjnej. K ształ­

ty tych krzyw ych są w szczególnej zgodzie z udziałem obszarów bezodpływowych poje­

dynczych lądów; udział ten wynosi 16% po­

w ierzchni Europy, B0% powierzchni Azyi, a 52$ A ustralii. Podczas gdy jed n ak obsza­

ry bezodpływowe E urop y są w zupełności poddane działaniu wód płynących, obszary Azyi środkowej przynajm niej w znacznej czę­

ści, to przeciwnie bezodpływowe obszary A ustralii są w przeważnej części zarówno bezwodnemi dzielnicami, a to nam w yjaśnia w zupełności właściwości ty ch krzyw ych, ilu­

strujących postać lądów.

K rzyw e hypsograficzne lądów stw ierdzają zasadniczą różnicę form powierzchni lądów dobrze, a źle, lub zupełnie nie nawodnionych, wskazują zarazem jako przyczynę tych różnic erozyę, lub jej brak. Jakikolw iekbądź pro­

fil wykreślilibyśm y z obszarów, podległych działaniu erozyi zawsze otrzym am y krzywę wklęsłą, natom iast profile z obszarów bezod­

pływowych, pustynnych, zawsze mieć będą kształt krzywej w ypukłej. Dw a profile przez Palestynę do m orza M artwego i przez A lgier do Szottów ilustru ją charak ter wklęsłych stoków obszarów suchych (por. fig. 3).

Jeżeli wykreślimy profil dna morskiego w pobliżu brzegów lądowych, spostrzeżemy zawsze następujące zjawisko. Mniej lub więcej szeroka płaska platform a podm orska przedłuża kształt erozyjnie wykształconej p ły ty lądowej, platform a nagle bez widocz­

nego przejścia uryw a się i strom ą kraw ędzią zapada do głębi oceanicznych. K ażdy prze­

to profil morza przylądowego m a charakter bardzo typowej wypukłej krzyw ej. Ilu stru ją to przekroje dna przeprowadzone przez zato­

kę Biskajską, jakoteż przez m orza oblewają­

ce Elorydę (por. fig. 4). C harakterystyczna platform a, niew ątpliw ie lądowego pochodze­

nia, przedstaw iająca przeto lądy zalane przez morza, m a większe znaczenie w morzach d ru­

gorzędnych (morza śródziemne i kraw ędzio­

we) niż w oceanach. U dział platform y w krzyw ych ba ty graficznych mórz drugo­

rzędnych wynosi około 40%, w oceanach n a­

tom iast tylko 4$, w A tlantyku jednak

$.

R ozm iar platform y wskazuje zupełnie od­

rębną genezę mórz przylądowych, a pełnego oceanu, wskazuje zarazem, że wśród oceanów szczególniej A tlan ty k unosi swe fale ponad zatopione lądy. Bajeczna A tlanty da P lato ­ na snać nie jest zupełną bajką!

(DN)

O ZNACZENIU GEOLO GII PR A K T Y C Z N E J.

Geologia stosowana stanow i u nas jeszcze coś, o czem ogół wykształcony słabe tylko ma pojęcie, jako o czemś ogromnie ciemnem, nudnem i nikom u prawie do niczego nie przydatnem . Jed yn ie górnictwo, uważane za sztukę czynienia bogatym i tych, którzy się niem zajm ują, cieszy się szacunkiem, tro ­ chę zabobonnym, naszego ogółu.

O tem, że wiadomości geologiczne niezbęd­

ne są dla każdego człowieka, mającego choć cokolwiek do czynienia z ziemią, a więc in­

żyniera, budowniczego i rolnika, nietylko dla spuszczającego się w podziemne głębiny górnika, o tem ogół nie wie. Tracone są skutkiem tego ogromne sumy, które w razie zastosowania wiedzy geologicznej, choćby przez zasięgnięcie porady specyalistów geo­

logów praktycznych zostałyby w kieszeni posiadaczy lub um iejętnie użyte przyniosły­

by krajow i duży pożytek. W ieleż to pie­

niędzy w yrzuca rolnik na kosztowne melio- racye, na kupno nawozów sztucznych, dzia­

łających najczęściej niedostatecznie w skutek braku w glebie w apna, którego sprowadza­

nie zdaleka z powodu znacznej ilości, nie­

zbędnej na pole, je s t niedostępne dla więk­

szości gospodarzy, tymczasem praw ie każdy ma w m ajątku margiel, o czem nie wie; ma często węgiel, rudę i inne bogactw a. Ileż pieniędzy wyrzuca się n a szukanie wody studziennej przez wzywanie .szarlatanów, wskazujących jakoby wodę zapomocę czaro­

dziejskich kulek, laseczek i t. p. Ileż to bu­

dowli wznosi się na g ru n tach niestałych,

usuw ających się, szkodliwych dla zdrowia

skutkiem wód podziemnych. Ileż to razy

262

do budow y dróg kom unikacyjnych sprow a­

dza się żw ir zdaleka m ając go na miejscu p rzy k ry ty w arstw ą gliny; o wieluż to pod­

ziem nych torfow iskach dowiedziano się do- I piero po zapadnięciu się próbnego pociągu w nasyp, chłonący tysiące fu r piasku. Zaw- ! sze uprzednie zbadanie miejscowości przez geologów wskazałoby z góry niebezpie­

czeństwa, trudności i sposoby zaradzenia złemu.

Że porada geologów nie zawsze byw a za- sięgana naw et w Niemczech, gdzie nau ka jest wyżej niźli u nas ceniona, w ykazał pro­

fesor berliński Beyschlag, przytaczając na jednym ze zjazdów przyrodniczych błędy, popełnione w budowie linij kolejowych, gdzie nie robiono przedw stępnych badań geologicznych.

L inia Leinefelde-Treysa została przepro­

wadzona po terenie znajdującym się w sta ­ nie ruchu skutkiem ciągłego osuw ania się, w ym aga więc ciągłej reparacyi i bieg pocią­

gów coraz podlega zakłóceniom. Podobny w ypadek m a miejsce na kolei z A ltenbecken do M arburga, gdzie poprow adzenie linii 0 kilkaset m etrów w bok zapobiegłoby ciąg­

łym w ydatkom na konserw acyę. Most ko­

lei M arbursko-Kasselskiej w ybudow any przez rzekę Fuldę, stoi n a niepew nym gruncie, w zm acnianie kosztuje olbrzym ie sumy, b a r­

dzo jed n a k blizko je s t zupełnie tw a rd y pew­

ny g ru n t, którego znalezienie z pom ocą geo­

logów było nadzwyczaj łatw ą rzeczą.

Nie przytaczam tu innych przykładów uczonego profesora, w ykazują one ile to błę­

dów kosztow nych robi się w życiu codzien- nem, czy w projektow aniu kolei, czy mo­

stów, czy budowaniu, czy w zaopatryw aniu w wodę m iast i wsi, czy w naw odnianiu 1 osuszaniu pól, nawożeniu, u p raw ie i t. d.

przez nieuw zględnianie wskazówek nauki objaśniającej budowę ziemi i pow stanie obec­

nych kształtów jej powierzchni, krótko m ó­

wiąc geologii.

Jeżeli ta k je s t w Niemczech, to ileż grze­

chów podobnych popełnia się u nas. W ka- liskiem widziałem niezm iernie kosztownie przeprow adzoną irygacyę pól i łąk, działa-

jącą doskonale podczas lat m okrych, w su- | che zaś dla braku wody nie przynoszącą oczekiwanych korzyści. W gostyńskiem

wiem o gospodarstwie, gdzie z wielkim na- |

I kładem urządzono stawy, o wodzie jednak potrzebnej pom yślano dopiero po ich wyko­

p an iu i w tedy sprowadzono z W arszaw y szarlatana z kulką wskazywać m ającą wodę.

J a k i rezu ltat osiągnięto—nie wiem. Znam gorzelnie i brow ary zmuszone zdaleka dowo­

zić wodę, o której szukaniu pom yślano dopie­

ro po wzniesieniu budynków. Piękne fałdy węgla brunatnego, widzialne w praw ym brze­

g u W isły w okolicy Dobrzynia, sto lat tem u uznane zostały przez radcę górniczego Mie­

lęckiego za nienadające się do eksploatacyi.

Pom im o tego co pewien czas zjawia, się j a ­ kiś aferzysta, pragnący łatw o się dorobić, i w krótkim czasie topi tu krw aw y swój za­

robek. Opowiadają o jednym , k tóry stracił na w ęglu dobrzyńskim kilkanaście tysięcy rubli. Żaden jed n ak z tych panów nie za­

ryzykow ał kilkudziesięciu rubli na sprow a­

dzenie specyalis ty dla zbadania jakości ma- te ry a łu i w arunków zalegania. W arunki te pom im o ty lu w yrzuconych pieniędzy do- dziś nie są nam znane.

Około Krośniewic n a zasadzie odwiercone­

go przypadkow o lichego, nie nadającego się zupełnie do w yrabiania, pokładu węgla b ru ­ natnego forsownie przeprow adzono procedu­

rę praw ną otrzym ania kilku nadań szumnie

| nazw anych im ionam i właścicieli m ajątku.

Po otrzym aniu nadania wzięto się w niezba­

danej geologicznie miejscowości do bicia szybu, m ającego kosztować parę tysięcy r u ­ bli. W ciągu roboty jednak zam iast ocze­

kiw anych glin, w skazanych w opisie otworu przez niew ykształconego technicznie (pro­

stego chłopa z Dąbrowy) w iertnika, napotka­

no nadzwyczaj g ru b ą w arstw ę kurzaw ki, skutkiem czego bicie szybu kosztowało kil- naście tysięcy rubli i w dodatku nazajutrz po ukończeniu, skutkiem niew ytłum aczone­

go do dziś przypadku, cały szyb znowu za­

lany został przez kurzaw kę. Prow adzone następnie, naukow e już, badania w celu okre­

ślenia w arst w z kurzaw ką w ykazały, że bra­

nie koncesyi, bicie szybu, sprow adzanie pom p i m aszyn było przedwczesne z powo­

du, że węgiel z pokładu, o k tó ry chodziło, nie nadaje się do wydobyw ania dla nadm ier­

nej domieszki gliny. Czy zaś pod wierzch­

nim, niezdatnym znajdują się inne głębsze

pokłady z w ę g len i dobrym, co jest bardzo

możliwe, o tem n aturalnie w swoim czasie

Na 17 263 nie pomyślano, prowadząc roboty bez specya-

listy geologa.

Łączący P ragę z W arszaw ą m ost kolejo­

wy podczas budowy ‘filaru pierwszego w rze­

ce od strony P ra g i napotkał niespodzianie takie w arunki u k ładu w arstw gliny i piasku, że filar ten nie m ógł być doprowadzony do należytej głębokości i w dodatku w czasie ro ­ boty nachylił się nieznacznie. Późniejsze sztuczne zamocowywanie i ciągła opieka pochłonęły i pochłaniają m nóstwo

Dlatego też, projektując nowy m ost przez W isłę zarząd kolei Nadwiślańskich przepro­

wadził ju ż drobiazgowe zbadanie geologicz­

ne koryta W isły na linii tego m ostu.

O poszukiw aniach soli kam iennej w g ra ­ nicach K rólestw a Polskiego pow tórzyć tu tylko mogę słowa p. M ichalskiego (W kwe- styi poszukiwań soli kam iennej w K róle­

stwie Polskiem , W arszaw a 1903. O dbitka z Przeglądu Technicznego). Pow iada on, że „charakterystyczną cechą znacznej więk­

szości tych poszukiw ań jest zupełny ich roz­

b rat z nauką geologiczną1'. W iele z nich

„są wielce ciekawe z tego względu, że w ska­

zują bardzo ściśle drogę, której należy unikać w poszukiw aniach, jeżeli się chce im nadać choćby cień podstaw y naukow ej11.

Nic też dziwnego, że pomimo zawziętego szukania soli od stu lat, pomimo że nie szczędzono kosztów na roboty naw et ta ­ kie, jakich na całym świecie w podobnym celu nie robiono, rezu ltaty osiągnięte nie od­

powiadają energii pracy ani nakładom kapi­

tału. Złoży soli kamiennej dotychczas w Królestwie nie znaleziono i na zasadzie dokonanych badań nie wiemy, czy możemy u nas spodziewać się ich znalezienia, czy też powinniśm y rozstać się z nadzieją.

K w estya zaopatrzenia W arszaw y w wodę i kanalizacyi rozstrzygnięta została i prze­

prowadzona bez udziału geologów, a naw et starania, by pozwolono korzystać z m aterya- łów, nadarzających się podczas robót kanali­

zacyjnych w postaci głębokich obnażeń g ru n ­ tu, pomimo zabiegów ś. p. Eugeniusza Dzie­

wulskiego, nie osiągnęły skutku. Dlatego do dziś, jak mówi p. Siem iradzki (Zarys geo­

logii W arszawy. P am iętn ik Eizyograficz- ny 1898), „W arszaw a z przyczyn od n a­

szych geologów niezależnych nie jest zbada­

na pod względem geologicznym u. A jednak

obecny kosztowny niezmiernie sposób zaspo­

kojenia potrzeb W arszaw y w wodę z rzeki W isły korzystny jest tylko dla wprow adza­

jących go cudzoziemców. P odług uznanych za najpoważniejsze badań Kocha i innych hygienistów woda rzeczna naw et wobec n aj­

staranniej urządzonych i przeprowadzonych filtrów nie powinna być dopuszczana za na­

pój ludności. Epidem ia cholery w H am bur­

gu w roku 1892 przekonała, że jedynie wo­

da ze źródeł daje pewność czystości i zdro­

wotności.

Jeżeli w milionowem blizko mieście geo­

logia nie znajduje uznania i możliwe są ka­

tastrofy w rodzaju runięcia b ruku na ulicy Karowej, lub też gdzie w celu podniesienia i um ocowania niskiego prawego brzegu W i­

sły wywozi się nań odpadki i śmieci miejskie,

j

zwalając je na brzeg podm yw any ciągle prą-

! dem rzeki, to czyż można dziwić się prowin- cyi? Skutkiem podm yw ania brzegów nie­

uregulowanych rzek tracim y rocznie olbrzy­

mie obszary gruntów użytkowych, zanie­

czyszczających i zam ulających rzeki, z po­

wodu ciągłego rozszerzania się koryta coraz bardziej miałkie. Próby zapobiegania, ro­

bione dorywczo bez głębiej obm yślanych pla­

nów opartych na geologicznej budowie miej­

scowości, w wielu razach zam iast zapobie-

| gać niszczącej czynności przybrzeżnej ero­

zyi, potęgują ją jeszcze. Dla przykładu przy­

toczę tu fak t wzmożonego osuwania się pół przeszło wiorstowego obszaru koło Płocka skutkiem robót regulacyjnych na lewym brzegu W isły, przez co prąd skierow any zo­

stał pod wysoki brzeg praw y. Tu przez

| bezpośrednie podm ywanie powoduje obry-

! wanie się częściowe brzegu, przez pogłę-

; bianie zaś koryta poniżej w arstw y piasku, powodującej osuwanie się obszarów koło cm entarza prawosławnego, osuwanie wzma­

g a się również. Możliwą jest naw et k a ta ­ strofa, gdy niespodziewanie obszar ten osu­

nie się odrazu na większą głębokość.

N iepow strzym ana niczem niszcząca dzia­

łalność parowów żłobiących wysoki brzeg W isły powoduje również znacznę straty. Za­

m iast zapobiegania rozszerzaniu się ich i wy­

dłużaniu przez odpowiednie roboty regula­

cyjne, pom aga się tem u i wzm acnia erozyjną

czynność wód deszczowych przez sprowa-

j dzanie w parów ścieków miejskich. T ak np.

‘264

JNJÓ 17 postąpiono w Płocku. Zasypyw anie wierz­

chołków parow u śmieciami i odpadkam i uważa się wszędzie u nas za środek m ogący pow strzym ać zwiększenie się parow u. Mo­

cniejsze deszcze trw ające przez czas dłuższy, w ykazują zwykle bezsensowność tych, kosz­

tow nych naw et czasem, robót.

P odobnych do przytoczonych faktów moż­

naby wyliczyć znacznie więcej, świadczą one dość w yraźnie o wielkiem znaczeniu geologii dla życia. Znaczenie to polega nie­

tylko na w skazaniu bogactw m ineralnych i wykazaniu, co i ja k robić należy dla ko­

rzystnego ich w yzyskania. Przeciw nie geo­

logia p rak ty czn a w skazuje również czego robić nie należy, aby projektow ana robota na gruncie zam iast oczekiwanej korzyści nie przyniosła strat.

Ta ostatnia, rów nie dobroczynna dla ogó­

łu, ja k i pierwsza działalność geologii p ra ­ ktycznej nie znajduje zwykle należnej oceny.

S zarlatan obiecujący każdem u, co k to żą­

da, prędzej znajduje uznanie, niż poważny geolog naw ołujący do pow ażnych badań, ostrzegający przed bezcelowym wydatkiem i trw onieniem ekonomicznych zasobów kraju.

J ó ze f Kolski.

PROF. KAROL SAJÓ.

R O Z S IE D L E N IE G E O G R A FIC Z N E A P O W S T A W A N IE G A TU N K Ó W

W Ś W IE C IE ORGANICZNYM.

Z a ojczyznę pew nych rodzajów zwierzę­

cych i roślinnych uw ażam y najczęściej te okolice, w których w ystępują one licznie i spotykają się w wielkiej ilości gatunków i odmian.

Po bliższem jed n ak zbadaniu kwestyi do­

chodzim y do przekonania, że bardzo często, a nawet, powiedzieć można, praw ie zawsze rzecz m a się zupełnie inaczej.

Rozw ażm y zatem dokładniej tę kwestyę.

Nowe gatu n k i najczęściej pow stają w następ­

stw ie tego, że jakiś starszy rodzaj roślinny lub zwierzęcy przystosow uje się do nowych w arunków klim atycznych lub pożywienia.

Poniew aż większość (jeżeli naw et nie wszyst­

kie) zm iany w świecie organicznym zacho­

dzą w skutek rozm aitych wpływów zew nętrz­

nych, możemy więc ju ż a priori przypusz­

czać, że nowe g atu n k i zjaw iają się n a arenie życiowej przew ażnie wówczas, gdy protopla­

sta ich dobrowolnie lub zmuszony przez róż­

norodne przyczyny w ędruje ze swego do ­ tychczasow ego m iejsca zam ieszkania w d a­

lekie, a tem samem i różne pod w ielu wzglę­

dam i okolice.

N aturalnie inny klim at i zmienione w a­

ru n k i w odżyw ianiu się nie zawsze pobudza­

ją takiego wędrowca do wyraźnej zm ienno­

ści. Przeciw nie, doświadczenie naw et uczy, że g a tu n k i czy to zwierzęce, czy roślinne, znajdując się w now ych w arunkach życia, tylko w w yjątkow ych razach mogą zmieniać się morfologicznie. W ykazują one przytem tem m niejszą zdolność do zmienności, im są starsze, t. j. im więcej ukazało się już na wi­

downi życia pokoleń o pewnym pokroju.

Obecnie stosunki n a planecie naszej, o ile się zdaje, ustaliły się ju ż do tego stopnia, że pow stanie now ych gatunków należy zaliczyć tylko do rzadkich przykładów . G dyby jed ­ n ak zaszły jakieś przew roty geologiczne lub znaczne zm iany w w arunkach klim atycz­

nych, to n aturaln ie zdołałyby one zachwiać dotychczasowe stosunki w życiu organiz- j mów, a co za tem idzie wywołałyby zmiany

| i w nich samych.

W ed ług wszelkiego prawdopodobieństwa nie w szystkie okresy w życiu organicznem na ziemi były jednakow o przyjazne dla po ­ w stan ia now ych gatunków i odmian; w nie­

których tylko epokach geologicznych skłon­

ność organizm ów do różnicowania się w ystę­

pow ała z większą siłą. J e st to zupełnie n a ­ tu raln e. Im bardziej stygło jądro naszej planety, im więcej wód, oblewających po­

wierzchnię ziemi, przesiąkało do jej głębin, im bardziej zbliżał się do obecnego stanu ..skład atm osfery, tem rzadziej zachodziły jstraszliw e początkowo k atastrofy. Im starsze je s t ciało niebieskie, tem większy panuje na iniem spokój. Stosunki na ziemi obecnie, jjak się zdaje, ta k ju ż ukształtow ały się, że je s t ona podobna raczej do starca, niż do m ęża w pełni sił, używającego życia.

Te w łaśnie ustalone ju ż do pewnego stop­

nia stosunki, panujące na naszym globie,

w yjaśniają nam przyczynę, dlaczego w epoce

j

Y

17

265 współczesnej nam daje się zauważyć daleko |

mniej nowopowstających gatunków . Nie należy jednak zapominać o tem, że spostrze­

żenia w tym kierunku, datujące dopiero od czasów bardzo niedawnych, nie są zbyt licz­

ne. Że jednak i teraz jeszcze organizm y są skłonne do zmienności, jeżeli tylko znajdą się w zupełnie nowych w arunkach, dowodzą nam między innem i kw iaty ogrodowe i ro ­ śliny w arzywne, które w sztucznie wytw o­

rzonych w arunkach życiowych w ydają nie­

zliczone odmiany, a now onabyte właściwości niekiedy ju ż w piątem lub szóstem pokole- j niu zostają utrw alone. W świecie zwierzę­

cym podobny przykład m am y na zwierzę- { tach domowych. N iektóre odm iany są tak różne od swoich dzikich przodków, że gdyby nie rodowody, prowadzone przez hodowców, m ogłyby być uw ażane w zupełności za daw ­ ne samodzielne gatunki.

Być może, że dla pow staw ania nowych gatunków jest korzystną nietylko zmiana warunków życiowych, lecz i znaczna ilość osobników. Jeżeli bowiem pewien rodzaj niezbyt jeszcze stary w ystępuje w pokaźnej ilości, tem większe jest praw dopodobień­

stwo, że znajdzie się ten lub inny osobnik, który, odbiegając od swego przodka, pocznie rozw ijać się w kierunku odrębnym . Dość jest, aby raz w ystąpiła zm iana, a nowopo­

w stający gatu nek otrzym uje już najczęściej j zdolność do dalszego różnicow ania się i wy- ! daw ania oprócz tego w potom stw ie swojem licznych odmian. W szelkie zapory, staw ia­

ne przez dziedziczność w celu utrzym ania cech dawnych, zostają wówczas pokonane;

otwiera się n atom iast nowa droga dla stop­

niowego rozwoju całego szeregu niewidocz­

nych początkowo właściwości. Im więcej pokoleń w stanie niezm ienionym w ydał ja- ( kiś gatunek, tem m niejsza jest jego zdolność i do zmienności, ta k że bardzo stare form y, j które przez setki tysięcy la t nie zmieniały się, posiadają najczęściej ju ż tak utrw alone cechy, że naw et hodowla sztuczna, szczegól­

nie w ich ojczyźnie pierw otnej, zaledwie jest w stanie wywołać jakieś nieznaczne zmiany.

W ypada zaznaczyć fa k t godny uwagi, że wzbudzające najw iększy w nas podziw w y­

tw ory sztuki ogrodniczej—różnorodne od­

m iany kwiatów , pochodzą od roślin, przy­

wiezionych z krajów obcych, podzw rotniko­

wych, gdy tymczasem nasze miejscowe ro­

śliny w ogrodach Europy, nawet pomimo sztucznej hodowli, nie w ykazują wielkiej skłonności do różnicowania się. Rośliny, pochodzące z krajów egzotycznych, praw do­

podobnie, dlatego są skłonniejsze do w y tw a -, rzania nowych odmian, że tutejszy klim at

i inne w arunki środowiska (być może elek-

tryczne i m agnetyczne) znacznie różnią się od tych, pośród których żyły w swojej oj- czyznie.

Jednak i obecnie w stanie dzikim rośliny bezwarunkowo są skłonne do zmienności, może naw et daleko częściej, niż nam się zda­

je, tylko że w takich przypadkach praw ie nigdy nie udaje się stwierdzić rzeczywistego stanu rzeczy, a to dlatego, że, jeżeli spotka się w stanie dzikim pewien gatunek w fo r­

mie zmienionej, to uczeni uw ażają go za gatunek nieznany dotychczas, zupełnie no­

wy, nie przypuszczając zwykle, że może on być zupełnie nowym potomkiem oddawna ju ż znanej formy.

Daleko łatwiej można stwierdzić zm iany w życiu organizmów zwierzęcych. Marny bardzo wiele dowodów na to, że niektóre np.

owady, przewiezione z E uropy do Ameryki w mniejszym lub większym stopniu zmieni­

ły sposób życia w swej nowej siedzibie.

N ajbardziej charakterystyczny przykład pod tym względem daje nam skoczozłotka (Haltica rufipes), gatunek, k tó ry w Europie napada niekiedy na groch i bób, lecz zawsze w nieznacznej tylko ilości. Przedostawszy sią do Ameryki, owad ten zmienił zupełnie swoje obyczaje. T u występuje, ku ogólne­

m u przerażeniu, jak o straszliwy szkodnik [ drzew owocowych i winorośli, które nawie­

dza wówczas, gdy odczuwa brak ulubionych przez siebie akacyj (Robinia pseudacacia) i sosen. Nie ulega zatem najmniejszej w ą t­

pliwości, że w arunki amerykańskie, różniące się bardzo od europejskich, m usiały oddzia­

łać w pewien sposób na układ nerwowy tego , owada, jeżeli obyczaje jego uległy zmianie.

Niemniej charakterystyczny przykład

J

przedstaw ia inny znów chrząszcz, m iano­

wicie m rzyk krostowiec (A nthrenus scro- phulariae), który u nas rzadko kiedy spoty­

ka się w domach mieszkalnych, natom iast

na wiosnę całemi masami pojaw ia się na

kw iatach grusz, tam aryszka, kaliny i innych

roślin. W S tanach Zjednoczonych, przeciw ­ nie, napada w sposób nieznośny n a m ieszka­

nia i należy do rzędu najw iększych szkodni­

ków domowych.

Jeżeli w ty c h przypadkach nowa ojczyzna w yw arła ta k znaczny wpływ na u k ład n e r­

wowy, nie w yw ołując żadnych zm ian m or­

fologicznych, to w innych znów razach n o ­ we w arunki życiowe mogą przyczynić się do pow stania now ych cech m orfologicznych, albo naw et do jednoczesnego w ystępow ania zm ian w wym ienionych dw u kierunkach.

Oczywiście zm iany takie, dotyczące bądź sposobu życia, bądź strony m orfologicznej (albo obudwu razem), nie należą do zjaw isk codziennych, w przeciw nym bowiem razie co rok m oglibyśmy naliczyć m nóstw o g a tu n ­ ków nowopow stałych.

B ardzo często daje się zauw ażyć, że o rga­

nizm y, przedostaw szy się do krajów obcych, z początku daleko liczniej rozm nażają się tu , niż w swojej ojczyznie pierw otnej, ponieważ ich n aturalni wrogowie nie zdołali jeszcze podążyć za swojemi ofiaram i. S kutkiem tej okoliczności przybysze tacy po pew nym cza­

sie dochodzą do potęgi ilościowej, osiągając przytem wszelkie dane do w ydaw ania różno­

rodnych odmian, a następnie i now ych g a­

tunków , ponieważ obadwa czynniki, z jednej strony otrzym anie now ych w arunków ży­

ciowych, a z drugiej strony znaczna ilość ! osobników, do różnicowania się znakomicie dopom agają.

O większej skłonności stosunkow o m ło­

dych grup roślinnych i zwierzęcych do w y ­ daw ania nowych gatunków świadczą np. ro ­ śliny m otylkow ate i złożone, należące nieza- przeczenie do m łodszych przedstaw icieli św iata roślinnego. W ystępują też one w nie­

zliczonej ilości rodzajów i gatunków , wów­

czas gdy g rupy starożytne, ja k iglaste, wi­

dłaki, skrzypy i in. są niezm iernie ubogie pod ty m względem. Objaśnia się to tem , że te ostatnie przeżywszy tysiące wieków pośród jednakow ych w arunków , w ydały pokolenia ; w form ie niezmienionej i skutkiem tego u tra ­ ciły praw ie zupełnie skłonność i zdolność do | zmienności; g atun k i stare przew ażnie w y ­ m arły, nowe zaś nie pow stały.

Pośród owadów w idzim y to samo. N aj-

starsze rzędy owadów prostoskrzydłych (Or- thoptera) i siatkostrzydłych (N europtera)

w ykazują najm niej rodzajów i gatunków . B ezw ątpienia były one niegdyś bogatsze w g a tu n k i i odm iany, lecz te z biegiem cza­

su w ym arły, za w yjątkiem nielicznych b a r­

dzo form żyjących obecnie.

Zupełnie inaczej rzecz się przedstaw ia w rzędzie błonkoskrzydłych (Hymenoptera).

Należące tu gąsieniczniki (Ichneumonidae), Braconidae, Chalcidae i pszczoły, grupy sto­

sunkowo młode, odznaczają się niezmiernem bogactw em form .

W granicach pewnej rodziny można za­

uw ażyć podobneż stosunki. Pośród owadów takich, których życie jest związane z n a jsta r­

szemu form am i i’OŚlinnemi, najczęściej spoty­

kam y bardzo m ało gatunków , t wówczas gdy rodzaje owadów, żyjące na młodszych pod względem geologicznym roślinach, niekiedy w ykazują w prost zadziwiającą różnorodność postaci. W rodzinie np. pilarzy (Tenthredi- nidae) te rodzaje, które żyją na drzewach iglastych, a zatem na przedstaw icielach świa­

ta roślinnego, pow stałych w czasach nie­

zm iernie odległych, są bardzo ubogie w g a ­ tunki; rodzaje zaś żyjące na wierzbach, k tó­

re zjaw iły się na ziemi bez porów nania póź­

niej, niż iglaste, odznaczają się niezwykłem bogactw em gatunków .

W rzędzie chrząszczy (Coleoptera), żyją­

cych w E uropie, najwięcej gatunków posia­

d ają szczypawki (Oarabidae), kusaki (Sta-

| phylinidae) i ryjkow ce (Curculionidae). God- nem je s t zaznaczenia, że najliczniej i najróż­

norodniej reprezentow ane są te trzy rodziny w okolicach górskich. W naszych górach św iat owadzi rozpoczął swoję egzystencyę stosunkow o niedawno, bo dopiero po u sta ­ niu okresii lodowcowego. Podczas tego ostat­

niego owady w górach były prawdopodobnie bardzo nieliczne, gdyż w ym agają one wogó­

le dla życia swego tem peratury przynaj­

mniej um iarkow anej, a klim at, w którym za­

ledwie dwa miesiące, ja k to widzim y obecnie w okolicach podbiegunow ych, panuje łagod­

ne pow ietrze, je s t ju ż dla nich nieodpo­

wiedni .

Przodkow ie zatem naszych owadów gór­

skich bezw ątpienia przybyli do obecnych m iejsc swego zam ieszkania dopiero po okre­

sie lodowcowym i tu prawdopodobnie po­

w stała następnie większość teraźniejszych

gatunków , w przeciw nym bowiem razie, t. j.

JSS 17 W SZ EC H ŚW IA T

267

gdyby nowe g atu n k i w ytw orzyły się już podczas wędrówki owadów w góry, niepo­

dobna byłoby w ytłum aczyć, dlaczego wiele bardzo gatunków posiada tak ściśnione g ra ­ nice swego zamieszkania.

Dziwnym na pierwsze wejrzenie wydać się może fakt, że rodzaje owadów, niezdol­

nych do lotu, ja k np. szczypawek, niekiedy liczą mnóstwo gatunków i odmian, spotyka­

nych tylko na pewnych gru pach górskich, a naw et w prost na pojedynczych górach.

Ponieważ skrzydła u ty ch owadów bezwąt- pienia rozwinęły się dopiero w czasach póź­

niejszych, a zatem g a tu n k i owe i odmiany pow stały niedawno. W rodzinie ryjkowców, najbardziej bogatym w g atu n k i i najbardziej pouczającym jest niezdolny do lotu rodzaj O tiorrhynchus, liczy on bowiem przeszło 400 gatunków , które żyją obecnie w górach.

Rozwój takiej obfitości gatunków pomimo niezdolności ich do lotu daje się bardzo ła ­ two objaśnić. Przodkow ie rodz. O tiorrhyn­

chus żyli w ciągu okresu lodowcowego na równinach. Z chwilą zniknięcia lodowców, gdy tem peratura poczęła coraz bardziej w zrastać, wspom niane owady, nieprzyzwy- czajone do klim atu cieplejszego, zmuszone były opuścić swoje dotychczasowe siedziby i rozpocząć wędrówkę w chłodniejsze okoli­

ce górskie. Podczas tej wędrówki owady napotykały coraz to nowe w arunki klim a­

tyczne, podlegały rozm aitym ciśnieniom po­

w ietrza w m iarę wznoszenia się nad poziom morza, podpadały także, być może, rozmai­

tym wpływom elektrycznym i m agnetycz­

nym, wreszcie natrafiały na ciągłe zmiany w odżywianiu się. Przedstawiciele, rodz.

O tiorrhynchus są przeważnie wszystkożerne, t. j. nie trzym ają się roślin jakiegoś pewne­

go gatunku, rodzaju, a naw et rodziny. Tak np. O tiorrhynchus ligustici żywi się pędami winorośli, ja k również lucerny, jeżeli jednak pole, na którem poprzednio rosła lucerna, zostanie zasiane kukurydzą, to larw y tego chrząszcza pożerają chętnie korzenie kuku­

rydzy. N iew ybredny O tiorrhynchus pod­

czas swojej wędrówki zmuszony był jedn ak ciągle zmieniać swoje „m enu“, to zaś nie po­

zostało bez skutku i w yw arło swój wpływ nietylko na jego sposób życia, lecz i na stro­

nę morfologiczną.

Po okresie lodowcowym zatem owady

rodz. O tiorrhynchus w skutek podniesienia się tem peratury na rów ninach rozproszyły się po górach, w padły jednem słowem, jeżeli tak można powiedzieć, w pułapkę ontogene- tyczną, z której nie zdołały ju ż wydostać się, wznosić się bowiem w górę mogły tylko do pewnych granic, dajm y na to, nawet do linii wiecznych śniegów, cofnięcie się zaś w rów niny było dla nich niemożliwe wobec nowowytworzonych skutkiem wzrostu tem ­ peratury w arunków klim atycznych. Ponie­

waż przytem owady te były niezdolne do lo­

tu, kom unikacya więc z krew niakam i była utrudniona, a w górach bardziej od siebie oddalonych naw et zupełnie niemożliwa.

Rozproszona przeto po oddzielnych szczy­

tach i zam knięte jak b y w klatce, owady rodz. O tiorrhynchus, chcąc nie chcąc zaczęły przystosowywać się do nowych i rozm aitych warunków życia i w ytw orzyły mnóstwo g a­

tunków i odmian, często zupełnie lokalnych.

Przytoczone tu, jako przykład owady po okresie lodowcowym znalazły się w podob- nem położeniu, ja k rośliny, pochodzące z krajów podzwrotnikowych o klimacie zu­

pełnie różnym od naszego, które skutkiem zm iany w arunków swego środowiska hodo­

wane w naszych ogrodach w ykazują nie­

zwykłą skłonność do zmienności.

(DN)

Tłum. Cz. Btutkiewicz.

K R Ą Ż E N IE

CIECZY M ÓZGO-RDZENIOW EJ.

Liczne badania, dotyczące pochodzenia, właściwości i znaczenia dla organizm u cie­

czy mózgo-rdzeniowej dotychczas nie dały w yników zupełnie zadaw alających, choć nie­

wątpliwie rzuciły ju ż pewne światło na na­

tu rę tej cieczy, która, zdaniem większości biologów, zajm uje jakoby zupełnie odrębne stanowisko w ustroju. Poszukiw ania now ­ sze dowodzą np. ja k m ylnem je st ogólnie przyjęte twierdzenie co do pochodzenia cie­

czy mózgo-rdzeniowej. Przypuszczano do­

tychczas, że ciecz ta tw orzy się przez filtra- cyę krwi poprzez ściany naczyń krwiono­

śnych miękkiej opony mózgowej (pia-mater),

268

bow iem — zdanie to znajdujem y we w szyst­

kich podręcznikach fizyologii,— niem a g ru ­ czołu, któryby m iał za zadanie wydzielanie cieczy mózgo-rdzeniowej. Tw ierdzenie to nie może się ju ż ostać wobec ostatnich b a r­

dzo ciekaw ych rezultatów pracy P e ttita i G i­

ra rd a (Archives de 1’A natom ie microscopi- que, 1902). Uczeni ci dowodzą właśnie, że pew nym utworom , mieszczącym się w ko­

m orach mózgowych, t. zw. plexus choroideus, przypisać należy funkcyę w ydzielania cieczy mózgordzeniowej. Przez zastrzykiw anie ete­

ru, atropiny, toksyny tetanicznej i t.d . czyn­

ność wydzielnicza utworów owych znacznie się wzmaga, i choć m ają one u człowieka kształt błonki raczej, nie ulega wątpliwości, że są to praw dziw e gruczoły, tem bardziej, że u kręgowców niższych (gadów) naw et bu­

dowa ich przypom ina gruczoł.

Gruczoł jed n ak posiada zwykle k anał wy­

wodzący: w ątroba np. posiada przewód żół­

ciowy, nerk a—moczowody, gruczoł ślinowy poduszny—przew ód Stenona i t. d. Czy więc istnieje k anał wywodzący dla cieczy mózgo - rdzeniowej? W idzim y odrazu, że rzecz się m a tu, ja k z owemi specyalnem i organam i, ncszącemi nazwę gruczołów' bez kanałów wywodzących, ja k gruczoł tarczo- w aty, lub nadnercza, choć zaznaczyć należy, że podobieństwo jest tylko zew nętrzne, w y­

produkow ana bowiem przez plexus choroi­

deus ciecz m ózgo-rdzeniowa nie przechodzi bezpośrednio do krwi, lecz spływ a naprzód do przestrzeni pod-pajęczej, któ ra je st dla niej zbiornikiem, podobnie ja k rezerw oar P ecąu eta je s t zbiornikiem lim fy. Cóż się jed n a k dalej dzieje z cieczą mózgo-rdzenio- wą, jeżeli ona ani nazew nątrz nie uchodzi,

ani w raca bezpośrednio do krwi? Poniew aż niem a żadnej różnicy między cieczą mózgo- rdzeniow ą środkowego k an ału rdzenia, ko­

mór mózgowych i przestrzeni podpajęczej, przypuszczano, że idzie tu o układ ze wszech stro n zam knięty i ściśle autonom iczny. P rz y ­ puszczano dalej, że ciecz ta w ykonyw a cie­

kawe ruchy „wstecz i n ap rzó d1', a to w tym celu, żeby uchronić m ózg od zbytniego uci­

sk u czaszki, k tóry, n aturalnie, m iałby dla m ózgu fatalne następstw a. W chwili, g d y kom ory sercowe się kurczą, a objętość m óz­

gu, przez obfitszy dopływ krw i do naczyń jego, w zrasta, ciecz m ózgo-rdzeniowa spły­

w a jako by w dół ku kanałow i kręgow em u, um ożliw iając w ten sposób równowagę ci­

śnienia.

Zdaniem Cathelina jed n ak rzecz się ma inaczej: ciecz mózgo-rdzeniowa krąży, po­

dobnie ja k krąży lim fa, pochodzi ze krw i i w raca do krw i za pośrednictw em układu lim fatycznego. C athelin m otyw uje pogląd swój licznemi danemi, zaczerpniętem i z przy ­ padków klinicznych i patologicznych, jako też z fizyologii doświadczalnej. Z dośw iad­

czeń np. "Fiata u a i Sicarda wynika, że sub­

stancye, w strzyknięte do cieczy mózgo-rdze­

niowej przechodzą do układu lim fatycznego.

Podczas żółtaczki, ciecz mózgo-rdzeniow’a zabarw iona je s t n a żółto. W przypadkach ciekawej choroby, zwanej „śpiączką choro­

bo w ą“, Castellani odnalazł pasorzyta śpiącz­

ki — trypanosom a — jednocześnie we krw i i cieczy mózgo-rdzeniowej. Pęknięcie czaszki powoduje upływ cieczy mózgo-rdzeniowej, dochodzący do olbrzym ich rozm iarów; cho­

rzy tracą nieraz do 4 litrów cieczy, przyczem ilość zależna je s t od tego, czy chory jest spo­

kojny, czy też podniecony. G dy chory w y- konyw a energiczne ruchy, mogące przyśpie­

szyć krążenie, ciecz mózgo-rdzeniowa w y­

try sk a ja k z fontanny; zachodzi więc zjaw i­

sko podobne do tego, jak ie obserwujem y podczas przecięćia tętnicy. Ilość utraconej cieczy rów na się ilości jej, któraby w nor­

m alnym stanie przeszła do układu lim fatycz­

nego i krwionośnego. Te i liczne inne przy­

padki przekonyw ają nas, zdaniem C atheli­

na, że istnieje krążenie cieczy m ózgo-rdze­

niowej, którego schem at tak się przedstaw ia:

1

) naczynia krw ionośne gruczołów wydzie­

la ją cy c h —plexus choroideus;

) przestrzeń pod pajęcza, jak o zbiornik cieczy, lecz nie i k an ał wywodzący; 3) naczynia lim fatyczne rdzenia i ośrodków nerwowych, raczej poch­

wy gąbczaste owych naczyń, które otw iera­

ją się w prost do cieczy mózgo-rdzeniowej;

pochw y te w stosunku do krążenia lim fa­

tycznego i mózgo-rdzeniowego spełniałyby' to samo zadanie, co naczynia w łoskowate w stosunku do krążenia tętniczego i żylne- go. W reszcie 4) naczynia lim fatyczne od­

wodzące, przez k tó re ciecz mózgo-rdzeniowa

znacznie ju ż zm odyfikow ana przechodzi do

zbiornika P ecąueta, stąd do przewodu lim-

I fatycznego piersiowego, i przez lewą żyłę

M 17 W SZ EC H ŚW IA T 269

bezimienną do ogólnego układu naczynio­

wego, aby znów wrócić do gruczołów w y­

dzielających.

Jednem słowem ‘ ciecz mózgo-rdzeniowa nie jest w yodrębniona w ustroju, lecz ulega krążeniu, choć krążenie to je st bardzo po­

wolne, niejako zaczątkowe; je s t ono jakby dodatkowem do krążenia lim fatycznego, i znacznie mniej je s t doskonałem od k rąże­

nia krwi. G dybyśm y ułożyli szereg, w k tó ­ rym krążenie wieńcowe, tętnicze, włoskowa- te, żylne, wreszcie lim fatyczne, zajm owałyby kolejne, coraz niższe miejsca, krążenie cie­

czy mózgo-rdzeniowej umieścićby należało na ostatniem miejscu.

A n n a Drzewina.

KO EESPONDENCYA W S Z E C H Ś W IA T A .

M iędzyrzec.

Conomitrium Julianum (Savi) Mont.,

now y na b ytek dla f lo r y k r a jo w e j m chów liś c ia s ty c h . W styczniu r. b. p. A lek san d e r M atuszew ski z K alisza, n ad e sła ł mi do o k reślen ia p ró b k ę m chu bez owoców, zebranego na kam ieniach w rzece P rośnie. P oniew aż okaz nie b y ł mi znany, p rze­

to zająłem się niezw łocznie je g o zbadaniem i n ie ­ baw em spraw dziłem , że j e s t to dość rz a d k i g atu - te k noszący m iano Conom itrium Ju lia n u m (Savi) M ont., k tó ry nie b y ł jeszcze u n as zauw ażony, 0 czem dopiero te ra z pow ziąłem w iadom ość za­

czerp n iętą z m onografii M chów K ró le stw a P o l­

skiego, napisanej przez p. F ra n c is k a B łońskiego 1 ogłoszonej w I X , X i X I tom ie P a m ię tn ik a F i- zyograficznego. P ra c a ta w szakże nie je s t mi znana w całości, posiadam bowiem ty lk o je j część I-ą , zaw ierającą w stęp, klucze do o kreślania i szczegółowe opisy niew ielu g atu n k ó w z rodziny rokieto w aty ch (H ypnaceae). Z te g o pow odu nie m ógłbym orzec czy m ech pochodzący z okolic K alisza b j'ł ju ż naszym badaczom znany lu b nie, g d y b y p rzy końcu w spom nianej części nie p rz y ­ toczono w ykazu w szy stk ich innych rodzajów mchów odszukanych w K ró lestw ie , oraz i ta k ich , ja k ie są jeszcze m ożliw e u nas do znalezienia; te o sta tn ie d la w y ró żn ien ia oznaczone są gw iazdką;

otóż do owej k a te g o ry i spodziew anych włączono i rodzaj Conom itrium , k tó reg o je d y n y g atu n ek C. Ju lian u m j e s t pierw szym , ja k i znaleziony zo­

s ta ł po u pływ ie la t 10 -ciu , czyli od czasu w y d a­

nia m onografii M chów K ró lestw a P o lsk ie g o . Ga­

tu n e k pow yżej w zm iankow any należy do rod zin y F issid e n tac ea e, od k rj-ł go n ajp ierw S avi w źró­

dłach Ju lia ń sk ic h w E tr u r y i i zaliczył n iew łaści­

w ie do ro d zaju F o n tin alis. P rz y tra fia się w y­

łącznie na przedm iotach podw odnych lub często przez w odę spłókiw anych E u ro p ie w południow ej i środkow ej, a w e d łu g M ullera (D eutschl. Moo- se) i w rzekach A m ery k i północnej.

P rz y sposobności pozostaje mi jeszcze nadm ie­

nić, że p rzed k ilk u n a stu latu otrzym ałem z p io tr­

kow skiego okazy m chu zw anego A n titric h ia cur- tip e n d u la B rid ., k tó ry , ja k m niem a p. B łoński we w stępie sw ej monografii, od czasu ks. K lu k a nie b y ł przez nikogo w ięcej w K ró lestw ie znaleziony.

B. Eichler.

KOMIS YA EIZYO GRAFICZN A.

W A kadem ii U m iejętności odbyło się dn ia 16 m arca posiedzenie K om isyi fizyograticznej pod przew odnictw em ra d c y dw oru prof. dr. F . K reutza.

P rz y ję to spraw ozdanie z p ostępu w ydaw nictw K om isyi, z p rac S ekcyi, w reszcie z p rac m uzeal­

nych przeprow adzonych w r. 1 9 0 3 . Z e spraw o- I zdań K om isyi w ydano w r. z. tom 37 -m y , z A tla ­

su geologicznego zaś zeszj^ty 11 i 14 zaw ierające

J m apy: W ieliczka, Bochnia, N ow y-Sącz, Pilzno, j B rzostek, T yczyn; w d ru k u są z A tlasu cztery

| dalsze zeszyty, obejm ujące razem m ap 16. Z po­

lecenia S ek cy i m eteorologicznej przeprow adzono m iędzy innem i lu stra cy ę 13 stacy j m eteorologicz­

nych i poczyniono przygotow ania do pom iarów g raw ita cy jn y c h ; S ek cy a zoologiczna udzieliła trzem swoim w spółpracow nikom zasiłków n a b a ­ dania entom ologiczne w okolicach Lw ow a, M iku-

| liczyna (p. J . D ziędzielew icz) i R y tra (pp. dr. N ie- i zabitow ski i F . Schille); dla S ekcyi geologicznej przedsięw zięto b ad a n ia w okolicacli M yszyna i K ałusza (prof. J . Łom nicki), tudzież w T a tra c h (p. M. Lim anow ski); S ek cy a botaniczna podjęła p rzyg o to w an ia do napisania flory roślin n aczy­

niow ych polskich; członkow ie S ekcyi rolniczej prow adzili b ad a n ia gleboznaw cze i zb ierali ma- te ry a ły do fizyografii b y d ła k rajow ego (prof. d r.

W . K iecki) i do fizyografii leśnej (p. A. N ow icki), tudzież spostrzeżenia nad kw itnięciem drzew i krzew ów ow ocow ych (p. S. U dziela). Do M u­

zeum K om isyi, oprócz zbiorów złożonych przez w spółpracow ników K om isyi i okazów p rzy ro d n i­

czych, tudzież książek zakupionych lub u zy sk a­

nych d ro g ą w ym iany, p rzy b y ły w r. ub. okazy lub zbiory zoologiczne podarow ane przez pp. Be- nedyktow icza, d r. E . N iezabitow skiego, F . Schil- lego w R y trz e , L . L ite w sk ieg o i S. U dzielę, zbio­

ry roślin ofiarow ane przez p, M. T w ard o w sk ą, przez pp. H ry n iew ieck ieg o w D orpacie, prof. d r.

E . Janczew skiego, d r. J . T rzebińskiego, okazy i zbiory geologiczne otrzym ane w d arze od pp.

prof. J . Ł om nickiego w K ołom yi, prof. M . Łom ­ nickiego we L w ow ie, prof. d r. M. R aciborskiego