Zapożyczenia Juliana Tuwima z Ambrose'a Bierce'a

Bohdan Strumiński

Zapożyczenia Juliana Tuwima z

Ambrose’a Bierce’a

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 71/1, 237-243

P a m ię t n ik L ite r a c k i L X X I , 1980, z. 1 P L I S S N 0031-0514

BOHDAN STRUMIŃSKI

ZA POŻY CZENIA JU LIA N A TUWIMA Z AM BROSE’A BIERCE’A

Od ro k u 1881 A m brose B ierce publikow ał w am eryk ań sk iej p rasie

tygodniow ej w K alifo rn ii afory zm y pt. The D evil’s Dictionary, a w

r. 1906 znaczną ich część w y d ał w książce The Cynic’s Word Book. W r a ­

k u 1911 afory zm y B ierce’a zostały ponow nie w y d a n e w tom ie 7 jego

dzieł zebranych, pod p ierw o tn y m ty tu łem The Devil’s Dictionary. W p rzed ­

m ow ie do tego w y d a n ia a u to r pisał:

N iektórzy przedsiębiorczy hum oryści w kraju częstow ali się takim i por­ cjam i tego dzieła, które służyły ich potrzebom, i w iele definicji, anegdot, w yrażeń itp. stamtąd zaczerpniętych stało się mniej lub bardziej obiegowym i w m ow ie potocznej. W yjaśnienie niniejsze podaje się nie z jakiejś dum y z p ierw ­ szeństw a w rzeczach błahych, lecz po prostu dla odparcia ew entualnych oskar­ żeń o plagiat, co nie jest rzeczą błahą

Bierce, k tó ry zginął w M eksyku w r. 1914, nie dożył czasów, gdy

„częstow anie się” jego dziełem przekroczyło ocean i wzbogaciło skarbce

afo ry sty k i n iek tó ry ch inn y ch narodów . W szczególności było nieom al n ie ­

u n ik n io n e zain tereso w an ie się książką The Devil’s Dictionary przez pol­

skiego po etę-„satan o lo g a” Ju lia n a Tuw im a. Z apoznanie się z treścią

książki m usiało rozczarow ać T uw im a-,,satanologa” , ale mogło nagrodzić

tru d T uw im a-h u m o ry sty . W ro k u 1932 ogłosił on cykl aforyzm ów w „C y­

ru lik u W arszaw sk im ” (nry 25— 26) zaty tu łow an y P rzebłyski genialności,

w k tó ry m „poczęstow ał się ” pow iedzonkam i B ierce’a. Od h asła „B ella­

d o n n a ” do „B ezkarność” aż 10 aforyzm ów spośród 11 podał z B ierce’a,

i to n a w e t w porządku alfab etu angielskiego, a nie polskiego. Również

z B ierce’a są 2 afo ry zm y w dalszej części zbioru oraz k olejn y ch 8 przy

jego końcu, znów w edług alfab etu angielskiego 2.

W ro k u 1936 Tuw im w łączył te aforyzm y do w y d an ia 2 swej an to ­

logii A to pan zna?, opublikow anej pod p seudonim em ,,Dr P ie tra sz e k ” .

1 A. B i e r c e , The Collected Works. T. 7. N ew York — W ashington 1911,

s. 10.

2 3 8 B O H D A N S T R U M I Ń S K I

W przedm ow ie do tego w y d a n ia złożył ośw iadczenie, k tó re z góry u w a l­

nia go od z arzu tu plagiatu, choć nie u w a ln ia filologa od obow iązku

w y k ry c ia nie u jaw n io n y ch przez T uw im a źródeł:

Tylko nieznaczna część zam ieszczonych w tej książce historyjek stanowi oryginalne utw ory czcigodnego a pseudonim owego Dra Pietraszka. Tylko dział:

P rze b ły sk i genialności, zawiera w iększą ilość w łasnych jego, rodzonych afo­

ryzm ów, „powiedzonek” i tzw. apersusów (aperçus). Ale i tam w iele jest rzeczy zasłyszanych, przeczytanych i przypom nianych. Zasługą czcigodnego autora nie jest w ięc stw orzenie tych dowcipów, lecz ich podanie, r e d a k c j a : w szyst­ k ie one zostały przez niego kiedyś n a p i s a n e , nie zaś pow ycinane z in ­ nych zbiorów i czasopism, jak to się zazw yczaj przy układaniu podobnych książek praktykuje 3.

W ro k u 1933 T uw im zam ieścił cykl Definicje w „C yruliku W arszaw ­

sk im ” (nry 7— 8), sk ład ający się w yłącznie z zapożyczeń z B ierce’a.

N iek tóre b y ły p ow tórzeniem w innej form ie p rzejątk ó w p odany ch w Prze­

błyskach genialności. Definicje zostały rów nież p rzed ru k o w an e w a n to ­

logii A to pan z n a l

F a k t pow tórzenia przez T uw im a ty ch sam ych rzeczy w różnych w e r­

sja c h w Przebłyskach genialności i Definicjach n asu w a m yśl o k o rzy ­

sta n iu przezeń z dw óch różnych źródeł aforyzm ów B ierce’a. P ierw sze

było angielskie, ja k św iadczy zachow anie angielskiego porządku alfabe­

tycznego w Przebłyskach. N atom iast w zbiorze Definicje porządk u ta ­

kiego n ie m a. K iedy jed n a k założym y, że Tuw im k o rzy stał z pośred­

n ic tw a ro syjskiego p rzek ład u w y b ra n y c h p a rtii The Devil’s Dictionary,

opublikow anego w M oskwie w r. 1928 4, wów czas stw ierdzim y, że w De­

finicjach istn ieją ciągi alfab ety czn e rosyjskie. N a źródło ro sy jsk ie w ogóle

w skazują pew n e ru sy cy zm y („S pór”, ros. „S p o r ”, zam iast „ D y sk u sja” ;

„działacz p a ń stw o w y ”, ros. „gosudarstw iennyj diejatiel”, zam iast „m ąż

s ta n u ”), a rosyjsk ie źródło radzieckie su g e ru ją k ry te ria doboru h aseł —

an ty b u rż u az y jn y c h („B ezkarność”, „C ena”, „ P ra c a ”, „Sojusz”, „P lecy ”,

„ K a p ita ł”, „K ieszeń”, „M ałżeństw o”, „U przejm ość”, „Znajom ość”, „Z n a­

jo m y ”) i an ty re lig ijn y c h („P oganin”, „C h rześcijan in ”, „ P a n te izm ”, „N ie­

w ie rn y ”).

P o rów n anie z rosyjskim p rzekładem Iw a n a K aszkina w pełni po­

tw ierd z a te w stę p n e przypuszczenia. W szystkie „d efin icje” T uw im ow skie

z n a jd u ją się w w yborze rosy jsk im i p rzek ład polski często idzie za ro ­

syjskim , a n ie angielskim („P oganin”, „C ena”, „S p ó r”, „S ukces” , „C hrze­

śc ija n in ”, „Los”, „Sojusz”, „P lec y ”, „ K a p ita ł”, „ P an teizm ” , „K o nserw a­

ty s ta ”, „M ałżeństw o”, „C nota”, częściowo „C ierpliw ość”, „Skrzypce”

i „Radzić się ”).

8 Cyt. za: J. S t r a d e с к i, Julian Tuwim . Bibliografia. W arszawa 1959, s. 134. 4 А. Бирс , Словарь сатаны. „Вестник иностранной литературы” 1928, nr 2, s. 118 —

Z A P O Ż Y C Z E N I A J. T U W I M A Z A. B I E R C E ’A 2 3 9

Oto zestaw ien ie w szy stk ich zapożyczeń T uw im a z oryginałem B ier-

ce’a i z ro sy jsk im p rzek ładem K aszkina (liczba w naw iasie po każdym

tekście w sk azuje stron icę cytow anego źródła 5):

PRZEBŁYSKI GENIALNOŚCI Belladonna, n. In Italian a beautiful

lady; in English a deadly poison. [36]

Bore, n. A person w h o talks w hen

you wish him to listen. [40]

Brain, n. A n apparatus w ith which

w e think that w e think. [41]

Clergyman, n. A man who under­

takes the management of our spiritual affairs as a method of bettering his temporal ones. [50]

Connoisseur, n. A specialist who knows

everything about something and noth­ ing about anything else. [54]

Congratulation, n. The civility of envy. [54]

Egotist, n. A person of low taste, more

interested in himself than in me. [81]

Erudition, n. Dust shaken out of a

book into an e m p ty skull. [88]

Heathen, n. A benighted creature who

has the folly to worship something that he can see and feel. [135]

Im punity, n. Wealth. [153]

Barometer, n. A n ingenious instrument

which indicates w h a t kind of weath er w e are having. [32]

Circus, n. A place where horses, ponies and elephants are perm itted to see men, w o m en and children acting the fool. [50]

Pocket, n. The cradle of m otive and

the grave of conscience. [258]

Politeness, n. The most acceptable hypocrisy. [258]

Pray, v. To ask that the laws of the

universe be annulled in behalf of a single petitioner confessedly unworthy.

[261]

Belladonna: po w łosku — piękna ko­ bieta; w innych językach, włączając w łoski, silna trucizna. [546]

Nudziarz: człowiek, który mówi, gdy ja w łaśnie chcę mówić. [546]

Mózg: aparat, za pomocą którego m yślim y, że m yślim y. [546]

Duchowny: człowiek, który dba o n a­ sze życie poza grobem i w ten spo­ sób zarabia na w łasne życie doczesne. [547]

Znawca: specjalista, który w ie w szyst­ ko o czymś i nie w ie nic o czym kol­ w iek innym . [547]

Gratulacje: najuprzejm iejsza forma zaw iści. [547]

Egoista: ten, który dba więcej o siebie niż o mnie. [547]

Erudycja: pył, strząśnięty ze starych ksiąg do pustego łba. [547]

Poganin: szaleniec, który ośm iela się czcić to, co w idzi i czego może do­ tknąć. [547]

Z ob . te ż D E F IN IC J E .

Bezkarność: Bogactwo. [547] Z ob . te ż D E F IN IC J E .

Barometr: przyrząd, pokazujący, jaka w tej ch w ili jest pogoda. [548]

Ogród zoologiczny: m iejsce, w którym zw ierzęta przyglądają się ludziom. [548]

Kieszeń: K ołyska pobudek i trumna sum ienia. [550]

Z ob . te ż D E F IN IC J E .

Uprzejmość: najm ilsza forma hipo­ kryzji. [550]

Z o b . te ż D E F IN IC J E .

M odlitwa: prośba o szybkie skasow a­ nie praw rządzących w szechśw iatem . [550]

3

240

realm is ruled w h en there is a king, and through w h om it is ruled when there is not. [270]

R adicalism , n. The conservatism of tom orrow injected into the affairs of today. [275]

R esponsibility, n. A detachable burden

easily shifted to the shoulders of God, Fate, Fortune, Luck or one’s neighbor.

[290]

R iches, n. „The savings of many in the

hands of one.” Eugene Debs. [294]

Success, n. The one unpardonable sin

against one’s fellows. [333]

Królowa: kobieta, która rządzi pań­ stw em , gdy nie ma króla, i która rzą­ dzi państwem , gdy król jest. [550] Radykalizm: konserwatyzm p rzyszłe­ go pokolenia. [550]

Odpowiedzialność: to, co inni pow in­ ni ponosić. [550]

Bogactwo: oszczędności w ielu w rę­ kach jednego. [550]

Sukces: coś, czego przyjaciele ci nie wybaczą. [550] Z ob. te ż D E F IN IC J E . H eathen. Z o b . w y ż e j . Im punity. Z ob. w y ż e j .

Price, n. Value, plus a reasonable sum for the we ar and tear of conscience in dem anding it. [266—267]

D iscussion, n. A method of

confirming others in their errors. [72]

Success. Z o b . w y ż e j .

Patience, n. A minor form

of despair, disguised as virtue. [248]

Labor, n. One of the pro­

cesses by which A ac­ quires property for B.

[182]

T elephone, n. An in ven ­

tion of the devil which abrogates some of the advantages of making a disagreeable person keep his distance. [341] DEFINICJE Язычник. Тёмный дикарь, имеющий наглость по­ клоняться тому, что он может видеть и осязать. [123] Безнаказанность. Богат­ ство. [118] Цена. Стоимость плюс разумное вознаграждение за угрызения совести при назначении цены. [123] Спор. Способ утвердить противников в их заблуж­ дениях. [123] Успех. Единственный не­ простительный грех по отношению к своему бли­ жнему. [123] Терпение. Второстепен­ ная личина отчаяния, за­ маскированная под до­ бродетель. [123] Труд. Один из процессов, помощью которых А до­ бывает собственность для Б. [123] Телефон. Дьявольская вы­ думка, которая уничто­ жила некоторую возмож­ ность держать в отдале­ нии нежелательное вам лицо. [123]

Poganin — dzikus, który ośm iela się czcić to, czego może się dotknąć. [551] Zob. te ż P R Z E B Ł Y S K I G E - N IA L N O S C I. Bezkarność — majątek. [551] Z ob. te ż P R Z E B Ł Y S K I G E - N IA L N O S C I.

Cena — wartość plus w y ­ nagrodzenie za w yrzuty sum ienia przy oznaczaniu ceny. [551]

Spór — sposób utw ierdze­ nia przeciwnika w jego błędzie. [551]

Powodzenie — jedyny nie do darowania grzech w stosunku do bliźnich. [551] Cierpliwość — rozpacz pod maską cnoty. [551]

Praca — czynność, za po­ mocą której A zdobywa m ajątek dla B. [551] Telefon — diabelski w y ­ m ysł, który ostatecznie u- darem nił słabą nadzieję odseparowania się od na­ trętnych. [552]

Z A P O Ż Y C Z E N I A J. T U W I M A Z A . B I E R C E ’A

241

lows the teachings of Christ insofar as they are not inconsistent w ith a life in sin. [49]

D estiny, n. A ty ran t’s au­

thority for crime and a fool’s excuse for failure.

[70]

Fiddle, n. An instrument

to tickle human ears by friction of a horse’s tail on the entrails of a cat. [100]

Consult, v.t. To seek ano­

th er’s approval of a cour­ se already decided on. [55]

A lliance, n. In internatio­

nal politics, the union of tw o thieves w h o have their hands so d eeply inserted in each other’s pocket that they cannot separately plunder a third. [22]

Back, n. That part of your

friend which it is your privilege to contemplate in your adversity. [31]

Capital, n. The seat of

misgovernment. [44]

Pocket. Z o b . w y ż e j .

Education, n. That which

discloses to the w ise and disguises from the foolish their lack of understanding.

[80—81]

Pantheism , n. The doctrine

that everything is God, in contradistinction to the doctrine that God is e v e r y ­ thing. [246]

Conservative, n. A states­

man w h o is enamored of existing evils, as distin ­ guished from the Liberal, w h o wishes to replace them with others. [54—55]

Marriage, n. The state or

Христианин. Человек, сле­ дующий учению Христа постольку, поскольку оно не противоречит грехов­ ной жизни. [123] Рок. Для тирана опра­ вдание злодейства, для глупца — извинение не­ удачи. [122] Скрипка. Инструмент для щекотания человеческих ушей при помощи трения лошадиного хвоста о вну­ тренности кошки. Г122] Советоваться. Искать одо­ брения уже решённой ли­ нии поведения. [122] Союз. В международных отношениях соглашение двух воров, руки которых так глубоко завязли друг у друга в карманах, что они уже не могут грабить третьего порознь. [122] Спина. Та часть тела ва­ шего друга, которую вы можете созерцать, очутив­ шись в беде. [122] Капитал. Опора дурного правления. [120] Карман. Колыбель побуж­ дений и гробница совести. [120] Образование. То, что му­ дрому открывает, а от глупого скрывает недос­ таточность его знаний. [121] Пантеизм. Доктрина, ут­ верждающая, что всё есть бог, в отличие от другой, гласящей, что бог есть всё. [121] Консерватор. Г осударст- венный деятель, влюб­ лённый в существующие непорядки, в отличие от либерала, стремящегося заменить их непорядками иного рода. [120] Брак. Общественное уста-Chrześcijanin — w y zn a w ­ ca nauki Chrystusa w tych wypadkach, w których n ie sprzeciwia się ona grzesz­ nemu życiu. [552]

Los — dla tyrana: u spra­ w iedliw ienie zbrodni; dla głupca: u spraw ied liw ienie fiasca. [552]

Skrzypce — przyrząd do łaskotania w nętrza ucha za pomocą tarcia k oń sk ie­ go ogona o w nętrzności b a- rana. [552]

Radzić się — szukać u - spraw iedliw ienia dla po­ wziętej już decyzji. [552] Sojusz — w polityce: p o­ rozum ienie dwóch rzezi­ m ieszków, którym ręce w zajem nie tak głęboko uw ięzły w kieszeniach, że nie mogą już okradać trze­ ciego rzezim ieszka. [552] Plecy — ta część ciała bliźniego, którą możesz obejrzeć, gdy jesteś w n ę ­ dzy. [552]

Kapitał — ostoja złych rządów. [552]

Kieszeń — kolebka pobu­ dek i m ogiła sum ienia. [553]

Z ob. t e ż P R Z E B Ł Y S K I G E - N IA L N O S C I.

W ykształcenie — to, co mądremu pokazuje, jak mało umie, głupiem u zaś daje złudzenie, że um ie dużo. [553]

Panteizm — doktryna u - cząca, że w szystko jest bogiem, w odróżnieniu od innej, uczącej, że Bóg jest wszystkim . [553]

K onserw atysta — działacz państw owy, zakochany w istniejących nieporządkach; przeciwieństw o liberała, który te nieporządki za­ m ienić chce na inne. [553] M ałżeństwo — zw iązek 16 — P a m i ę t n i k L it e r a c k i 1980, z. 1

242

condition of a community consisting of a master, a mistress and tw o slaves, making in all, two. [213]

Future, n. That period of

time in which our affairs prosper, our friends are true and our happiness is assurred. [112]

Politeness. Zob. w y ż e j .

Year, n. A period of three

hundred and sixty-five disappointments. [371]

V irtues, n. pi. Certain ab­

stentions. {359]

Acquaintance, n. A degree

of friendship called slight wh en the object is poor or obscure, an d intimate when he is rich or famous. [18]

Acquaintance, n. A person

w h o m w e know w e ll enough to borrow from, but not w e ll enough to lend to.

[18]

Infidel, n. In N e w York,

one w h o does not believe in the Christian religion; in Constantinople, one w h o does. [162] новление, включающее господина, госпожу и двух рабов и в общем счёте, состоящее из двоих. [118] Будущее. Тот период вре­ мени, когда дела наши процветают, друзья нам верны и счастье наше обеспечено. [118] Вежливость. Самая при­ емлемая форма лицеме­ рия. [118] Год. Период, состоящий из трехсот шестидесяти пяти разочарований. [119] Добродетель. Ряд воздер­ жаний. [119] Знакомство. Степень бли­ зости, которую зовут по­ верхностной, когда объ­ ект её неизвестен и бе­ ден, и тесной, когда тот богат и знатен. [119] Знакомый. Человек, кото­ рого мы знаем достаточно хорошо, чтобы занимать у него деньги, но не дос­ таточно хорошо, чтобы давать ему взаймы. [119] Неверный. В Нью-Йорке тот, кто не разделяет Хри­ стова учения, в Констан­ тинополе тот, кто испо­ ведует его. [120]

składający się z m ężczyz­ ny, kobiety, n iew olnika i niew olnicy, a m im o to — z dwóch osób. [553]

Przyszłość — okres, kiedy jest nam dobrze. [553]

Uprzejm ość — n ajw ytw or­ niejsza form a fałszu. [553] Z ob. t e ż P R Z E B Ł Y S K I G E - N IA L N O S C I.

Rok — okres czasu sk ła­ dający się z 365 rozczaro­ wań. [553]

Cnota — szereg w yrzeczeń. [553]

Znajomość — 1) p ow ierz­ chowna: gdy znajom y jest biedny, 2) bliska: gdy jest bogaty. [554]

Znajomy — człow iek, k tó­ rego znam y dostatecznie dobrze, aby od niego po­ życzyć, niedostatecznie zaś dobrze, żeby jem u poży­ czyć. [553]

N iew ierny — w R zym ie ten, kto nie w yznaje w ia­ ry Chrystusa; w K onstan­ tynopolu — ten, kto ją w yznaje. [554]

W tech n ice i poetyce przek ład u Tuw im , ży jący w dobie pow ersalskiej

b rutalności, często o dzierał aforyzm y B ierce’a z secesyjn ych ozdóbek

i zawiłości, czym osiągał w iększą zw artość i celność dow cipów (zob. „Egoi­

s ta ”, „ P o g an in ”, „ B a ro m e tr”, „Ogród zoologiczny”, „M odlitw a”, „R ad y ­

kalizm ”, „O dpow iedzialność”, „C ena” , „C ierpliw ość”, „P rac a ” , „S ojusz”,

„P lecy”, „M ałżeństw o”, „Przyszłość”). Rzadziej przyozdabiał afory zm y

B ierce’a w łasnym i dodatk am i („B elladonna”, „M odlitw a”, „T elefon”).

N iektóre zm iany w y n ik a ją albo z usun ięcia ściśle am ery k ań sk iego kolo­

r y tu lokalnego („N iew ierny”), albo z obejścia g ry słów angielskich

(„S krzypce” — entrails of a cat = catgut = s tru n a z ow czych lub b a ra ­

n ich jelit). Tłum acz ro sy jsk i w o statn im w y p a d k u p o p rzestał n a dosłow ­

n y m przekładzie, ze szkodą d la sensu. W jed n y m w y p ad k u („M ałżeństw o”)

k o rzy stan ie z p rzek ład u rosyjskiego spow odow ało zupełnie n iep o trzeb n e

o ddalenie polskiej w e rsji od angielskiego oryg inału . Z estaw ienie

„ma-Z A P O Ż Y C „ma-Z E N IA J . T U W IM A „ma-Z A . B IE R C E ’A

243

ster — mistress — slaves” — to „pan — pani — słudzy” (lub „niewolni­

cy ”), ale Tuwim zrozumiał rosyjskie

„gospodin — gospoża” jako zw ykłe

zestaw ienie płci, a nie pozycji społecznej.

Niektórych dow cipów dziś, gdy technika stała się nieodłączną częścią

codziennego życia człowieka, nie odczuwa się już tak, jak rozumiał je

Bierce przed r. 1911, Kaszkin w 1928 i Tuwim w latach 1932— 1933.

Musiało być dla nich coś komicznego w spoglądaniu na barometr zamiast

w yjrzenia przez okno — w celu sprawdzenia, jaka jest pogoda.

Dzięki Tuwim owi czytelnik polski, który zapoznał się z twórczością

Ambrose’a B ierce’a dopiero w r. 1960 6, znał go i cytow ał właściwie już

od r. 1932, w cale o tym nie wiedząc, podobnie jak p. Jourdain nie w ie ­

dział o tym, że m ówi prozą.

• A. B i e r c e , Jeździec na niebie i inne opowiadania. Tłum aczył J. K r z y - s z t o ń. W arszawa 1960.