1
SPIS Z A W A R T O Ś C I T E C Z K I . % o 2 u d . ...
....
t o ,k w . t o ...
1/1. Relacja —
I/2. Dokumenty (sensu stricto) dotyczące osoby relatora
I/3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące osoby relatora —
II. Materiały uzupełniające relację k . a 5. a
llł/1 - Materiały dotyczące rodziny relatora —
III/2 - Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r. — llł/3 - Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji (1939-1945) llł/4 - Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945 r.
111/5 - in n e ...— ~-
IV. Korespondencja
V. Nazwiskowe karły informacyjne k J A
VI. Fotograłie ] o r r o J / \ j
2
3
4
5
6
= 3 =
Yor dem Ab i tu r wechaelte er zum Baulyzeum iib©rs w o er M a zma Auabruch des Kriegea Bauteohnik e r l e r n t e 0 Naeh der Beaetiung sein er Heimat durch deutsche Truppen wurde er zunachat vo®
Arbeitsamt a i s Land-und G e leg en h eitsarbeit er v e rm itte lt und war vom 25ollol941 b i s zu s e in e r Psstnahme beim Heereaneben=
zeugasrs in.Thorn a is A rb e ite r t a t i g o
Zu p olnischer Zeit^irat er der P 0W3 (Poln ische y o rm ilita ^ risch e Auabildung) angehorto
Sein Y a t e r i s t im Jahre 1940 v e r s t o r b e n 0 Sin Antrag s e i ner Mutter auf Eintragung in die Deutsche Y o l k s l i s t e i a t abge=
lehnt w ord en 0
I I o
im Sommer 1943 wurde bek&n&t9 dafi im Thorner B ezlrk eine groSe polnische Geheimorganisation im Aufbau b e g r i f f e n warc Die e in g e le it e t e n Brcnittlungen fuhrten a ls b a ld zu i h r e r Zer=>
sohlagungo Ba handelte s ic h u i die aogenanntee "YIJIoAufatan=
diache Armee des demokratischen PolensM0 L e it e r det Organiga^
tio n war der friihere polnische Major der Militar=-Gendaraeri<§
Edward R u d z k i mit der Bezeichnung "Kommandantif o Die M it - g l i e d e r setzten sich i a -der,Hauptsache aus fruheren oolniechen
Uri i 'III* “ r i e r e > * f ^
Beruf s o f f iziereń/d eś "ehemaligeri polm schen Y llloW eh rk reiaes
(Gau Danzig=Wjestpreufien und Regiemnga-cezirk Hohensaiza) zusas^
men0 In den Stadten des ehemaligen Wehrkreisea waren je naeh i h r e r GroSe B a t a illo n e und Kompanien a u f g e s t e ll t o Die Befreiung Pollem erellena s o l l t e durch einen bewaffneten Auf stand mit Un--=
terstutżung englisoh=amerikanischer Luftlandetruppen durchge=
fuhrt werdenQ
Die Organisation war a n tib o lach ew iatisc h e i i ^ e a t e l l t und e r h ie lt ihre Weisungen von der Sosnkowski^Regierung in London uber Warschauo
M itg lie d e r* die zum deutachen Heereedienst eiriberufen wurden9 raussfen s ic h v e r p flic h te n * wahrend i h r e r D ien atzeit zum Sełs den des deutachen Reichea t& tig zu s e i n 0 W o llte eln deutscher Soldat polnisohen Volkstuma nach einem Urlaub nioht mehr zur Truppe zuruekkehrenj ao wurde er von der O f g a n ł l a ł i on/ j
umgekleidet und zu den Banden in der Tueheler Heide geaohicktp mit denen YerMndung bestando In Erweiterung des Peraonalb®^
standea der O rganisation wurde auch mit den in Thom liegenden engliachen und fran zosissh en Kriegsgefangenen Yerbindung auf=
genommeno
Zur
7
Zur Erreichung d«=s Z ie le s der Organisation* der gewal samen LoBreiBung WeetpreuBene vom deutsehen Reich durch einen bewaffneten Aufatandp Kar ih r Kommandant b e a tre b t, radglichst v i e l e Waffen zu beschaffeno Bs gelang ihm„ in verhaltnismaBlg kurzer Zeit insgesamt 6 P is t o le n , in der Mehrzahl mit Munition und Zubehor, zu erhalten und darait u#ae sic h selbst und e in ig e Unterfuhrer zu bewaffnen#
Der L ie fe ra n t von 4 P is t o le n war der Mitangeklagt©
Neuffiamia Die Vermittlung beaorge ein M itg lie d der O rg a n isa tio n s der zur Wehrmacht eingezogene M a r i n e a r t i l l e r i a t Arthur B e r g e r 0 D ieser k la r t e den Angeklagten Keumann iiber das Bestehen'"und di®
Z i e l a der O rganisation auf und e r h ie lt von ihm ohne langes Ver=
handeln und u n e n tg e ltlio h Anfang J u l i 1943 eine W a lth e r-P isto l®
Kalo7s65 mm mit Munition, einem Ladestreif©n* sonatigesn Zubehof*
und Proapekt und e in ig e ®age sp&ter 2 P is t o le n K a l0 6S35 mma Di®
3 P is t o le n gab Berger an den Kommandanten Rudzki w e i l e r * . MHe 4o P i s t o le e r h ie lt Rudzki durch Termittlung des Mitangeklagten Nowak von Neumann# Bs war eine M auserpistole Kalo7p65o Auch di®=
se l i e f e r t e Neumann-unentgeltlioh# A l l e 4 P is t o le n h a t t e s r nieht in das Waffenbuch eingetr*Ren<>
Kowak war im Sbmmar 1943 der O rganisation b e i g a i r e i a i ^ von dem Kommandanten in f e i e r l i c h e r Porm v e r p f l i ć h t e t und der Reserve z u g e t e ilt worden# Wahrend der Zerschlagung der Organisa=
t io n Bnde August 1943 v e rs o rg te er den aus se in e r Thorner W:a=
nung in ein Yersteok ge flu ch teten Kommandanten Rudzki laufend mit lebenaraitteln und h i e l t die Yerbinaung ein zeln er Unterfuhrer zu ihm aufreoht, b is er s e lb s t in dem Versteok festgenosmen werdan konnte#
Weitere 2 P is t o le n , Kal#6,35 und 7*65 msa# wurden dem
Kommandanten durch Yermittlung eines M itg lie d e s namens Let k ie s ie z von dem Mitangeklagten Makowski beschaffto
Makowski war der Organisation b e r e i t s im Pruhjahr 1943 beigetreten# Br war von dem M itglie d Kowalski naeh eingehender Aufklarung uber ihre Z i e l e geworben worden# Zusammen s i t Kowalski w i l l er die beiden P is t o le n aus einem Waldversteck ausgegraben haben„
A l l e Angeklagten slnd im weaentltshen gestandig# Ledtg=
li c h Nowak b e s t r e i t e t , dem Kommandanten eine P isto le v erm itte lt zu habesio Br wird jedooh durch dessen glaubwtirdige Bekundungs er habe Hm ausdrucklich a is V e rb indung s ma nn zum Waf f enhandler
Neumann
- ‘
8
Neuraann eingeaetzfg, iib e r f iihrt &
Von den 6 P is t d le n hat Rudzki eine einem Kuriey naeh Warachau mitgegetieng, eine einem angeblichen franzosischen Hauptmann und 2 fra n zbsisth en Kriegsgefangenen abgegebeno
2 P isto le n konnten b e i eein er Jeatnahme gefunden und sicherg©=
et e l i t werden0
d i e p wie s i e wu3s te n 9 daa Z i e l der gewaltsamen LosreiBung West- preufiens vora deutschen Reich e r a t r e b t e s ein hochverraterisches Unternehmen vorbereitetc,_&ie Angeklagten Nowak und Makowski auBerde® auch durch ihre M itglie d sc h a ft und Betatigung in der Bewegungo
Daa Yerfahren i s t durch Verfiigung dea Oberreichsanwalta beim Volksgerichtshof vom 10o5°1944 “11 J 71/44=* an mich abge=
geben0
A lle 3 Angeklagte-s haben durch d ie Beschaffung von W af- fe n an eine geheime polnische m ilita r is c h e Widerstandsbew@guag0
Ich beantrage*
Termin zur Hauptyerhandlung v o r dem S tra fsen at dea Obęjrlandesgerichts zu bestimmen v ~ J ~
. rs^- n t e r s u c t e n ^ s h ^ f t : P (■» r
9
10
11
Czy
na
Pomorzy przygotowywano antyhitlerowskie. powstanie?
/
Mytśl*, te żyją js«zcze w To
runiu i m iejscow ościach dzi- iiejszeg o w ojew ództw a toruń
skiego ludzie, którzy pam ięta
ją date. 17 sierpnia 1944 roku.
W tym dniu hitlerowskie wła
dze okupacyjne wykonały w y rok na trzech mieszkańcach Torunia. Treść wyroku brzmiała: „W imieniu narodu niemieckiego skazują oskarżo
nych: Zygmunta N e u m a n a s Torunia, ul. Łazienna 32, Jó
zefa N o w a k a z Torunia, ul. Chełmińska 137 oraz Felik
sa M a k o w s k i e g o z Toru
nia, ul. Książęca 38 na karę śmierci za usiłowanie dokona
n ia zamachu na Trzecią Rze
szę przez przygotowanie po
wstania zbrojnego mającego na celu odrodzenie w rozsze
rzonych granicach nowej P o l
ski. Podpisali: dr Bauerman — przewodniczący Sądu Specjal
nego, dr Hoffm an — wyższy radca sądowy i. wiceprezes są
du, dr Męws — wyższy radca sądowy oraz urzędnik proku
ratury referendarz W olf Bechert” .
Dlaczego wspominam dziś. w ezterdzieści lat po tym w ydarze
niu, miało snany fragm ent historii Torunia? Bo to, aby uzupełniać wyjaśniać wydarzenia z tamtych lat, gdyż mają one nadal wiele znaków zapytania. W yżej w ym ie
nieni toruńczycy działali w tutej
szym ruchu oporu. W padli w ręce
•w yeh prześladowców w okolicz
nościach, które znamy raczej z za c h o w a n y c h dokumentów gesta
powskich. Czy można tym doku
mentom w pełna ufać? Czy wresz
cie prześladowani, aby ratować o r
ganizację podziemną i własne g ło wy, pow iedzieli wszystko co w ie dzieli i robili, przesłuchującym ich lestapowcom?
Z protokołów przesłuchań zatrzymanych wynika, że hi
tlerow cy uzyskali informacje, te w Toruniu przy ul. Żeglar
skiej 25, na drugim piętrze budynku, mieszkał człowiek n ie budzący dotąd podejrzeń, a zajmujący się reprezentowa
niem Związku Krawieckiego, w rzeczywistości zaś będący przywódcą pomorskiej organi
zacji podziemnej i występują
cy pod pseudonimem major
„G rot” . Tenże „G rot” mając swobodny dostęp do telefonu (był zainstalowany w mieszka
niu, w którym major przeby
wał), kontaktował się z War- szawą, tj. z tamtejszymi wła- . j dzami organizacji podziemnej.
V Pośredniczył tu też łącznik
pach tajnej organizacji t od
kryło zakonspirow aną k ry
jów kę na ul. Żeglarskiej 25.
A resztow ano trzech łączników s pow iatów : M albork, R ypin 1 Grudziądz. M ajora „Grota” o aresztow aniu powiadomiła przypadkowo Niemka, lokator
ka tego domu, spotykając go na ulicy. Uszedł cało i zamie
szkał na ul. Szewskiej 19. N a
zywał się odtąd Rudzki. W nowym miejscu odnalazł się dowódca z Brodnicy. Zobowią
zał się zawiadomić innych ko
mendantów placówek o aresz
towaniach i specjalnym zebra
niu konspiracyjnym. „Saba” z Grudziądza otrzymał wykaz konfidentów wciskających się w szeregi organizacji i w tym wykazie na pierwszym m iej
scu figurowało nazwisko ko
mendanta placówki w Brodni
cy oznaczonego kryptonimem C.
eaaM eeay feryptanŁtnast „C *, pra
sujący w niem ieckim banku, w y korzystywał delegacje służbowe by bezpośrednio kontaktować się z majorem, inform ow ać kom en
dant, ów innych placów ek o rozw o
ju działalności ruchu.
M ajor miał duże zaufanie do komendanta z Brodnicy, gdyż był on organizatorem grupy „M łody Las” w yw od zą
cej się z byłych harcerzy. Ten ostatni zaofiarował się, dla u- zyskania broni dla organizacji, nawiązać kontakt ze znaną w Toruniu firm ą zajm ującą się sprzedażą broni „Neum an und Sohn” . W nawiązaniu kontak
tu miał pośredniczyć pracow nik fabryki amunicji Józef
Nowak, pracujący tam jako
•rusznikarz. Kom endantowi w Brodnicy m ajor w yd aw ał też zaświadczenia in blanco o przynależności do polskiej or
ganizacji podziemnej, zw raca
jąc uwagę na odpow iedzial
ność za przyjm ow anie nowych członków. Temu też komen- .dantowi podczas jednego ze spotkań m ajor zw ierzył się, że wkrótce ma przyjechać z Cen
trali z W arszaw y człowiek, który pod. hasłem: „M albork — Menażka — Szarotka” , p rzy
wiezie szczegółowe instrukcje dotyczące dalszych akcji anty
hitlerowskich, a nawet określi termin wybuchu powstania zbrojnego na Pomorzu.
Malbork by! miejscem, skąd e- wentualnie, ze względu na kon
centrację w ojsk niem ieckich m ia
ło wyjść hasło powstania. W Maborku, jak stwierdzi! później łącznik, z hasłem „M enażka” , prodiukowano, wprawdzie w sta
dium początkowym, części do po
cisków V-2.
Ponieważ czas naglił, major mimo pewnych w ątpliw ości'co do właściwego szyfrowania in
formacji, jak najszybciej uru
chomił kontakty z Nowakiem , który doszedł do porozumienia z Neumanem i otrzym ał od niego broń. Ta z kolei znała- >
zła się w posiadaniu majora.
Bombardowanie M alborka nastą
piło w pierwszych dniach czerwca 1943 roku, J . w 5 dni po przeka
zaniu przez „Szarotkę” szyfru do Warszawy. K rótko po bombardo- i
wanim odbyło się spotkanie ma jo- ;
ra z komendantami placów ek w ; __ ________
Brodnicy, R ypinie i Grudziądzu. nnd nseudoni- Był też łącznik w W arszawy, któ- występujący poa pseuaoni ry podał hasło: „M enażka—Szarot- Enem „Szarotka 1 !>-.ZĆ1CO
ka” i nazywał się Zygm una Tre- przekazuj acy wiadomości O penau. Przedstawił on też szybki akcii B”
ar-,«sssr*s.v "ss
j^ j b s w w b s s s r a s s s s S s C r
warszawski przedstawił dodatkowe ®“rc 1 s tą - tez n:tewiclkie by ly sukcesy podziemia.. M ajorow i
■ podlegały placów ki w Rypinie, Brodnicy i Grudziądzu, których komendanci spotykali się okreso
w o z szefem toruńskim aa nara
dach. Narady te. jakiś czas przed
*resztow®niem wym ienionych w y . te j. dla ostrożności wstrzymano.
J*dv“nia komendant s Brodnicy, Nie znamy szczegółów jak
„Saba” znalazł nowe konspira
cyjne miejsce majora. W iem y tylko, że nie zdążył już ostrzec dowódców innych placówek o odwołaniu zebrania, na które przybyło łącznie około 30 o- sób. Pierwszych przybyłych tu wcześniej m ajor zdążył o- strzec. Pozostali zostali aresz
towani. M ajora gestapo zasta
ło w zajmowanym przez niego pokoju. Ogółem aresztowano około 700 osób z polskiego podziemia. C z y k t o k o l w i e k z t o r u n i a n z n a b l i ż s z e s z c z e g ó ł y t e g o w y d a r z e n i a ?
JA N F A B IS Z E W S K I
4i
zarządzenie Centrali przewiduj dywersję wśród żoinie-iisy niem:
kich na szeroką skal<|, w ykoi stując do tego celu P oV k £ w pi musowo w cielonych do arm ii i m ieckiej. Jednocześni* poleci!
wiązać bezpośredni kontakt z maczem Gestapo w Grudzia W alterem Zise?ierem, aby za . pomocą zidentyfikow ać konfit tów Gestapo ju ż znajdujących lub też pragnących znaleźć si szeregach ruchu podziemnego, dania te otrzym ał kierow nik ł spiracyjngo w yw iad u w Grud
dzu „Saba” . _
Zarządzenie nieco si0*źv>
n iło , Gestapo b y łę . j u r . i , ' ' -
12
13
14
15
16
17
NOWAK JOZEF TORUŃ RDP
Ur. 13 . II . 189 4r. , zam. Kulmer-Land-Str. 13^- został przekazany do wyższego sądu krajowego w Gdańsku i skazany na śmierć za przynależność do organizacji Rząd Demokratycznej Polski. Wg informacji Janiny Walentynowicz z d. Scliaddach wraz z nim na karę śmierci skazani zostali: Leon Sander, Zygmunt Neumann, Feliks Makowski i Władysława Kamińska.
Zr.: T,Jaszowski, PAP..., [w:] Walka podziemna, s . 3 i 3 .
18
19
20
21
Józef ATowak - ar. 13.02.1894r. dostarczał komendzie PAP w Toruniu broń. Aresztowany przez Gestapo w 1943r. Skazany dn. 17.08.44r.
przez Sąd Krajowy w Gdańsku na śmierć. Wyrok wykonano 13.10.44r Pochowany na cmentarzu 2aspa w Gdańsku.
22
12* 1810. 2561. If 0 V/ A IC Józef 13-02.1894, + 13.10.1944r.ę.l2 • ’ kov/rJL bulcwlony Ciszkowo.pow. stracony,™ \/ię:*.:Lcnxu
\rO \ |y Zan.;Toruń Czarnków
IC«Ciechanowski,-"Ruch oporu...",str.372. "Nowok Józof,iv,
13.11.1894 roku,członek PilP n Toruniu.iirooctowany w p piór
niku 1943 roku, został wyrokiem sądu w Gdańsku skonany w
_______________ _ęrior^ęu_lg44_^^l?_g2_!jgigŁ^.^iZ^2-.±-\zy^(:«<J o ze i' 1_________________
Nowak/ur*1894 r./, zatrudniony"w 'warsztacie Noumowna, otrzy
mywał od swo^o zwierzchnika broń,którq przekazywał drv,Tódz~
r,vu PiiP." •-/ Skrót org.podziemnej-Polaka Armia Powotania/„
IC.Ciechancw3kit-"Ruch oporu na Pomorzu Gdańskim, 19 39-1945'', str.368*
23
24
25
