Rozwój nauki o istocie i roli cierpienia Maryi w dziele zbawienia

Jana Moricová

Rozwój nauki o istocie i roli

cierpienia Maryi w dziele zbawienia

Salvatoris Mater 3/3, 153-167

T

eologia cierpienia M atki Bożej sięga swoimi korzeniam i czasów

patrystycznych, w który ch stała się O na przed m io tem kultu

chrześcijańskiego1. Pisarze starożytni na ogół nie interpretow ali cier­

pienia M aryi pod krzyżem jako form y Jej czynnego udziału w C hry­

stusow ym dziele zbawczym. Akcentowali natom iast soteriologiczną

w artość wcielenia. Dla pisarzy w schodnich odkupienie zaczęło się

w raz z wcieleniem, a Kalwaria była wypełnieniem Betlejem2. Bardzo

m ocno akcentowali współdziałanie Maryi w momencie zwiastowania.

Najstarszą form ą, w jakiej Ojcowie wyrazili w kład M aryi w dzieło

odkupienia, była antyteza Ewa - M aryja3.

Ojcowie Z achodni, reprezentow ani m .in. przez św. Am brożego

(zm. 397 r.), rozważali obecność M aryi na Golgocie pod kątem so-

teriologicznym . Z daniem Biskupa M ediolanu, M aryja zdawała so­

bie sprawę, że śmierć Syna przyniesie w szystkim zbawienie, dlatego

była gotow a również własną śmiercią dodać coś do publicznej ofia­

ry4. Ale, jak stwierdza Wielki D oktor Kościoła: męka Chrystusa nie

potrzebowała po m ocy5.

a

1. Średniowiecze

S p o ś ró d

te o lo g ó w

w schodnich, którzy działa­

li jeszcze w okresie przed

podziałem obu K ościołów

(1054 r.) i zajęli się tem a­

tem cierpienia M atki Bożej, ną szczególną uwagę zasługuje Jan G eo­

m e tra (zm. p o 989 r.). Pisał on o je d y n y m w spółudziale M aryi

w męce, jako zapowiedzi Jej obecnego pośrednictwa na rzecz

ludzko-' N a le ż y zazn aczyć, że w d ziełach patrystycznych m o ty w c ierp ień M atk i Bożej w ystęp u je b ardzo rzad ko. O jco w ie i pisarze k o ścieln i zajm ow ali się g łó w n ie kw estiam i związanymi z Bożym macierzyństwem M aryi, Jej całkow itym dziew ictw em i św iętością. Szerzej o początkach kultu m aryjnego w chrześcijaństw ie zob . R. L A U R E N T IN , M a tk a Patia. K ró tki tr a k ta t teologii m a r y jn e j, W arszawa 1 9 8 9 , 7 9 - 8 2 ; M . MIKOŁAJCZYK, R o z w ó j k u ltu M a tk i B o że j w K ościele, „ C zęstoch ow sk ie Studia T eo lo g iczn e” 6 (1 9 7 8 ) 1 4 3 -1 4 5 .

2 Por. L. M ELO TT1, M a ryja , M a tk a ż y ją c y c h , N ie p o k a la n ó w 1 9 9 3 , 1 0 9 .

1 N a w sp o m n ia n y paralelizm jako p ierw szy w skazał św. Justyn (zm . ok . 1 6 5 r.),

św. Ireneusz (zm . ok. 2 0 2 r.) d o k o n a ł zaś jego te o lo g icz n e g o rozw in ięcia. 4 A M B R O Ż Y , N a o b ł ó c z y n y d z i e w ic y - W y k ł a d o w i e c z y s t y m d z i e w ic t w ie

N a jś w ię ts z e j M a r y i, w: T ek sty o M a tc e B ożej. O jc o w ie K o ścio ła ła ciń skieg o , t. 2 ,

tł. W. E b o ro w icz, W K ania, N ie p o k a la n ó w 1 9 8 1 , 5 4 . 5 T A M Ż E .

J a n a M o ric o v â

Rozwój nauki o istocie

i roli cierpienia Maryi

w dziele zbawienia

sci6. Jego zdaniem M aryja przez to, że dzieliła cierpienia z Chrystu­

sem, nie tylko zasłużyła na wspólnotę chwały, lecz także przyczynia­

ła się jeszcze bardziej do naszego zbawienia, wspominając cierpienia

poniesione dla nas7. Współdziałanie M aryi stojącej obok krzyża Chry­

stusow ego było więc działaniem dla nas i dla naszego zbawienia8.

W pierwszych w iekach średniow iecza tem at cierpienia M atki

Bożej poruszyli na Zachodzie tylko nieliczni teologowie. Czynili to

najczęściej w ram ach kom entarzy do tekstów biblijnych, szczególnie

do Łukaszowego przekazu o proroctw ie Symeona (por. Łk 2, 33-35).

W zależności od sposobu upraw iania teologii pokazywali cierpienie

M aryi z różnych perspektyw, akcentując przy tym coraz bardziej rolę

w spółpracy M atki Bożej z ofiarą Odkupiciela. O d 750 r. do 1200 r.

na Z achodzie d om inow ała „teologia m onastyczna”9. W cen tru m

ówczesnej pobożności i twórczości monastycznej znajdow ała się ta­

jemnica zbawienia człowieka oraz obecność Boga w człowieku i czło­

wieka w Bogu. Rozważając tajemnice odkupienia, szczególną czcią

mnisi otaczali Najświętszą Pannę, w Niej bowiem tajemnice te wyda­

ły najbardziej dojrzałe ow oce. N a określenie obecności M aryi na

Kalwarii zaczęli stosować dwa nowe pojęcia - compassio i oblatio.

Z a pierwszego znanego świadka tem atu współcierpienia M atki

Bożej jest powszechnie uważany św. Piotr Dam ian (zm. 1072 r.)10.

Kom entując proroctw o Symeona (Łk 2, 35), odniósł je do w ydarzeń

na Kalwarii: dum Filius tuus senserit passionem in corpore, te etiam

6 C yt. za: L. M E L O T T I, M a r y ja ..., 1 1 0 . N a le ży zazn aczyć, że w e d łu g J. G alota

tek sty Jana G eo m etry są najstarszym św ia d ec tw e m rozu m ien ia cierp ień M aryi jak o Jej u c z e s tn ic tw a w zb a w czej m isji C h rystu sa. Por. G .M . B A R T O S IK ,

Z b a w c z a s łu ż b a M a r y i (por. R M 4 1 ) , w : T a je m n ic a O d k u p ie n ia (K o lek c ja

„ C o m m u n io ”, 11), Poznań 1 9 9 7 , 3 7 2 . 7 C yt. za: L. M E L O T T I, M a r y ja ..., 1 1 0 -1 1 1 .

8 Szerzej o nauczaniu Jana G eo m etry d o ty czą cy m u czestn ictw a M aryi w d ziele zb a w czy m zob . JA N PAWEŁ II, P rze m ó w ie n ie p o d c za s a u d ie n c ji g e n era ln e j (25 X 1 9 9 5 ), „L’O sservatore R o m a n o ” (w yd . p olsk ie) 1 7 (1 9 9 6 ) nr 1, 4 7 .

9 T erm in w p ro w a d z o n y przez P. D u p loyé na określenie nurtu teologii, która nie należała już d o patrystyki, a rów nocześn ie nie miała jeszcze cech scholastycznych. Pow stała ona w szkołach, g łów nie w kręgu du ch ow ości benedyktyńskiej i cysterskiej. N a zw a obejmuje nie tyle te o lo g ię tw o r z o n ą przez zak on n ik ów , ile p ew ien sp o só b u p raw ian ia te o lo g ii, który od zn aczał się p o w o ły w a n ie m bardziej na p o zn a n ie sa m e g o sieb ie i na w ła sn e w e w n ętrzn e p rzeżycie w iary niż na u sy stem a ty zo w a n ą an alizę filo zo ficzn ą . Przedstaw iała o n a p raw d y B oże p oetyck im językiem sym b oli i o b ra zó w , była sw o istą k on tynu acją le c tio d iv in a , u k ieru n k o w a n a raczej ku tradycji, niż ku szukaniu n o w y ch p rob lem ów , o d w o ły w a ła się często d o Pisma św ię teg o i O jców K ościoła. Szerzej o teo lo g ii m onastycznej zob. M . DANILUK,

E n cyklo p ed ia In s ty tu tó w Ż ycia K onsekrow anego i Stow a rzyszeń Ż ycia A postolskiego,

Lublin 2 0 0 0 , 3 6 5 - 3 6 6 .

10 R. L A U R E N T IN , M a tk a P ana..., 111; zob . także F. C O U R T H , Petrus D a m ia n i.

I. L e b e n u n d W erk, w: M a r ie n le x ik o n , red. R. B A U M E R , L. SC H E F F C Z Y K ,

transfiget gladius compassionis in m e n te 11. Jednakże ani św. Piotr

D am ian, ani św. Anzelm z Lukki (zm. 1086 r.)12 nie zajęli się teo lo ­

gicznym znaczeniem w spólcierpienia M aryi. Jako pierwszy na Z a ­

chodzie na odkupieńczy aspekt cierpień M atki Bożej zwrócił uw a­

gę Rupert z Deutz (zm. 1135 r.)u .

Z nowej perspektyw y teologicznej naświetlił rolę M atki Syna

Bożego św. Bernard (1090-1153). Ukazał on M aryję jako „Dziewi­

cę ofiarującą”14, która dokonała ofiarowania (oblatio) w czasie przed­

stawienia Jezusa w św iątyni15. W ydarzenie ofiarow ania u kierunko­

w ane było na Kalwarię, gdzie, jego zdaniem, współdziałanie M atki

Bożej, nazywanej przez niego Salutis M ediatrix16, w zbawieniu osią­

gnęło swój szczyt poprzez Jej współcierpienie z Synem 17. M yśl m a­

ryjna św. Bernarda w yw arła silny wpływ na dewocyjny n u rt m ario­

logii średniow iecznej. Jego pism am i inspirow ał się m .in. A rnold

z Bonneval (zm. ok. 1160 r.), który rozwinął tem at ofiarow ania (ob­

latio) dok onan eg o przez M atk ę Bożą na Kalwarii. Jego zdaniem

Chrystus i M aryja składali jedną i tę samą ofiarę (unum holocaustum

am bo pariter offerebant): Ona, w e krw i swego serca, On, w e krw i

swego ciała™. Pom im o tak „o d w ażn eg o ” sfo rm u łow an ia A rnold

z Bonneval uznawał jedyność pośrednictw a Chrystusa i podkreślał,

że M aryja w spółpracow ała z N im w jedyny, właściwy sobie sposób19.

11 C yt. za: A. LUIS, E v o lu tio h isto rica d o c tr in a e d e C o m p a s sio n e B. M a ria e Virginis, „M arian u m ” 5 (1 9 4 3 ) fase. 4 , 2 7 5 . W sp om n ian y tekst znajduje się w H o m ilii

na N a ro d z e n ie N a jś w ię ts z e j M a r y i P anny.

12 W sw o ich d ziełach p ok azał o n M aryję n o n s o lu m m o d o F ilii c o m p a tie n d o sed

s i m u l „ d e n o s tr is i n iq u ita tib u s , q u a e ta n ta e n e c is f u e r u n t o c c a s io , i n ti m e c o n tr is ta n d o ”. C yt. za: T A M Z E .

13 Por. E. P O H O R E C K I, N a u k a o. J u s ty n a Z a p a r to w ic z a -M ie c h o w ity O P (1 5 9 0 -

1 6 4 9 ) o s o te rio lo g ic zn y c h w a rto śc ia c h cierpień M a ry i, „ C zęstoch ow sk ie Studia

T e o l o g i c z n e ” 6 ( 1 9 7 8 ) 1 8 4 ; z o b . ta k ż e E. B A Y E R , S c h m e r z e n s m u t t e r .

III. M itte lh o c h d eu tsc h e lite ra tu r, M L VI, 2 9 -3 0 ; J. S C H N E ID E R , R u p e r t v. D e u tz ,

M L V, 6 0 1 -6 0 2 .

14 Term in u żyty przez P aw ła VI w adhortacji apostolskiej M a ria lis c u ltu s . Papież p o w o łu je się w tym m iejscu na św. Bernarda i przytacza fragm ent jego m o w y

N a o c zy szc ze n ie N a jśw . M a r y i. Z o b . M C 2 0 .

15 Szerzej na tem at o ry g in a ln o ści m yśli op ata z C lairvaux zob. R. L A U R E N T IN ,

M a tk a P ana..., 1 1 1 .

16 Por. A. LUIS, E v o lu tio ..., 2 7 9 .

17 Por. T A M Ż E . K om en tując p r o r o ctw o Sym eon a, św. Bernard napisał m .in .: T u a m

ergo p e r tr a n s iv it a n im a m v is d o lo ris, u t p lu s q u a m m a r ty r e m n o n im m e r ito p ra ed icem u s, in q u a n im ir u m c o rp o ris se n su m p a ssio n is excesserit C o m p a s sio n is a ffe c tu s . T A M Ż E .

18 C yt. za: L. M E L O T T I, M a r y ja ..., 112.

19 Por. A. LUIS, E v o lu tio ..., 2 8 2 ; zob . także О. ST E G M Ü L L E R , R. SC H U LTE,

A r n o ld v. B o n n e v a l, M L I, 2 4 3 - 2 4 4 . 1 5 5 R o z w ó j n a u k i o istocie i ro li c ie rp ie n ia M a ry i w d zie le z b a w ie n ia

Podobnie jak św. Bernard, on rów nież zwrócił uwagę na współcier­

pienie M atki Bożej na Kalwarii20.

W XII w ieku obok teologii m onastycznej rozpow szechnia się

teologia szkół katedralnych jako zalążek przyszłej scholastyki. C ha­

rakterystyczną cechą scholastycznej myśli maryjnej było skierowanie

uwagi na rolę M atki Bożej w dziele odkupienia. Coraz żywiej inte­

resow ano się osobą i życiem M aryi oraz przym iotam i związanymi

z Jej funkcją. Uczuciowość znam ionująca średniowieczną pobożność

m aryjną znalazła swój w yraz rów nież w dziełach teologicznych,

zwłaszcza w opisach dotyczących obecności M atki Bożej na Kalwa­

rii21. N iektórzy pisarze, m .in. św. Brygida Szwedzka (1302-1373),

wskazywali rów nież na inne zdarzenia z życia Jezusa, które były ich

zdaniem bolesne dla Jego M atki22. Tomasz à Kempis (zm. 1471 r.)

twierdził naw et, że w życiu M aryi nie było praw ie dnia, który prze­

szedłby bez cierpienia i boleści23.

Cierpienia doznaw ane przez M atkę Bożą na Kalwarii interpre­

tow ano różnie. Jedni uważali je za łaskę (H ubertyn z Casale, 1259 r.

- zm. po 1325 r.)24, za przywilej M atki Chrystusowej (św. A ntonin

Pierozzi, zm. 1459 r.)25, inni powoływali się na bezbolesne urodzi­

ny Jezusa i twierdzili, że M aryja na Golgocie przeżywała bóle ro ­

dzenia (św. B onaw entura26, św. W incenty Ferreriusz27), przy czym

20 Q uod. in ca rn e C h risti a g e b a n t c la v i e t la n cea , h o c in m e n te eiu s (M ariae scilicet)

c o m p a s s io n a tu ra lis e t a ffe c tio n is m a te rn a a n g u stia . C yt. za: A. LUIS, E v o lu tio ...,

2 8 0 . N a in n ym m iejscu A rnold z B on n eval stw ierdza: E t licet n o n ignoret q u id

b o n i c o n fe ra t m u n d o pa ssio tua, ta m e n p a re n tis a ffe c tu c o m m o r itu r e t p e c tu s m a te r n u m im m a n ita te do lo ris a rc ta tu r. C yt. za: T A M Z E , 2 8 2 .

21 W ięk szo ść a u to r ó w przed staw iała M aryję jako n ie w ia stę p ogrążon ą w w ielk im sm u tk u , z sercem p rzep ełn io n y m g oryczą, p o c h y lo n ą w e łzach p o d krzyżem i m dlejącą na w id o k c ierp ień Syna.

22 W ym ien iali: o fia ro w a n ie Jezusa w św ią ty n i, b ic zo w a n ie, zdjęcie z krzyża oraz z ło ż e n ie d o grobu.

23 N a le ż y je d n a k d o d a ć , że z d a n ie m w s p o m n ia n e g o p r z e d s ta w ic ie la d e v o tio

m o d e r n a M atk a B oża, dośw iadczając cierp ien ia , n ie była p o zb a w io n a p ociech y,

p o n iew a ż cierpienie dla C h rystu sa p o d jęte, sło d k im się sta je i pociesza. R o zm y śla n ia

i u w a g i p o b o ż n e , w y b r a n e z d zie ła T o m a sza à K e m p is , W arszaw a 1 8 5 4 , 1 6 9 .

24 Z o b . U B E R T I N O Z C A S A L E , D r z e w o ż y c i a , w : A n t o l o g i a m i s t y k ó w

śr e d n io w ie c z n y c h , red. S. KAFEL, t. 4 , K rak ów 1 9 9 1 , 2 1 8 .

25 Z o b . J.B. C A R O L , D e C o rr e d e m p tio n e B ea ta e Virginis M a ria e , „C ivitas Vaticana” 1 9 5 0 , 1 8 0 -1 8 1 .

26 P o w ie d z ia n o u J a n a : „ N ie w ia s ta , g d y ro d zi, d o z n a je s m u tk u , b o p r z y s z ła jej

g o d z in a " (J 16, 2 1 ). W ła śc iw ie n iew ia sta rod zą ca cierpi p rz e d w y d a n ie m na św ia t dziecka. N a to m ia s t b ło g o sła w io n a D ziew ica nie p rz e ż y w a ła b ó ló w poprzed za ją cych p o ró d , p o n ie w a ż nie p o c zę ła w g rzech u ja k E w a , na k tó r e j c ią ż y ło p rz e k le ń s tw o . N ie cierp ia ła p rzed , lecz p o p o ro d zie. [...] P rze ży w a ła b ó le ro d zen ia p rz y k r z y ż u .

B O N A W E N T U R A , K onferencja V I„ O s ie d m iu d arach D u ch a Ś w ię te g o ”, w: T eksty

o M a tc e B ożej. F ra n ciszka n ie śr e d n io w ie c zn i, t. 5 , opr. M .S . W szołek O E M C on v,

niektórzy teologow ie (św. Bernardyn ze Sieny, zm. 1444 r.) d o d a­

wali, że chodzi o bóle związane z rodzeniem w iernych28. Jeszcze inni

pisarze (Mateusz z Aquasparta, zm. 1302 r.) wyjaśniali, że N ajświęt­

sza Panna cierpiała „z pow odu grzechów bliźnich”29. N a ogół au to ­

rzy podkreślali, że M aryja przeżywając cierpienie, poddaw ała się woli

Bożej30, przy czym wolę Bożą rozum iano zasadniczo jako wolę Ojca

i/lub Syna. Stosunkowo rzadko pojawiała się myśl, że to Duch Święty

w ylał na Jej serce tak wielką boleśc31.

W średniowiecznej m ariologii cierpienie M atki Bożej określane

jako compassio rozw ażano w kontekście chrystologicznym 32. W spo­

sób charakterystyczny dla epoki wyraził to bł. Jan Duns Szkot (zm.

1308 r.): Wierzy się, że w męce swojego Syna najbardziej zasłużyła

wspólcierpieniem33. N a czym polegała istota współcierpienia M aryi?

Jak wyjaśnia bliżej nieznany autor „M ariale”34, chodziło o potrójne

27 D o m in ik a ń sk i kaznodzieja (ok. 1 3 5 0 - 1 4 1 9 ) w S e r m o I in d ie sa n c to Paschae w yjaśnia: M o c ą szczeg ó ln eg o p r z y w ile ju C h ry stu s z lito w a ł się n a d M a tk ą , a b y

u r o d z iła G o b e z b ó lu i w b r e w z w y c z a j n e m u b ie g o w i n a tu r y . P o d o b n ie n ie o d c z u w a ła O n a b ó ló w p o d c za s sw o je j śm ierci. [...] N a to m ia s t w s z y s tk ie b ó le ro d z e n ia i śm ie rc i p r z y s z ły n a N ią p o d c za s m ę k i S y n a . W IN C E N T Y FERRER , D la c ze g o Z m a r tw y c h w s ta ły u k a za ł się n a jp ie rw sw o je j M a tce ? , w: T eksty o M a tc e B o że j. D o m in ik a n ie śr e d n io w ie c zn i, t. 4 , tl. J. Salij OP, N ie p o k a la n ó w 1 9 9 2 ,

1 2 3 .

28 M a ria d o lu it in m o r te Filii, e t acerbos p e r tu lit c ru c ia tu s, u t ipsis o m n iu m fid e liu m

M a t e r c o n s titu e r e tu r ; q u ia o m n i u m m a t r u m c o lle c tiv e d o lo r e s a d a e q u a v it, o m n iu m q u e p a r tu r ie n tiu m c r u c ia m e n ta in h a n c c o n s p ir a v e r u n t M a tr e m . Za:

G . V E N T U R A , M a tk a B o ż a M a tk ą n a sz ą c z y li W y k ła d T a je m n ic y o b e c n o ś c i

P rzen a jśw . P a n n y p o d k r z y ż e m , K rak ów 1 8 8 1 , 8 1 .

C y to w a n a w y p o w ied ź n ależy d o rzadko sp otyk an ych te k stó w śred n io w ieczn y ch , p ok azu jących zw iązek p o m ięd zy d w o m a , p raw ie zaw sze o so b n o rozw ażan ym i zagadnieniam i, m ianow icie cierpieniem M atki Bożej na Kalwarii i Jej uniwersalnym m acierzyństw em . Temat d u ch o w eg o m acierzyństw a M aryi p o d n o szo n o bow iem najczęściej w związku ze słow am i umierającego Chrystusa: O to M a tk a tw o ja (J 19, 2 6 ).

29 M A T E U S Z Z AQUASPARTA, K a za n ie I „ N a W n ie b o w z ię c ie N a jś w ię ts z e j M a r y i

P a n n y ”, w: T e ksty o M a tc e B o ż e j..., t. 5 , 8 9 .

30 Z n a m ie n n ie w yraził to św. B onaw entura: M a ryja , ja k o n iew ia sta m ę ż n a i św ięta ,

z a p ła c iła tę cen ę na szeg o z b a w ie n ia , p o d c za s g d y C h r y s tu s cierp ia ł n a k r z y ż u , b y n a s o czyścić, o b m y ć i o d k u p ić . B yła O n a w te d y ob ecn a , p r z y jm u ją c w o lę Bo ż ą

i p o d d a ją c się jej. Z g a d z a ła się, b y cen a Jej ło n a z o s ta ła o fia r o w a n a za nas na k r z y ż u . K o n feren cja V I..., 5 0 .

51 U B E R T IN O Z CASALE, D r z e w o ż y c ia ..., 2 1 8 .

32 W sp ó łcierp ie n ie M atki Bożej w zm ianku ją m .in . św. A lbert W ielk i, bł. Jan D u n s S z k o t, św. T o m a sz z A k w in u . S zerzej c o m p a s s io M a ria e o m a w ia ją n p . św. B o n a w en tu ra , bl. H en ry k S u zo, H u b erty n z C asale, św. K atarzyna ze Sieny i inn i.

33 C r e d itu r q u o d in p a ssio n e F ilii s u i s u m m e m e r u it e x c o m p a ss io n e . C yt. za: J.B. C A R O L , D e C o rr e d e m p tio n e ..., 1 7 0 .

34 C a ły tytuł brzm i: M a ria le sive q u a e stio n e s S u p e r M issu s est. D z ie ło p o w sta ło p r a w d o p o d o b n ie w p o ło w ie XIII w ie k u . P on iew aż aż d o 1 9 5 4 r. a u to rstw o p rzy p isy w a n o św. A lb ertow i, bliżej n ie zn a n eg o autora nazyw a się Pseudo-A lbert.

1 5 7 R o z w ó j n a u k i o istocie i ro li c ie rp ie n ia M a ry i w dz iel e z b a w ie n ia

współcierpienie: przypadkowe, jak niew olnik w stosunku do pana;

naturalne, jak m atka w odniesieniu do syna, oraz istotne, jak czło­

nek w stosunku do członka. O na współcierpiała z nim jak najwier­

niejsza służebnica [współcierpi] ze sw oim Panem, jak najwierniejsza

m atka ze swoim synem i jak członek [współczuje] najbardziej u m i­

łow anem u członkow iiS.

Z zagadnieniem cierpień M atk i Bożej łączyła się kw estia ich

doniosłości w Bożym planie zbawienia. Zdaniem średniowiecznych

teologów cierpienia te były ściśle związane z przeznaczeniem M aryi

na M atkę Zbawiciela36. Autorzy rozpatrywali je w kategoriach w spół­

udziału w męce Chrystusowej (comm unicatio passionis)37 i w spółpra­

cy (cooperatio) z Jego zbawczym dziełem38. Więź M aryi z C hrystu­

sem określali przy pom ocy now ych form uł: „towarzyszka C hrystu­

sa” (socia Christi) i „pom ocnica Jem u podobna” (adiutorium simiłe

sibi)39. N a podstaw ie zasady łączności (principium consortii) M aryi

35 T r ip le x c o m p a s s io : a c c id e n ta lis , u t s e r v u s d o m in o ; n a tu ra lis , u t m a te r filio ;

essentialis, u t m e m b r u m c u m m e m b r o . Ipsa ig itu r co m p a ssa f u i t ei u t a n c illa fid e lis s im a D o m in o su o , u t m a te r fid e lis sim a filio su o , u t m e m b r u m d ile c tiss im o m e m b r o . T ekst łaciń sk i za: B. K O R O S A K , D e c o r e d e m p tio n e В. V. M a ria e ,

w: M a ria e t Ecclesia. A c ta C o ngressus M a rio lo g ici-M a ria n i in c iv ita te L o u r d e s

a n n o 1 9 5 8 celeb ra ti, t. 4 , R om a 1 9 5 9 , 2 6 7 .

36 Sw. A lbert W ielki tw ierd zi, że B ó g q u a n d o elegit V irginem m a tre m , v o lu it s u a m

ip siu s a n im a m pertransire g la d iu m p a ssio n is su a e corporalis, u t ipsa in tu s su stin eret q u o d ille fo ris p e r tu lit. C yt za: T A M Z E 2 6 6 .

37 N a u k a ta została p o d a n a np. w M a ria le. A utor dzieła wyjaśnia: [Beata Virgo]

so la f u it c u i d a tu m e st h o c p riv ile g iu m , sc ilic et c o m m u n ic a tio p assio n is, c u i F ilius u t dare p o ss e t p r a e m iu m , v o lu it c o m m u n ic a r e p a ssio n is m e r itu m , e t u t ip sa m p a r tic ip e m fa c e r e t b e n e fic ii r e d e m p tio n is , p a r tic ip e m esse v o lu i t e t p o e n a e p a ssio n is, q u a te n u s s ic u t f u it a d iu tr ix r e d e m p tio n is p er c o m p a ss io n e m , ita m a te r fie re t o m n iu m p er re crea tio n em . C yt. za: J.B. C A R O L , D e C o r r e d e m p tio n e ...,

1 6 5 . Istotę w sp ó łu d zia łu M aryi w zb a w czy m d ziele Syna bliżej w yjaśnia św. K atarzyna ze Sieny (zm . 1 3 8 0 r.). Pokazuje, że M atka B oża na Kalwarii: - so ffre p r o fo n d a m e n te c o n l ’U n ig en ito su o Figlio (u n io n e a ffe ttiv a );

- o f f e c o n se n z ie n te il sa crificio re d e n tiv o d e l Figlio crocifisso (u n io n e volitiva)·, - si o ffre u n e n d o il p ro p rio d o lo re a q u e llo d e l Figlio (u n io n e o b la tiv a ).

C yt. za: V. R O M A N O , L a B ea ta Vergine M aria n e l p en siero d i S a n ta C a terin a da

S ien a , Palerm o 1 9 9 6 , 3 4 .

38 Tytułem przykładu m ożna podać mistyka nadreńskiego, Jana Taulera (zm. 13 6 1 r.), który w S e rm o p ro fe s to P u rifica tio n is B ea ta e M ariae Virginis tłum aczy: o m n e m

s u a m tib i p ra e d ixit p a ss io n e m q u o m e r ito r u m su o r u m o m n iu m e t a fflic tio n u m te p a r tic ip e m faceret, eiq u e in sa lu te h o m in u m reparanda cooperareris. C yt. za:

J.B. C A R O L , D e C o rr e d e m p tio n e ..., 1 7 6 .

39 W yrażenie to naw iązuje d o Rdz 2 , 18 i p o g łę b ia patrystyczne rozu m ien ie paraleli E w a-M aryja. Jako p ierw szy z a sto so w a ł je d o M atki Bożej H erm an z Tournai (zm . 1 1 3 7 r.). Bardziej jednak rozu m iał je w znaczeniu „ p o m o c O jca” niż „ p o m o c C h rystu sa”. D la teg o za fa k ty czn eg o inicjatora n ow ej form u ły m ariologiczn ej

z Synem wysuwali wniosek, że M atka Boża uczestniczyła nie tylko

w ofierze Chrystusowej, ale też w zasługach Jego M ęki40. Zdaniem

średniowiecznych teologów cierpienia M aryi stanowiły podstaw ę do

przyznania Jej tytułów: „Zbawicielka” (Salvatm :)41, „O dkupicielka”

[Redemptrix)41 i „W spółodkupicielką” (C orredem ptrix)4i. Chociaż

coraz częściej nauczano o „bezpośrednim ” w spółdziałaniu M aryi w

odkupieniu, należy podkreślić, że teologowie scholastyczni, w od­

różnieniu od ówczesnej pobożności i mistyki, m ocno akcentow ali

zbawczą rolę Chrystusa, O dkupiciela całego rodzaju ludzkiego, do

którego należała także Jego M atka44.

2. O d Tridentinum do Vaticanum II

W erze potrydénckiej, w nawiązaniu do średniowiecznej myśli

maryjnej, teologowie rozwijali m otyw czynnego udziału M atki Bo­

u w ażan y jest Pseudo-A lb ert. Z o b . R. L A U R E N T IN , M a tk a P a n a ..., 1 1 6 -1 1 7 . Z w ią zek ze w spółcierp ien im Maryi dobitnie oddał św. Antonin Pierozzi: n o n decet

[... Christum] esse solum , sed m e, M atrem suam iuxta e u m d a ta m sibi in adiutorium in redem ptione per com passionem m a xim a m , in glorificatione n u n c p er intercessionem con tin u a m pro h u m a n o genere. Cyt. za: KOROSAK, D ecoredem ptione..., 271. Hubertyn

z Casale zwrócił uwagę na kolejny aspekt adiutorium sim ile sibi. N auczał, że Maryja jak

u Ojca przedwiecznego z Jego darm ow ej dobroci zasłużyła przez m ękę śm ierci m ieć swego Syna O dkupicielem , tak rów nież z a s ł u ż y ł a (podkreślenie moje: J.M.) [...] b y przez m acierzyńskie oręd o w n ictw o u O jca b y ć pom ocą O d ku p icielo w i w e w szystk im M u podobną. UBERTINO Z CASALE, D rzew o życia..., 219.

40 N au kę tę rozwijał m .in. Pseudo-Albert. Por. G. BARTOSIK, Z b a w c za służba..., 3 7 3 . 41 D o najstarszych źró d eł zaw ierających o k reślen ie M aryi jako S a lv a tr ix m u n d i

należy Litania zam ieszczona w psałterzu z X w ieku, p rzech ow yw an ym w bibliotece kapituły w Salisbury. Z o b . S.C. N A PIÓ R K O W SK I, N a tu r a w s p ó lo d k u p ie ń c z e j

za słu g i M a r y i, „R oczn ik i T e o lo g iczn o -K a n o n iczn e” 1 2 (1 9 6 5 ) z. 2 , 6 9 .

42 Najstarsza pisem na w zm ianka o tytule p ochod zi z X w ieku (psałterz przechow yw any w Salisbury). W okresie przed X V I w. tytuł od n io sło d o M atki Bożej dziesięciu autorów. Por. T A M Ż E , 82.

43 G d y w X V i X V I w ie k u r o z p o w sz e c h n iło się pojęcie R e d e m p tr ix , za częto się o b a w ia ć jeg o śm ia ło śc i i stąd p o ja w iła się p o trzeb a p o d k r eśle n ia z a leżn o ści M aryi o d C h rystusa, O d k u p ic ie la c a łe g o rodzaju lu d z k ie g o . D o u ż y w a n e g o d otych czas tytu łu d o d a n o zatem przed rostek i w ten sp o só b p o w sta ły określen ia

c o n r e d e m p tr ix lub с о -re d e m p tr ix . Por. R. L A U R E N T IN , M a tk a P a n a ..., 103.

Najstarsza p isem n a w zm ia n k a o C o rr e d e m p trix p o c h o d zi z X IV w. i znajduje się w k siędze liturgicznej zn alezion ej u św. Piotra w Salzburgu. Z o b . J.B. C A R O L,

D e C o rr e d e m p tio n e ..., 1 7 7 . D o X V I w iek u tytuł sto s o w a ło ty lk o trzech autorów .

Por. S.C . N A PIÓ R K O W SK I, N a tu r a ..., 82.

44 W yjaśnia to m .in . św. T om asz z A k w in u (zm. 1 2 7 4 r.), k tóry w S u m ie teo lo g iczn ej podejm uje zagadnienie: „C zy o d k u p ien ie jest d ziełem sam eg o ty lk o C hrystusa?”. W od p o w ied zi na to pytanie stw ierdza: W ła śc iw y m o d k u p ic ielem je s t bezp o śred n io

C h rystu s. T O M A S Z Z A K W IN U , S u m a Teologiczna. D roga Z b a w ic ie la , t. 2 6 ,

L o n d o n 1 9 6 8 , zag. 4 8 , art. 5 . W zw iązk u z o m a w ia n y m za g a d n ien iem cierp ien ia M atki Bożej interesujące jest stw ierdzenie Akwinaty, że cierpienia św ię tych są dobrem

K ościoła, lecz nie sta n o w ią o d ku p ien ia , oddzia łu ją z a ś ja k o p o ciecha i p rzykła d .

żej w zbawczym dziele Jej Syna. Z w racali przy tym coraz większą

uwagę na rolę M aryi podczas M ęki Chrystusowej. Jednym z pierw ­

szych a u to ró w potry d en ck ich w spom inających o odkupieńczym

w ym iarze cierpienia M atk i Bożej był św. W aw rzyniec z Brindisi

(1559-1619). W ychodząc od w spółcierpienia M aryi z Chrystusem ,

wyjaśniał, że m iała O na udział w odpuszczeniu ludzkich win p o d o b ­

ny do Chrystusowego i razem z Synem wyjednała przebaczenie grze­

chów, zm artw ychw stanie ciała i życie w ieczne45. Jego zdaniem nie

było m ęki Chrystusa, której by nie wycierpiała z N im także D ziewi­

ca46, przy czym, jak zauważa, M aryja cierpiała podczas całego ziem­

skiego życia Jezusa, naw et przed Jego u ro d zen iem 47. N ajw iększy

i niezm ierny ból przeżyła podczas m ęki i śmierci swojego Syna48, ale,

jak pisze św. Wawrzyniec, srogą boleść znosiła heroicznie, składając

Ojcu Przedwiecznem u Ofiarę Swojego Syna za zbawienie świata49.

W podobnym duchu wypowiadali się: św. Robert Bellarmin (zm.

1621 r.)50, Jan Jakub Olier (zm. 1657 r.)51, św. Jan Eudes (zm. 1680 r.)52

i inni. W XVII wieku większość teologów opow iadała się za w spó­

łudziałem M atki Bożej w dziele o d k u p ien ia, zw racając przy tym

uwagę m .in. na współodkupieńczą w artość współcierpienia

(compas-45 Por. G . BA R TO SIK , Z b a w c z a s łu ż b a ..., 3 7 3 .

46 W A W R Z Y N IE C Z B R IN D ISI, K a za n ia M a r y jn e (M ariale), Biała Podlaska 1 9 9 3 , 6 5 .

47 Por. T A M Ż E , 64. 48 T A M Ż E , 3 4 2 . 49 Por. T A M Ż E , 3 6 5 .

50 D o k to r K o ścio ła o M atce Bożej napisał m .in .: Ipsa e n im sola c o o p era ta e st in

m y s te r io In c a r n a tio n is ; ipsa so la c o o p e r a ta e s t in m y s te r io Passionis, a d sta n s a n te c ru c e m , e t o ffe re n s F iliu m p ro s a lu te m u n d i. C yt. za: J.B. C A R O L , D e C orre d e m p tio n e ..., 1 9 6 .

51 Z a ło ży c iel sem inariu m su lp icjań skiego n au czał, że in h e r q u a lity o f th e N e w

E ve , w h ile th e u n ive rsa l sacrifice is o ffe r e d o n th e C ross in th e p erso n o d Jesu s C h rist, th e m o s t h o ly Virgin o fferin g o n h e r p a r t th is d iv in e v ic tim fo r m e n , fee ls herself, to o , ch a rg ed w ith th e ir sin s a n d o b lig e d to m a k e sa tisfa c tio n fo r th e ir c rim e s. C yt. za: H . GRAEF, M ary. A H is to r y o f D o c trin e a n d D e v o tio n , t. 2 ,

L o n d o n - N e w York 1 9 6 5 , 3 8 . N a in n y m m iejscu p isał: G é n éreu se, f o r te e t

vig o u reu se, m a lg ré l'a cca b lem en t des d o u le u r s d e so n Fils, elle l ’offre p o u r n o u s à D ie u en sacrifice, c o m m e u n e m è re p le in e d e c o m p a s s io n e t d a m o u r p o u r ses e n fa n ts . C yt. za: A .M . LEPICIER, M a te r D o lo ro sa . N o te s d 'histoire, d e litu rg ie e t d 'ico n o g ra p h ie s u r le c u lte d e N o tr e - D a m e des D o u le u rs, Spa 1 9 4 8 , 1 2 8 .

52 R e p r é s e n te z -v o u s to u s les m o y e n s q u e c e tte M è re d e m iserico rd e a e m p lo y é s p o u r

c o o p ér er a v e c so n Fils Jésus a u g ra n d o e u v re d e la R é d e m p tio n d u m o n d e , c'est-à- dire, ses prières, ses jeu n es, ses m o r tific a tio n s , ses larm es, ses so u ffra n ces, e t le sacrifice très d o u lo u r e u x qu'elle a o ffe r t d e ce m ę m e Fils a u p ie d d e sa croix, a vec u n c o e u r t o u t e m b r a s é d 'a m o u r e t d e c h a r ité . C y t. za: J.B . C A R O L , D e C o r r e d e m p tio n e ..., 2 9 5 . Z d an iem św. Jana E ud esa in a lta re cordis su i M a te r s u p r e m i S a c e r d o tis sa c rific iu m e x p ia to r iu m p r o p e c c a tis to tiu s m u n d i iu g ite r pera g eb a t, i m m o e t u n u m id e m q u e s a c rific iu m u n a c u m C h risto d iv in a e m a ie sta ti o ffe re b a t. T A M Ż E .

sio corredemptiva)5ì. W sposób znam ienny dla epoki naukę wyłożył

jezuita, Kwiryn de Salazar (zm. 1646). Jego zdaniem zasługi M aryi

miały wartość dla odkupienia innych ludzi (redemptio obiectiva), przy

czym do głównych aktów odkupieńczych zaliczał w spółcierpienie

M atk i Bożej54 oraz złożenie przez N ią ofiary z Syna i z samej sie­

bie55. Salazar nazywał M aryję „pom ocnicą podobną C hrystusow i”,

p o niew aż de congruo w ysłużyła te sam e łaski o d k u p ien ia, k tó re

Chrystus wysłużył de condigno56.

N au k ę o w sp ó ło d k u p ień czy m ch arakterze cierp ien ia M a tk i

Bożej na Kalwarii kontynuow ano w wiekach następnych57. O d XIX

w ieku, a konkretnie od pontyfikatu Piusa IX (1846-1878), tem at

w spółudziału M atki Bożej w dziele odkupienia dokonanym przez

Jezu sa C hrystusa na K alw arii stał się przed m io tem zw yczajnego

nauczania papieskiego58. Papieże wskazywali na ścisłe złączenie M aryi

z Chrystusem , mówili o nigdy nie przerwanej wspólnocie (com m

u-53 J .B . C a ro l p rzy ta cza 1 2 4 a u to r ó w z X V II w ie k u , k tó r z y p o d ję li k w e s tię w spólod k u p icielstw a maryjnego. Spośród nich na związek c om passio i corred em p tio w skazywali np. G. Durant, L.. W addingum , D . de Celada. Por. D e C o rred em p tio n e..., 3 1 8 , 4 8 4 . W arto przy tym zau w ażyć, że ó w cześn i te o lo g o w ie u żyw ali przed e w szy stk im tytu łu R e d e m p tr ix (51 a u to r ó w ). Tytuł C o r r e d e m p tr ix p o ja w ił się w d ziełach 2 7 autorów . Por. S.C . N A PIÓ R K O W SK I, N a tu r a ..., 82.

54 Por. B. K O R O ŚA K , D e c o re d e m p tio n e ..., 2 7 5 ; zo b . tak że J.B. C A R O L , D e

c o r r e d e m p tio n e ..., 2 3 2 - 2 3 4 .

55 Salazar szero k o d o w o d z i, że na K alw arii Maryja złożyła w ofierze (im m o la v it) Chrystusa i siebie samą, czyli ofiarow ała dw ie żertwy. Podobnie nauczali: A. N ovarini, Justyn z M iech ow a, R. de Portillo, T. Strozzi i inni. Z ob. A. TYM CZA K, U czestnictw o

N a jśw iętszej M a ryi Panny w ofierze krzyżow ej, „Ruch Biblijny i Liturgiczny” 1 3 (1960)

nr 5 , 4 3 8 .

56 Por. B. K OR OŚAK , D e c o r e d e m p tio n e ..., 2 7 6 .

57 W XVIII w iek u o udziale M aryi w o d k u p ien iu ob iek tyw n ym p isało p ięćd ziesięciu a u to ró w , przy czym ściśle so te rio lo g ic z n y w ym iar w sp ó łcierp ien ia M atk i Bożej n a Kalw arii w zm ianku je o śm iu z nich. Por. J.B. C A R O L , D e C o r r e d e m p tio n e ..., 4 8 5 . W arto przy tym zauw ażyć, że zm ienia się częstotliw ość u żyw an ia ty tu łó w

R e d e m p trix i C orredem ptrix. W odróżnien iu od w ie k ó w pop rzed n ich , w XVIII

stuleciu zaczyna przeważać tytuł „W spółodkupicielką”. Z ob. S.C. NAPIÓRKOW SKI,

N a tu r a ..., 8 2 . W X IX w iek u naukę o w sp ó ło d k u p ic ie lstw ie M atk i B ożej p o d jęło

1 3 0 a u to r ó w k a to lic k ic h , s p o śr ó d k tó r y c h 11 p o d k r e ś la ło c o m p a s s io n e m

c o rr e d e m p tiv a m . Ich naukę m o żn a streścić następująco: Si ig itu r d o le n tissim a e V irginis c o m p a ssio (m erito ria e t sa tisfa cto ria d e co n g ru o ) u n a c u m C h risti Passione (m e rito ria et satisfa cto ria d e c o n d ig n o ) p la ca n d a e d iv in a e iu stitia e ca u sa in s im u l o ffe rtu r, et g ra tissim u m h o c u triu sq u e h o lo c a u s tu m D eu s in h u n c fin e m a ccep ta re dig n a tu r, tu n c B ea ta Virgo p r o x im e (et h o c sen su , im m e d ia te ) a d ip s u m o p u s r e d e m p tiv u m c e r to c ertiu s c o o p era tu r. J.B. C A R O L , D e C o r r e d e m p tio n e ..., 4 8 0 .

D o 1 9 5 0 r. kw estię w s p ó lo d k u p ic ie lstw a M aryi o m a w ia ło o k o ło 3 .0 0 0 autorów . Por. T A M Ż E , 9.

58 Z a J. F in k en zellerem n a le ży zw ró c ić u w a g ę na to , że przy in terp reto w a n iu w y p o w ie d z i pap iesk ich , sz czeg ó ln ie dotyczących kw estii w s p ó lo d k u p ic ie lstw a m aryjn ego, c zęsto w y ry w a n o je z k o n tek stu , p rzecen ian o i w y o lb rzy m ia n o ich z n a czen ie. Por. T E N Ż E , M ite r lö s e r in , M L IV, 4 8 4 . Jak słu szn ie zau w aża G . Bartosik: N a u c zy c ie lsk i U rząd K o ścio ła b y l ba rd zo o str o ż n y w n a d a w a n iu M a r y i

nione) życia i cierpień M atki i Syna59. Ich zdaniem z woli Bożej Dzie­

wica Bolesna uczestniczyła razem z Chrystusem w dziele O dkupie­

nia60. Jej w spółudział w C hrystusow ym dziele zbawczym Pius X

wyjaśniał przy pom ocy zasady stosow ności61. Pius XI szczególną

wartość przypisywał cierpieniom M atki Bożej pod krzyżem62. Papieże

nauczali, że na Kalwarii Maryja zrzekła się swych praw macierzyńskich

do Syna dla zbawienia ludzi i dla przebłagania Bożej sprawiedliwo­

ści”63. Uczyniła tak dobrowolnie, kierowana miłością do ludzi64.

W latach 1900-1960 problem atyka w spółpracy M aryi w dziele

odkupienia stała się głównym tem atem podejm ow anym przez ma-

riologów. W związku z tym szczególną uwagę pośw ięcono rów nież

cierpieniom M atki Bożej, przy czym ich znaczenie dla dokonanego

dzieła odkupienia oceniano różnie. W dużym stopniu zależało to od

sposobu, w jaki teologowie interpretow ali udział M aryi w C hrystu­

sowym dziele zbawczym.

Stanowiska teologów m ożna podzielić na trzy zasadnicze gru­

py65. Pierwszą grupę reprezentow ali zwolennicy tezy o bezpośred­

t y tu lu „ W s p ó ło d k u p icie lk ą ”, n a w e t je ż e li p o tw ie r d z a ł uryraźnie d o k tr y n ę , d o k tó r e j o d n o s i się te n t y tu ł. G . BAR TOSIK , Z b a w c z a za s łu g a ..., 3 7 4 .

59 PIUS X , A d d ie m illu m , w: D o c trin a P o n tific ia , t. 4 (D o c u m e n te s m a r ia n o s ), red. H . M A R IN , M ad rid 1 9 5 4 , nr 4 8 8 (dalej D o c M ). Z o b . także L E O N XIII,

M a g n a e D e i M a tris, D o c M 3 9 5 ; PIUS X II, M y s tic i C orporis, D o c M 1 1 0 ; T E N Ż E , M u n ific e n tis s im u s D e u s, D o c M 7 6 7 -7 6 8 .

60 PIUS X I, E x p lo ra ta res, D o c M 5 7 5 ; zob . także PIUS X , A d d ie m illu m , D o c M 4 8 9 . Z k o le i B en ed yk t X V stw ierd ził: u t d ici m e r ito q u e a t, Ip s a m (M a ria m )

c u m C h risto h u m a n u m g e n u s redem isse. In te r so d a licia , D o c M 5 5 6 .

61 E a ta m e n , q u o n ia m u n ive rsis s a n c tita te p ra e sta t c o n iu n c tio n e q u e c u m C h risto a tq u e a C h risto ascita in h u m a n a e sa lu tis op u s, de co n g ru o , u t a iu n t, p ro m e r e t n o b is q u a e C h ristu s de c o n d ig n o p r o m e r u it. PIUS X , A d d ie m illu m , D o c M 4 8 9 . 61 P apież w p rzem ó w ien iu z 2 8 IV 1 9 3 5 zw ró cił się d o M aryi: O M a tk o p o b o ż n o ś c i

i m iło sierd zia , k tó r a ś sta ła ja k o w sp ó łcierp ią ca i w sp ó ło d k u p ic ie lk ą p r z y s w o im S y n u d o k o n u ją c y m O d k u p ie n ia ro d za ju lu d zk ie g o na o łta r zu k rzy ża , z a c h o w a j w nas, p ro s im y, i p r z y m n ó ż n a p rz y s z ło ś ć d ro g o cen n e o w o c e O d k u p ie n ia i T w eg o w sp ó łc ie rp ie n ia . C yt. za: Z.J. K RASZEW SKI, M a rio ło g ia , Paris 1 9 6 4 , 1 0 9 .

Z k o lei Pius X II napisał: W d zie le b o w ie m lu d zk ie g o o d k u p ie n ia N a jś w ię ts z a

M a ry ja Panna b yła , z w o li Boga, n ie r o ze rw a ln ie złą c z o n a z C h r y s tu s e m , ta k że n a sz e z b a w ie n ie d o k o n a ło się na m o c y ścisłego p o w ią z a n ia m iło ś c i i cierp ień J e z u sa z m iło śc ią i b ó le m Jego M a tk i. PIUS X II, E ncyklika H a u r ie tis a q u a s, AAS

4 8 ( 1 9 5 6 ) 3 3 2 . T ł. p olsk ie za B. D y d u lą , w : A. TE SSA R O L O , Teologia Serca

J e z u s o w e g o , K raków 1 9 9 7 , nr 1 2 1 . Papież ten zw ró cił u w a g ę także na in n y

a sp ek t c ie r p ie ń M aryi: p r z e z to , iż m ę ż n ie i u fn ie z n io s ła w s z y s tk ie s w o je

n ie z m ie r n e cierpienia, w s to p n iu w y ż s z y m n iż w sz y s c y chrześcija n ie „ d o p e łn iła n a ciele w ła s n y m tego, czego nie d o sta je c ie rp ien io m C h r y s tu s o w y m [...] za c ia ło Jego, k tó r y m jes t K o śc ió ł” (K ol 1 ,2 4 ). T E N Ż E , M y s tic i C orporis, 1 1 0 .

63 Por. T A M Ż E ; zob. także L E O N XIII, lu c u n d a se m p e r, D o c M 4 1 2 . 64 Por. T A M Ż E .

65 Podział za: S. M E O , N u o v a E va. II. L o s v ilu p p o teo lo g ico della „ n u o v a È v a " : la

c o rre d en tric e , w: N u o v o d izio n a rio d i m a rio lo g ia , red. S. D E FIO R ES, S. MF.O,

nim współdziałaniu M aryi w dziele odkupienia66. Ich zdaniem, Bóg

chciał, aby zbaw ienie ludzi d o k o n a ło się nie tylko przez zasługi

i zadośćuczynienie Jezusa C hrystusa, ale także przez zasługi Jego

M atki. Nauczali, że M aryja de congruo, a naw et de condigno wysłu­

żyła łaskę odkupienia67. Podkreślali przy tym znaczenie cierpienia

M atki Bożej na Kalwarii, uważając je, wraz z rezygnacją z Jej m a­

cierzyńskich praw w stosunku do Chrystusa, za główne akty współ-

odkupieńcze68.

Teologowie opowiadający się za jedynie pośrednim w spółdzia­

łaniem M aryi w dziele odkupienia stanowią grupę drugą69. N a p o d ­

staw ie św iadectw biblijnych podkreślali, że Chrystus jest jedynym

Odkupicielem i Pośrednikiem między Bogiem i ludźmi. Ich zdaniem

udział M aryi w dziele odkupienia byl tylko pośredni i polegał na tym,

że dobrow olnie w yraziła zgodę, aby zostać M atką O dkupiciela70.

Teologowie ci nie poświęcali większej uwagi cierpieniu M aryi pod

krzyżem; interpretow ali je jako w spółpracę M atki Bożej w odkupie­

niu subiektyw nym 71.

Trzecią grupę reprezentow ali zwolennicy tezy o współdziałaniu

bezpośrednim biernym 72. Ich zdaniem M aryja m iała udział w

L .M . Passaglia, G . R o sch in i, J. L e b o n , J.A. de A ldam a, G . Barauna. Szerzej o te o lo g icz n y m ujęciu b ezp o śred n ieg o w sp ó łd zia ła n ia M aryi, zob . T A M Ż E . 67 W X X w ie k u tezę o w sp ó ło d k u p ic ie lstw ie M aryi dzięki zasiu d ze de c o n d ig n o

p o raz p ierw szy p o sta w ił J. L eb on w 1 9 2 1 r. J eg o zd an iem ja k u p a d e k ro d za ju

lu d z k ie g o p o c h o d z i o d E u y złą c z o n e j z A d a m e m , ta k zb a w ie n ie ś w ia ta p o c h o d z i o d M a r y i z łą c z o n e j z w o li B o że j z C h r y s tu s e m . C yt. za: S.C. N A PIÓ R K O W SK I, N a tu r a ..., 7 0 . M aryja i C hrystus są w ię c u n p rin c ip e to ta l d e s a lu t e t d e vie.

T A M Ż E .

Z w o le n n ik a m i tezy o w sp ó ło d k u p ie ń c ze j zasłu d ze M aryi zw anej de co n g ru o był m .in . M .J. N ic o la s , J. Bur, K. D illen sch n eid er (w e w cześn iejszym okresie sw ej tw ó r cz o śc i). Por. T A M Ż E , 7 4 .

68 Por. G. BA R TOSIK , Z b a w c z a s łu ż b a ..., 3 7 6 . N a le ży jednak zazn aczyć, że co d o roli cierpienia M aryi w dziele odkup ienia stanow iska te o lo g ó w były zróżnicow ane. N p . z d a n iem J. L eb o n a w s p ó łc ie r p ie n ie M atk i C h ry stu so w ej n ie sta n o w iło m o m e n tu d ecy d u ją ceg o , w a rto ść zasłu gi d e c o n d ig n o p osiad ał natom iast akt rezygnacji z Jej m acierzyńskich praw. Szerzej o m ariologiczn ej k on cep cji L ebona zob . L. BALTER, „ A p o d k r z y ż e m s ta ła ”, „ C o m m u n io ” 4 ( 1 9 8 4 ) nr 1 , 3 1 - 3 4 . P rzed so b o ro w i te o lo g o w ie w sp ó łc ie rp ie n ie M atk i Bożej na K alw arii uw ażali za: 1) C z ęś ć z e w n ę tr z n ą , m o r a ln ą , n ie w łą c z o n ą d o o fia r y C h r y stu so w ej (F. T um m ers, A. G o rrin o , D . B ertetto); 2) C zęść w ew n ętrzn ą o d k u p ien ia , lecz n ie ofiarn iczą (n o n sacrificialis) - G .M . R osch in i, B .H . M erk elb ach , C. F riethoff, R. Piazzi; 3 ) C zęść w e w n ętrzn ą i ofiarn iczą (J.M . Bover, J. D illensberger). Por. A. T Y M C Z A K , U c z e s tn ic tw o ..., 4 4 3 .

69 B y li to n ie lic z n i t e o lo g o w ie , w ś r ó d k tó r y c h w y r ó ż n ia li się W. G o o s s e n s ,

H . L ennerz, F. D iek am p . Por. G. BAR TOSIK , Z b a w c z a za s łu g a ..., 3 7 6 . 70 Por. T A M Ż E .

71 Por. S. M E O , N u o v a E v a ..., 1 0 2 3 .

72 G łó w n y m au torem w sp o m n ia n ej tezy był H .M . Köster. Szerzej o jego koncepcji z o b . L. BALTF’ R, „ A p o d k r z y ż e m s ta ła ’’..., 3 4 - 3 8 . T eo rię K ostera przyjęli

pieniu obiektywnym , dokonanym przez Chrystusa, ale Jej udział był

bierny - na Kalwarii w imieniu całej ludzkości przyjęła dar odkupie­

nia73. Podobnie jak było to w grupie poprzedniej, tu rów nież nie

zajm ow ano się bliżej cierpieniam i M atki Bożej.

3. Czasy w spółczesne

N a Soborze W atykańskim II doszło do now ego ukazania postaci

M aryi. D o najbardziej charakterystycznych rysów m ariologii sobo­

row ej, zawartej w VIII rozdziale Lum en gentium należy ujęcie hi-

storiozbawcze, czyli przedstawienie miejsca i funkcji M atki Bożej w eko­

nom ii zbawienia74. W tym świetle zaś na pierwszy plan wysuwa się

św iadom y i aktywny udział M aryi we wcieleniu. Sobór podkreśla,

że M aryja nie została czysto biernie przez Boga użyta75, lecz z posta­

now ienia Bożego wolną wiarą i posłuszeństw em czynnie współpra­

cowała w dziele zbawienia ludzkiego76.

W dziele zbawczym M aryja była ściśle złączona ze swoim Sy­

nem , a łączność ta uwidaczniała się od chwili dziewiczego poczęcia

Chrystusa aż do Jego śmierci77. W VIII rozdziale Konstytucji dogm a­

tycznej o Kościele Sobór wyliczył poszczególne fakty historii zbawie­

nia, w których M atka Boża uczestniczyła, przy czym w ydobył ich

znaczenie soteryczne78. W ram ach prezentow ania funkcji zbawczej

M aryi podczas publicznej działalności Jezusa Sobór zwrócił uwagę

rów nież na obecność M atki Bożej na Kalwarii. Błogosławiona D zie­

wica szła naprzód w pielgrzymce wiary i utrzym ała wiernie swe zjed­

noczenie z Synem aż do krzyża, przy któ rym nie bez postanowienia

Bożego stanęła (por. J 19, 25), najgłębiej ze sw ym Jednorodzonym

i r o zw in ęli liczni te o lo g o w ie niem ieccy, m .in . O. S em m elro th , P. R upp rech t, M . S chm au s, c zę śc io w o K. Rahner i C. D ille n sch n eid er (w późniejszym okresie sw ej tw ó r cz o śc i). Por. G. BAR TOSIK , Z b a w c z a za s łu g a ..., 3 7 6 .

73 Z o b . S. M E O , N u o v a E v a ..., 1 0 2 3 .

74 P rzy jęc ie h isto rii zb a w ie n ia ja k o p o d s ta w o w e g o k r y te r iu m m ó w ie n ia o M a r y i

spraw ia, że p o s ta ć B ło g o sła w io n ej D ziew icy, z a r ó w n o p o d cza s Jej ziem skieg o życia, ja k i p o W n ieb o w zię ciu , zo sta je u k a z y w a n a n ie m a l w y łą c zn ie w p e rsp e kty w ie Jej s łu ż b y D z ie łu O d k u p ie n ia , d o k o n a n e g o p r z e z Jej S y n a . G. BAR TOSIK , Z b a w c z a s łu ż b a ..., 3 8 0 . Szerzej o M aryi w h isto r io zb a w czy m ujęciu V a tic a n u m II, zob.

S.C . N A PIÓ R K O W SK I, J. U SIĄ D EK , M a tk a i N a u c z y c ie lk a . M ario lo g ia S o b o ru

W a tyk a ń sk ie g o II, N ie p o k a la n ó w 1 9 9 2 ,1 8 9 - 1 9 4 ; zob . także T. SIUDY, S łu żeb n ica P a ńska, N ie p o k a la n ó w 1 9 9 5 , 1 2 9 -1 3 1 ; S .M . K A JD A N , L in te rp r eta zio n e della d o ttr in a m ariologica d el Vaticano I I n elle opere d i S ta n is ła w C elestyn N a p ió rk o w sk i,

R o m a 1 9 9 2 . 75 LG 5 6 . 76 T A M Ż E . 77 Por. LG 5 7 .

wspólcierpiala (condoluit) i z ofiarą Jego złączyła się m a tc zyn y m

duchem, z miłością godząc się, aby doznała ofiarniczego wyniszcze­

nia żertw a z Niej narodzona79. Stwierdzenie to m a dla nauki o cier­

pieniu M atki Bożej w yjątkow e znaczenie. O kreśla bow iem istotę

cierpienia M aryi na Kalwarii80 oraz Jej rzeczywisty udział w od k u ­

pieńczej ofierze Chrystusa, w którym w yróżniono: stowarzyszenie

macierzyńskie z Synem (se sociavit) oraz zgodę na ofiarnicze wynisz­

czenie żertwy (im m olationi consentiens).

W arto podkreślić, że obecność M aryi pod krzyżem i Jej udział

w dokonującej się na krzyżu tajemnicy O dkupienia Sobór pokazał

w szerszej, historiozbawczej perspektywie, jako dalszy ciąg, a zara­

zem dopełnienie tego w spółdziałania z Chrystusem, jakiego M aryja

podjęła się w chwili zwiastowania i jakie realizowała przez całe swoje

życie81. Jak wynika z tekstu soborow ego, w spółpraca M aryi z dzie­

łem zbawczym Chrystusa nie m iała charakteru czysto zew nętrzne­

go, ale opierała się na Jej macierzyńskim stosunku do Syna. Uwidocz­

niła się ona także przez wiarę i miłość M atki O dkupiciela82. W ten

sposób wyrażało się osobiste, w ew nętrzne i pełne zaangażow anie

M aryi w dzieło zbawienia83.

W powyższym kontekście należy odnotow ać, że Sobór pom inął

tytuł CorredemptrixM oraz niektóre term iny teologiczne stosow ane

przy analizie natury odkupienia85. Przedstawiając pozytywny w ykład

o uczestnictwie M atki Bożej w dziele zbawczym, Sobór ograniczył

79 LG 5 8 .

80 Jan P aw eł II, w yjaśniając LG 5 8 , p o d a je, że w e w sp ó łcierp ien iu M aryi c h o d z iło o o d d źw ięk w szy stk ieg o , c o Jezu s w ycierp iał na duszy i na c iele, w sercu J eg o M atki. Por. P rzem ó w ie n ie p o d cza s a u d ien c ji generalnej (2 ГѴ 1 9 9 7 ), „L’O sservatore R o m a n o ” (w yd. p olsk ie) 1 8 (1 9 9 7 ) nr 6 , 4 3 .

81 Por. A.L. KRUPA, M a ry ja w B o ż y m p la n ie zb a w ie n ia , „R oczn ik i T eo lo g ic zn o - K a n o n iczn e” 1 5 (1 9 6 8 ) z. 2 , 1 4 4 -1 4 5 ; zo b . także LG 6 1 .

82 S o b ó r p recy zy jn ie o k r e ś lił n a tu rę u d z ia łu M a ry i w o d k u p ie n iu : C h r is tu m

c o n cip ien s, generans, a len s, in te m p lo Patri sistens, F ilioque su o in c ru c e m o r ie n ti c o m p a tie n s , op eri S a la va to ris sin g u la ri pro rsu s m o d o co o p era ta est, o b o e d ie n tia , fid e , spe e t fla g ra n te ca rita te , a d v ita m a n im a r u m su p e rn a tu ra le m re sta u ra n d a m .

T A M Ż E .

83 Znamiennie wyraził to J. Usiądek: M aryja współpracowała z Chrystusem Panem (cooperata

est), działając jako osoba: ciałem, duszą, ro zu m em i w olą. S.C. NAPIÓRKOW SKI,

J. USIĄDEK, M atka i Nauczycielka..., 232.

84 W śród n ad esłan ych przed S ob orem p rop ozycji zagad n ien ie de c o rre d e m p tio n e b y ło m o c n o w y e k sp o n o w a n e - 5 4 „ w o ta ” (na 4 7 2 m a rio lo g iczn e) za w iera ło prośb ę o o g ło sz en ie definicji d ogm atyczn ej na tem at w s p ó ło d k u p ic ie lstw a M atki B ożej, bądź w yjaśn ien ia tej k w estii. S ob ór p o s ta n o w ił n ie o g ła sz a ć n o w y ch d o g m a tó w , ani n ie ro zstrzy g a ć k w es tii d ysku syjnych . Z o b . G. B A R T O S IK ,

Z b a w c z a s łu żb a ..., 3 7 8 - 3 7 9 .

85 N p . „ O d k u p ien ie o b ie k ty w n e ” i „ su b iek ty w n e ”, „zasługa d e c o n d ig n o " , „de

c o n g r u o ”. 165 R o z w ó j n a u k i o istoc ie i ro li c ie rp ie n ia M a ry i w d zie le z b a w ie n ia

się do przypom nienia podstaw owych faktów O bjaw ienia86. W opar­

ciu o Pismo święte przedstawił M aryję jako Służebnicę Pańską, k tó ­

ra całkowicie poświęciła samą siebie osobie i dziełu Syna swego, pod

Jego zwierzchnictwem i wespół z N im z łaski Boga wszechmogącego

służąc tajemnicy Odkupienia87. Według Ojców soborowych Jej w spół­

praca z dziełem Zbawiciela odbyw ała się w szczególny zaiste sposób

(singulari prorsus m odo)%

%

.

Charakterystyczną cechą mariologii Vaticanum II jest rów now a­

ga m iędzy chrystotypicznością i eklezjotypicznością. Jak pokazano

wyżej, w p rzed so b o ro w ej refleksji n ad cierp ieniem M atk i Bożej

dom inow ał kierunek chrystotypiczny. K ierunek ten w idoczny jest

rów nież w myśli soborowej, zwłaszcza w num erach przedstaw iają­

cych w spółcierpienie M aryi z C hrystusem i Jej szczególny sposób

w spó łp racy ze zbawczym dziełem Syna89. W arto jedn ak zw rócić

uw agę, że w d o k u m en c ie so b o ro w y m funkcje i z ad an ia M ary i

um ieszczono „w ew nątrz” Kościoła. Pokazano M atkę Bożą solidar­

nie złączo n ą z lu d źm i90, jako n ajzn ak om itszy czło n ek K ościoła

i „najdoskonalszy wzorzec wiary i m iłości”91. W zorcza rola M aryi

przedstaw iona przez Sobór całościowo92 odnosi się rów nież do sy­

tuacji bolesnych, w któ ry ch chrześcijanie d o pełn iają braki udręk

Chrystusa dla dobra Jego Ciała, któ rym jest Kościół (Kol 1, 24).

Podsumowując trzeba stwierdzić, że Sobór dotknął tem atu cier­

p ie n ia M a tk i Bożej o m aw iając z a g ad n ie n ie w sp ó łp ra c y M ary i

w dziele odkupienia. M iało to miejsce w 58 i 61 num erze VIII roz­

działu Lum en gentium. W odróżnieniu od mariologii tradycyjnej, nie

podjął kwestii natury współcierpienia M aryi, ani wynikających stąd

konsekwencji. Przedstawił natom iast obecność M atki Bożej na Kal­

w arii w perspektyw ie historiozbawczej i biblijnej. Perspektyw a ta

znam ionuje rów nież posoborow ą refleksję mariologiczną.

D r Ja n a M o ric o v â In sty tu t Teologiczny im . Św. Fr. K saw erego (B ańska B ystrzyca-B adin) J ile m n ic k é h o 2/3 0 3 6 01 M a rtin - Słow acja 86 Por. S.C . N A PIÓ R K O W SK I, J. U SIĄD EK, M a tk a i N a u c z y c ie lk a ..., 2 3 1 . 87 LG 5 6 .

88 T A M Ż E , 6 1 .

89 Z o b . T A M Ż E , 5 8 , 6 1 .

90 M aryja, p o d o b n ie jak w szy scy lu d zie, p o trzeb o w a ła zb aw ien ia. Była o d k u p io n a

w sp o s ó b w zn io ś le js z y ze w zg lę d u na za słu g i S y n a sw e g o i zje d n o c z o n a z N i m w ę z łe m śc isłym i n ie r o ze rw a ln y m [..Ą. je d n o c z e ś n ie z a ś złą c zo n a je s t ze w s z y s tk im i lu d ź m i, k tó r z y m a ją b y ć zb a w ie n i, p o c h o d z e n ie m z ro d u A d a m a . T A M Ż E , 5 3 .

91 T A M Ż E .

Lo sviluppo d ell’insegn am ento su ll’essenza

e il ruolo della sofferenza di M aria

n ell’opera della salvezza

(Riassunto)

La te o lo g ia d ella so fferen za di M aria risale all’e p o c a patristica. I Padri d ella C h iesa h a n n o co n sid er a to le so fferen ze di M aria dal p u n to di vista so te rio lo g ico .

L’artico lo ricostruisce ite r sto rico del p en sier o te o lo g ic o riguardo il valore sa lv ifico d ella so fferen z a d i M aria: dal m e d io e v o fin o al Vaticanum II. Si so tto lin ea il p ro g ressiv o ca m b ia m en to della te rm in o lo g ia per m ettere in evid en za alla fine l’and are in d isu so il term in e „c o rred en tric e” osserv a to n el M a g istero u fficiale d ella C hiesa. 1 6 7 R o z w ó j n a u k i o istocie i ro li c ie rp ie n ia M a ry i w d zie le z b a w ie n ia