D Z IA Ł
I N F O R M A C Y J N Y
' W
1 . OitYGENIZM I SPOitY WOKÓŁ OHYGENESA /w 1 8 0 0 - l e c i e u r o d z i n /
W d n ia c h 9 -1 1 m aja 1985 r . o d b y ły s i ę w rzy m sk im I n s t y t u c i e
P a try sty c z n y m " A u g u s tin ia n u m " X IV D ni A u g u s t i a ń s k i e n a te m a t: " L 'o r i g e nismo e p o le m ic h e i n t o r n o ad O r i g e n e " . M ia ły one s z c z e g ó l n i e u r o c z y
s ty c h a r a k t e r , g d y ż I t a l i a p r a g n ę ł a n im i u c z c i ć 1 8 0 0 - l e c i e u r o d z i n O rygenesa / 1 8 5 - 2 5 4 / , je d n e g o z n a jw ię k s z y c h e g z e g e tó w i te o lo g ó w
K o śc io ła s t a r o ż y t n e g o o r a z g łó w n eg o p r o t a g o n i s t y s ł y n n e j S z k o ły A le k s a n d r y j s k i e j . T rz y d n io w e o b ra d y s k u p i ł y w a u l i I n s t y t u t u p r a w ie 300
osób, zarów no s p e c j a l i s t ó w z w y ż sz y c h u c z e l n i p a p i e s k i c h i p a ń s tw o wych z k r a j u i z a g r a n i c y , j a k i w i e l u sym patyków a n ty k u c h r z e ś c i
ja ń s k ie g o . O r g a n i z a t o r z y w y z n a c z a ją c p r z e d ro k ie m te m a t sym pozjum p r a g n ę li z j e d n e j s t r o n y u k a z a ć i o c e n i ć z a s ł u g i W ie lk ie g o A le k s a n d ry jc z y k a wobec t e o l o g i i s t a r o ż y t n e j n a k i l k u p ł a s z c z y z n a c h , n a p o
lu e g z e g e ty c z n y m , t r y n i t a r n y m , c h r y s t o l o g i c z n y m i a s c e ty c z n y m ,z d r u g ie j z a ś p r z y j r z e ć s i ę b l i ż e j i w y j a ś n i ć ź r ó d ł a t r w a j ą c y c h dwa i p ó ł wieku sporów o o r t o d o k s j ę j e g o n a u k i z a k o ń c z o n y c h fo rm aln y m s y n o d a
lnym w łą c z e n ie m j e g o i m i e n i a na l i s t ę h e r e ty k ó w . Pewnym p r e lu d iu m do w y ś w i e t le n ia t e g o p ro b le m u b y ł j u ż w y k ła d i n a u g u r a c y j n y p r o f .
M .S im o n e ttie g o u p r o g u ro k u a k a d e m ic k ie g o 1 9 8 4 /8 5 w " A u g u s tin ia n u m " na te m a t o p o z y c j i o r y g e n e s o w s k ic h . K la m rą ł ą c z ą c ą tr z y d n io w e o b ra d y były p r e l e k c j e dwóch w y b itn y c h znawców O ry g e n e s a : w p ro w a d z a ją c y wy k ład p r o f .M .S i m o n e t t i e g o n a t e m a t : "S p o ry o r y g e n e s o w s k ie , i c h c h a
r a k t e r i z n a c z e n i e " o r a z k o ń c z ą c y i podsum ow ujący c a ł o ś ć sym pozjum - r e f e r a t p r o f . H . C r o u z e l a p t . " P o t ę p i e n i a O r y g e n e s a " . W y g ło szo n e p r e
396
i w y j a ś n i e ń . Ze w z g lą d u na p u b lik o w a n ie w c a ł o ś c i w y g ło szo n y ch r e f e r a tó w w 3 z e s z y c i e p e r io d y k u '-A u g u stin ia u n m " 1935 r . , n ie b ę d z ie my i c h w y a iie n ia c a n i s t r e s z c z a ć . P rag n iem y je d n a k z o k a z j i 1 8 0 0 -le -
c i a u r o d z i n O ry g e n e sa p rz y p o m n ie ć p r z e b i e g d ł u g i c h d y s k u s j i i s p o rów w okół j e g o o s o b y , u k a z u ją c ró w n o c z e ś n ie tr a g iz m t e j p o s t a c i ,
k t ó r a mimo n ie z ło m n e j w o li p o s łu s z e ń s tw a i w i e r n o ś c i n au ce K o ś c io ł a z o s t a ł a n i e s t e t y p r z e z e ń w łó c z o n a w p o c z e t h e re ty k ó w / p o r .*
A. d 'A l e s , O r ig e n is m e , D i c t i o n n a i r e A p o lo g e tiq u e I I I 1 2 2 8 -1 2 5 8 ;
H. de L u b a c, H i s t o i r e e t e s p r i t , P a r i s 1950, 1 3 -4 6 : G r i e f s c o n tr ę
Orlgene, 47-91:
O rig e n e homme d 'E g l i s e ; A .Z a jk o w s k i, O rygenesow skie s p o r y , SWP 3 0 7 -3 0 9 ; H .C r o u z e l, O łig e n is m o , DPAC I I 2 5 3 3 -2 5 3 8 /.C h a r a k t e r y z u j ą c w k i l k u s ło w a c h ż y c i e i d z i a ł a l n o ś ć O rygene- s a , można by p o w ie d z ie ć , że t r a w i ł y go t r z y s z l a c h e t n e n a m ię tn o ś c i: u m iło w a n ie P ism a ś w ., u m iło w a n ie r e f l e k s j i nad słowem Bożym / t h e o r i a /
i u m iło w a n ie K o ś c i o ł a . O tym , k o c h a ł K o ś c i ó ł , n azy w ał s i ę "mężem K o ś c i o ł a " i c h c i a ł być zaw sze w ie rn y i p o s łu s z n y je g ^ n a u c e , św iad
c zy w i e l e w y p o w ie d z i. Tak n p . k o m e n tu ją c z d a n i e e w a n g e lic z n e o od c i ę c i u i o d r z u c e n iu r ę k i , k t ó r a d a j e z g o r s z e n i e /M t 5 , 3 0 / , p i s a ł o s w o je j n a u c z y c i e l s k i e j d z i a ł a l n o ś c i :
" J e ż e lib y m j a , k t ó r y z d a j ę s i ę b y ć d l a c i e b i e p ra w ic ą , n o s z ę im ię k a p ł a n a i mam m i s j ę p r z e p o w ia d a n ia słow a
B o żeg o , z b ł ą d z i ł w czym ś p r z e c iw k o d y s c y p l i n i e k o ś c i e l n e j i r e g u l e E w a n g e lii do te g o s t o p n i a , że byłbym z g o r s z e n ie m d l a c i e b i e i K o ś c i o ł a , t o n i e - ' c h a j m nie ja k b y s w o ją p r a w ic ę o d e t n i e i o d r z u c i od s i e b i e j e d n o g ł o ś n i e c a ł y K o ś c i ó ł . L e p ie j bowiem d la c i e b i e i K o ś c i o ł a w e jś ć do K r ó le s tw a n i e b i e s k i e g o b e z e m n ie , k t ó r y b ę d ą c t w o j ą p r a w ic ą c z y n i ą c ą z ł o d a j e z g o r s z e n i e , n i ż z e mną d o s t a ć s i ę do p i e k ł a " / I n lib r u m J e s u N av e, hom. 7 , 6 , PG 1 2 , 862 BC/ . . . " J a c z ło w ie k K o ś c i o ł a / e c c l e s i a s t i c u s / ż y ją c y w ia r ą C h r y s t u s a i p o s ta w io n y w p o ś ro d k u K o ś c i o ł a . . . " / I n L e v itic u m , ho 1 , 1 , PG 12, 405D; I n I s a i a ho 7 ,3 , PG 1 3 ,2 4 9 B; I n E z e c h ie le m , hom. 2 , 2 , PG 13, 682 C / . . . "Chcę b y ć c z ło w ie k ie m K o ś c i o ł a / o p t o e s s e e c c l e s i a s t i c u s / i n i e b y ć nazyw any od j a k i e g o ś h e r e z j a r c h y , a l e od C h r y s t u s a o r a z m ie ć im ię b ło g o s ła w io n e po c a ł e j z i e m i , p ra g n ę t a k w c z y n a c h , j a k i w m y ś li
b y ć i nazyw ać s ^ ę c h r z e ś c i j a n i n e m " / c u p i o tam o p e re quam s e n s u e t e s s e e t d i c i c h r i s t i a n u s / o r a z s z u k a ć je d n a k o w e j r a c j i w s ta r y m i nowym P r a w ie " / I n Lucam, hom. 1 6 ,6 , PG 1 3 , 1 8 4 1 B /.
Mimo s z c z e r e j p o sta w y i o d d a n ia O ry g e n e s a d l a K o ś c i o ł a , ju ż
4 397
-w
wie l e sp rzeciw u b u d z iły j e g o e g z e g e z a b i b l i j n a i proponowane zasad y
ży cia w ew n ętrzn ego. B i b l i ę tłu m a c z y ł a le g o r y c z n ie w y j a ś n ia j ą c w ie
le tek stów w sp osób t y lk o m oralny / p s y c h i c z n y / lu b m isty c z n y /p n e u
m atyczny/, a n ie dosłow ny i l i t e r a l n y , co p r o w a d z iło do n i e b e z p i e c z
nego subiektyw izm u i b u d z iło n ie p o k ó j . Również pewne n ie d o p o w ie d z e
-W
nia i uwagi podane we w s t ę p ie " P eri archon" o k o n ie c z n o ś c i r o z w i
n ię c ia n ie k tó r y c h z a g a d n ie ń , n ie n a ś w ie tlo n y c h n a l e ż y c i e w o b ja w io
nym d ep o zy cie w ia r y , z p rzeak cen tow an iem pewnych m y ś li f i l o z o f i i
p la t o ń s k ie j , dwuznaczne w y r a ż e n ia i n ie b o ,
eczn e sfo rm u ło w a n ia
d o sta r c z a ły podstaw do n ie z a d o w o le n ia i w ą t p liw o ś c i. C ie s z y ł s i ę
jednak nadal ta k w ie lk im pow ażanie
że w ie lu b łęd n ow ierców j e s z c z e
za jeg o ż y c ia f a łs z o w a łd mu pism a p o d a ją c j e za sw oje lu b s t a r a j ą c
s ię wykazać, że j e g o p ogląd y zgodne s ą z ic h z a ło ż e n ia m i. To w sz y stk o
prowadziło n ie j e d n o k r o t n ie do b łę d n e g o r o z u m ie n ia nauki O rygenesa
i dawało podstaw ę do sporów . Za ż y c ia jed n ak n ik t n ie k w e stio n o w a ł
jego p ra w o w iern o ści, a prowadzona p rzez n ie g o S z k o ła b y ła ręk o jm ią
poprawnej t e o l o g i i . Wygnanie z a ś z A le k s a n d r ii i p r z e n i e s i e n i e s i ę
w 2 3 i r . do C e z a r e i P a l e s t y ń s k i e j , n ie b y ło w c a le zw ią za n e z j e g o
poglądami t e o lo g ic z n y m i.
W łaściwe sp ory na tem at o r t o d o k s j i nauki O rygenesa r o z g o r z a
ły dopiero po je g o ś m ie r c i: p r z e z p ie r w sz e i5 0 l a t na p ł a s z c z y ź n ie
l i t e r a c k i e j , p ó ź n ie j ró w n ież na p ła s z c z y ź n ie d e c y z j i sy n o d a ln y ch
i c e s a r s k ic h . Z pierw szym otwartym pisemnym a ta k iem /" A glaop h on c z y
l i c zm artw ychw staniu", "0 P y t i i " / w y s t ą p ił Metody z Olimpu /+ k o
niec I I I w . / , k tó r y w ytk n ął W ielkiem u A le k sa n d r y jc z y k o w i b łęd n ą
naukę o p r e e g z y s t e n c j i d u s z , w ie c z n o ś c i stw o r z e ń i e t e r y c z n o ś c i
c i a ł po zm artw ych w stan iu . P olem ik ę M etodego p o p a r li n ie c o p ó ź n ie j
P io tr z A le k s a n d r ii /+ 3 i l / i E u s ta c j u s z z A n t i o c h i i /a u t o r "0 P y to -
n l s s i e z Endor c z y l i E n g a str im y th o s p r z e c iw O rygenesow l^ k tó r z y do
s z u k a li s i ę w pism ach O rygenesa j u ż 10 błędów t e o l o g i c z n y c h . W ob ro
nie Orygenesa w y s t ą p ił P a m fil /+ 3 0 9 / gorący j e g o z w o le n n ik i z a ł o
ż y c ie l b i b l i o t e k i w C e z a r e i P a l e s t y ń s k i e j , k tó r y zatrzym any za w ia
rę n a p is a ł w w ię z ie n i u w 309 r . " A p ologię O rygenesa" w 5 k s ię g a c h
/P h o tiu s 1 1 8 /, w ykazując n ie d o r z e c z n o ś ć sta w ia n y c h z a r z u tó w .
W IV w. ró w n ież a r i a n i e c z ę s t o p o w o ły w a li s i ę na O rygenesa
jako p r o t o p la s t ę sw o je j s u b o r d y n a c j o n a lis t y c z n e j nauki t r y n i t a r n e j
o L o g o sie , czemu obrońcy o r t o d o k s j i zd ecyd ow an ie z a p r z e c z a l i ;
- 398
m y ś l i . W tym r ó w n ie ż c z a s i e n a le ż y w spom nieć o o r y g e n iz m ie mnichów e g i p s k i c h i p a l e s t y ń s k i c h , k t ó r y c h t e z y s p i s a ł i c h p r z e d s t a w i c i e l E w a g riu s z P o n t y j s k i /+ 3 9 9 / , a k c e n t u j ą c je d n a k z b y t j e d n o s t r o n n i e
n i e k t ó r e z a ł o ż e n i a n a u k i O ry g e n e s a i c z y n i ą c z n i e j pewnego r o d z a ju " s c h o l a s t y k ę " / p o r . " K e p h a la ia G n o s t i c a " , " E p i s t o ł a ad M e la n ia m " /.
S p o ry o p ra w o w ie rn o ś ó O ry g e n e s a z a o g n i ł y s i ę pod k o n ie c IV w ., k i e d y t o w 394 r . p r z y b y ł do J e r o z o lim y pod pozorem p ie lg r z y m k i
ło w c a h e r e z j i E p i f a n i u s z z S a la m in y /+ 4 0 3 / i r o z p o c z ą ł w p ro s t f a
n a t y c z n ą k am p a n ię p r z e c iw j e g o n a u c e / p o r . B .E b e r h a r d , O ie B e t e i l i - gung d e s E p ip h a n iu s a n dem S t r e i t Ober O r ig e n e s , T r i e r 1859; H .H o ll,
D ie
Z e itfd g e
d e r e r s t e n o r i g e n i s t i s c h e n S t r e i t e s , SAB / 1 9 1 6 / 2 2 6 -2 5 5 /. W c z e ś n ie j o d w ie d z ił s z e r e g p a l e s t y ń s k i c h ośrodków z a k o n n y c h , g d z iep ie lę g n o w a n o żywe t r a d y c j e o r y g e n e s o w s k ie , u z n a ł j e z a b łę d n e , a ich tw ó rc ę j u ż w 375 r . z a l i c z y ł w p o c z e t h e re ty k ó w / " P a n a r i o n " 64,"A nco- r a t u s " 6 3 / . T e ra z z a ś z a c z ą ł j e z w a lc z a ć p u b l i c z n i e w swych hom i
l i a c h w y g ła s z a n y c h w B a z y li c e Z m a rtw y c h w s ta n ia , d o m a g a ją c s i ę od J a n a , m ie js c o w e g o g o r ą c e g o o r y g e n i s t y i p a t r i a r c h y ,u r z ę d o w e g o p o tę p i e n i a n a u k i O ry g e n e s a . D o p a tr z y ł s i ę bowiem u n ie g o n a s tę p u ją c y c h b łę d ó w : z b y t n i e g o a le g o ry z m u p rz y w y j a ś n i a n i u P ism a ś w ., su b o rd y n a - c jo n iz m u w n au ce t r y n i t a r n e j , p rz y g o to w y w a n ia a r i a n i z m u , p r e e g z y s - t e n c j o n a l i z m u d u s z , e t e r y c z n o ś c i c i a ł p o 'z m a r tw y c h w s ta n iu i n au k i o k o ń c u K r ó le s tw a C h ry s tu s o w e g o . P a t r i a r c h a w z b r a n i a ł s i ę p rz e d po t ę p i a n i e a n a a t a k i E p i f a n i u s z a o d p o w ie d z ia ł n a j p i e r w k a z a n ia m i, a p ó ź n i e j a p o l o g i ą " p r z e c iw o s z c z e rc o m n a u k i O ry g e n e s a " /G e n n a d iu s , "Dc v i r i s i l l u s t r i b u s " 3 l / . Do s p o r u tym czasem w łą c z y ło s i ę j e s z c z e
dwóch m ie js c o w y c h f a n a t y c z n y c h , a l e w y k s z ta łc o n y c h m nichów: H ieronim z B e tle je m i H u fin z Góry O liw n e j, z k t ó r y c h p ie rw s z y mimo p o c z ą t
kow ej s y m p a t i i do W ie lk ie g o A l e k s a n d r y jc z y k a s t a n ą ł po s t r o n i e E p i- ^ f a n i u s z a , a d r u g i po s t r o n i e J a n a . W arto t u d o d a ć , że j u ż w c z e śn ie j w 393 r . p e w ie n n ie z n a n y nam b l i ż e j A t a r b i u s o b j e ż d ż a ł w sp ó ln o ty
m o n a s ty c z n e P a l e s t y n y i z b i e r a ł p o d p is y d l a p o t ę p i e n i a O ry g e n e sa ,
b ę d ą c m ile p r z y j ę t y p r z e z H ie ro n im a , a w ypędzony p r z e z R u f in a . Rozpa l a j ą c y s i ę s p ó r u g a s i ł ch w ilow o p a t r i a r c h a a l e k s a n d r y j s k i T e o f i l
/ 3 8 5 - 4 1 2 / , k t ó r y o p o w ie d z ia ł s i ę j e s z c z e w ów czas z a l o k a l n ą t r a d y c j ą o ry g e n e s o w s k ą .
W 397 r . l u f i n p o w r ó c ił do Rzymu, g d z ie s t a r a ł s i ę p o z y sk a ć j a k n a j w i ę k s z ą l i c z b ę z w o le n n ik ó w d l a n a u k i O ry g e n e s a , a w śród n ic h
- 399
samego p a p ie ż a S y r y c ju s z a / 3 8 S - 3 9 9 / . Aby z a ś p r z y b l i ż y ć Zachodow i p ostać i naukę A le k s a n d r y j s k ie g o M is t r z a , p r z e ł o ż y ł na j ę z y k ł a c i ń sk i je g o " P eri archon" o r a z n a p is a n ą p rzed 90 l a t y p r z e z P a m fila
z C ezarei " A p o lo g ię O ry g en esa " . H ieron im d o w ie d z ia w sz y s i ę o tym, również r o z p o c z ą ł tłu m a c z e n ie " P eri archon" O r y g en esa , s t a r a j ą c
s ię wykazać b łę d y i n ie u c z c iw o ś ć p r z e k ła d u R u fin a , co p r z y c z y n i ł o s ię do z a o s t r z e n i a s p o r u . Sprawę p o g o r s z y ł f a k t za d en u n cjo n o w a n ia
w 399 r . R u fin a p r z e z zw olen n ik ów H ieron im a p rzed p ap ieżem S y r y c j u - szem i w ezw ania go do w y tłu m a c z e n ia s i ę p r z e d synodem rzym skim .
Rufin jednak n ie p r z y j ą ł p ostaw y o sk a r ż o n e g o i o p u ś c i ł Rzym, z c z e go tłu m a czy ł s i ę p ó ź n ie j p rzed p ap ieżem A nastazym / 3 9 9 - 4 0 2 / , w s p e cjalnym l i ś c i e /" A p o lo g ia ad A n a s ta s iu m " /. D o s z ło w t e n sp o só b do gwałtownego z a o g n ie n ia s i ę sp o r u o O rygen esa m iędzy Hieronimem
a Rufinem / p o r . M .V i l l a i n , R u fin d ' A q u i l e e . La q u e r e l l e a u to u r
d'O rigene e t r o l e d 'E p ip h a n e de S a la m in e , RSR 2 7 / 1 9 3 7 / 5 - 3 7 , 1 6 5 -1 9 5 ; Y.M.Duval, Sur l e s l n s i n u a t i o n s de Jerom e c o n t r ę J ea n de J e r u s a le m ,
RHE 6 5 /1 9 7 0 / 3 5 3 - 3 7 4 / , k t ó r z y p i s a l i p r z e c iw s o b i e c a ł e t r a k t a t y
p olem iczn e, a n ie p r z e b i e r a j ą c w ś r o d k a c h , o b r z u c a li s i ę nawet i n wektywami / p o r . R u fin - " A p o lo g ia i n Hieronymum l i b r i I I " , " A p olo- ***
g ia a l t e r a ad A n a sta siu m papam", "Ad l i b r o s O r ig e n is de p r i n c i p i i s p r a e fa tio " , " E p ilo g u s i n a p o lo g e tic u m S .P a m p h ili m a r t y r is s e u de
a d u lte r a tio n e lib r o r u m O r ig e n is " ; H ieron im z a ś : " A p o lo g ia a d v e r s u s lib r o s R u fin i l i b r i I I I " , "C ontra Joannem H ie r o s o ly m ita n u m " /.
W ty amym n ie m a l c z a s i e sp o r y o r y g e n e s o w s k ie w ybuchły z c a łą s i ł ą w E g i p c i e , g d z ie wspom inany j u ż p a t r ia r c h a T e o f i l ,
napadnięty p r z e z tłu m f a n a t y c z n y c h , w rogo do O rygen esa n a s t a w io nych mnichów z p u s t y n i s k e t y j s k i e j , u l e g ł i c h żąd an iom , z w o ła ł
w 399 r . r e g io n a ln y syn od b iskupów w A l e k s a n d r i i , k tó r y wbrew j e g o dotychczasowym p rzek on an iom p o t ę p i ł i w y k lu c z y ł z K o ś c io ła z m a r łe go przed 150 l a t y s ły n n e g o N a u c z y c ie la i j e g o zw o le n n ik ó w . W z a
-y
chowanym p r z e z H ieron im a l i ś c i e synodalnym z e b r a n i b is k u p i i n f o r mują "o r o z p o w s z e c h n ia n iu p r z e z pewnych l u d z i h e r e z j i O rygen esa w k la s z t o r a c h N itr y " / O r i g e n i s h a e r e s i s / , o s z e r z o n y c h b łę d a c h
a s c e ty c z n y c h , t r y n i t a r n y c h ,c h r y s t o l o g i c z n y c h i e s c h a t o l o g i c z n y c h , k tó re mogą z w ie ś ć p r o s t y c h l u d z i u r z e c z o n y c h "bezbożną nauką Ory
4 0 0
-MW o b e c n o śc i w ie lu Ojców, k tó r z y z j e c h a li s i ę prawie z c a łe g o E g ip tu , p r z e c z y ta n o k s i ą ż k i O rygen esa,
b e z b o ż n ie , w p o c ie c z o ł a op racow an e, i p o tę p io n o j e z a zgod ą w s z y s t k ic h /c o n s e n s u omnium c o n d e m n a ti/ . . . Z a tk a liśm y w ię c u szy n a sz e i z g o d n ie p o t ę p iliś m y
O rygen esa o ra z j e g o uczniów /ta m Origenem quam
d i s c i p u l o s e i u s con son a v o ce dam navim us/ . . . ' powo du ty c h i bard zo w ie lu in n y ch r z e c z y , o ktÓŁ jh
tru d n o p i s a ć w tym l i ś c i e , o r y g e n i ś c i z o s t a l i p o t ę p i e n i i w y k lu c z e n i z K o ś c io ła " /c o n d e m n a ti su n t e t
e i e c t i de E c c l e s i a / H iero n im , l i s t 9 2 , i - 2 i 5 , Czuj I I 2 6 5 - 2 6 6 ,2 7 0 ; Mansi I I I 9 8 2 ,9 8 5 ; H e f e le I I 1 2 2 /.
W t e n o to sp o só b nauka O rygen esa z o s t ,'e po r a z p ie r w sz y p otęp ion a k o l e g i a l n i e p r z e z synod i nazwana h e r e z j ą . Z godnie ze starożytnym
zw yczajem T e o f i l r o z e s ł a ł l i s t sy n o d a ln y do biskupów P a le s ty n y , Cypru i M ałej A z j i , a nawet do Rzymu z z a c h ę t ą do a n a lo g ic z n y c h
d z i a ł a ń p r z e c iw " h e r e z j i O ry g en esa " . Owocem t e g o b y l ' synody w J e r o z o l i m ie / l i s t sy n o d a ln y = 93 l i s t H iero n im a , Czuj I I 2 7 2 -2 7 4 /,
a pod przew odnictw em E p if a n iu s z a na C y p r z e / p o r . l i s t E p ifa n iu sz a = 91 l i s t H iero n im a , Czuj I I 2 6 2 / , k t ó r e p r z y j ę ł y d e c y z j e aleksandryj s k i e i p o t ę p i ł y o r y g e n is tó w /M an si I I I 9 8 9 -9 9 1 , 1 0 1 9 -1 0 2 2 , H efele
I I 1 2 2 / . Podobne synody o d b y ły s i ę w A z j i M n ie j s z e j , o k tó ry ch in formowano T e o f i l a ja k o o p a tr z n o ś c io w e g o przyw ódcę a n ty o ry g en eso w - s k i c h p oczyn ań z g r a t u la c j a m i i p od zięk ow an iam i z a zdemaskowanie h e r e t y c k ie g o zabobonu:
"Dobry Bóg n a sz . . . c i e b i e , P a n ie B r a c ie N a jś w ią to - b l i w s z y , w z b u d z ił ja k o s z e r m ie r z a praw dziw ej w ia r y , byś h e r e t y c k i zabobon w yp ływ ający z p o g a ń sk ie g o
ź r ó d ła z n i s z c z y ł a p o s t o l s k ą s u r o w o ś c ią , i byś ród lu d z k i w ystaw ion y na l i c z n e b łę d y , p r z y w ió d ł z po wrotem do P a s t e r z a . . . W y św ia d c z y łe ś ś w ia tu n a j
w ię k s z ą p r z y s łu g ę , p o n iew a ż z n i s z c z y ł e ś z b r o d n ic z y c h u czn iów b lu ź n ie r c z e g o O r y g en esa , aby n ie p l a m i l i Koś
c i o ł a C h rystu sow ego" / L i s t D io n iz e g o z Liddy do Teo f i l a = 94 l i s t H ie ro n im a , Czuj I I 2 7 4 - 2 7 5 /.
R ów nież p a p ie ż A n a sta zy / 3 9 9 - 4 0 1 / n a sta w io n y p r z e z z w o le n n i ków H iero n im a , ch o ć n i e zw o ły w a ł s p e c j a ln e g o sy n o d u , o d n ió s ł s i ę
w rogo do o ry g en izm u , ja k o tym ś w ia d c z ą t r z y j e g o zachow ane l i s t y : do S y m p lic ja n a M e d io la ń s k ie g o /=? 95 l i s t H iero n im a , PL 2 2 , 772-774 Czuj I I 2 7 5 - 2 7 6 / , do j e g o n a s tę p c y W en eriu sza /PLS 1 ,7 9 1 ,7 9 2 ' i do Jana J e r o z o lim s k ie g o /PL 2 1 , 6 2 7 - 6 3 2 / . W pierw szym 3 n ic h , podobnie ja k i w p o z o s t a ł y c h , z a c h ę c a ł b e z p o ś r e d n ie g o n a s tę p c ę św.Ambrożego do c z u j n o ś c i i p o t ę p i e n i a " w ie lk ie g o b lu ź n ie r s tw a " za w a rteg o
401
-w p ism ach O ry g e n e s a o r a z z a k o m u n ik o -w a n ia t e g o s ą s i e d n i m b is k u p o M. . . o g ło s iliś m y , że k ażd a w ypow iedź O ry g en esa,
s p r z e c z n a z n a s z ą w i a r ą , j e s t nam w ro g a i p o d le g a k a r z e . . . N ie t y l k o ze w s tr ę te m p o t ę p i l i ś m y b l u - ź n i e r c z e m i e j s c a , a l e w ie d z o tym . że p o t ę p i l i ś m y r ó w n ie ż in n e w y p o w ie d z i O ry g e n e s a - o i l e one i s t n i e j ą - razem z i c h a u to r e m ? /= 95 l i s t H ie r o n im a , C zuj I I 2 7 6 / . Nie b y ł on je d n a k z b y t d o b r z e z o r ie n to w a n y w s p o r a c h d o ty c z ą c y c h O ry g en esa, o k t ó r y c h w i e d z i a ł g łó w n ie od T e o f i l a . N igdy je d n a k w p ro st n ie n a z w a ł n a u k i O ry g e n e s a h e r e z j ą a n i n i e z g o d z i ł s i ę na p o t ę p i e n i e R u f in a j a k o tłu m a c z a j e g o d z i e ł /P L 2 0 , 6 8 - 8 0 / . W t e n sposób z a r z e w ie sp o ró w i p o t ę p i a n i e n a u k i O ry g e n e s a o g a r n i a ł o p o w o li ró w n ie ż K o ś c i ó ł Z a c h o d n i. T e o f i l A l e k s a n d r y j s k i n i e u s t a w a ł w i n s y n u a c j a c h , a w l i s t a c h p a s t e r s k i c h k ie r o w a n y c h do w ie r n y c h i p o d l e g ł y c h s o b ie b isk u p ó w o ś m ie s z a ł i z w a lc z a ł n au k ę swego R o d ak a, n a z y w a ją c j ą " h y d r ą w sz y s t k i c h h e r e z j i " / h y d r a omnium h a e r e s e o n / , " z b r o d n i c z ą i b łę d n ą n a h - ką O ry g e n e sa " / s c e l e r a t u s O r i g e n i s e r r o r / , " s z a le ń s tw e m O ry g e n e s a " /O r ig e n is i n s a n i a / , " b lu ź n i e r s tw e m O ry g e n e s a " / O r i g e n i s b l a s p h e m i a / , a ic h tw ó rc ę " p rz y w ó d c ą b e z b o ż n o ś c i " / p o r . p r z e k a z a n e p r z e z H i e r o nima je g o l i s t y W ie lk a n o c n e : 9 6 ,9 8 ,1 0 0 , C zuj I I 2 7 7 -2 9 9 , 3 0 3 -3 3 0 , 3 3 1 -3 5 3 /. P o d o b n ie c z y n i ł w l i s t a c h p ry w a tn y c h k ie r o w a n y c h do zwo len n ik ó w swego s t r o n n i c t w a : H ie ro n im a /= 87 i 89 l i s t H ie r o n im a / i E p i f a n i u s z a /= 90 l i s t H i e r o n i m a / , k t ó r z y mu g r a t u l u j ą , że d z i ę k i niemu n ie t y l k o E g ip t i S y r i a , a l e t a k ż e c a ł a I t a l i a z o s t a ł a u w o l n io n a od " z b r o d n i c z e j h e r e z j i " / s c e l e r a t i s s i m a h a e ^ e s i s / i " t r u c iz n y d i a b l a " / d i a b o l i v e n e n a / o r a z z a c h ę c a j ą go do d a l s z e j w a lk i / p o r . 88 l i s t H ie ro n im a do T e o f i l a , C zuj I I 2 5 9 - 2 6 0 /. T e o f i l f a k ty c z n ie n a d a l j ą p r o w a d z i ł , ś c i g a j ą c i p r z e ś l a d u j ą c p r z e d e w s z y s t kim m n isz e w s p ó ln o ty w g ó r a c h n i t r y j s k i c h , s z c z e g ó l n i e tz w . C z t e re c h D łu g ic h B r a c i o w i e l k i e j w ie d z y i p o b o ż n o ś c i. D z i a ł a l n o ś ć t a spow odow ała masową u c ie c z k ę m nichów o r y g e n i s t ó w , z k t ó r y c h c z ę ś ć /o k . 3 0 0 / w yw ędrow ała do P a l e s t y n y , a c z ę ś ć / o k . 5 0 / , w śró d n ic h c z t e r e j D łudzy B r a c i a , do K o n s t a n ty n o p o l a ze s k a r g ą do c e s a r z a . P rzybyłym do s t o l i c y wygnańcom u d z i e l i ł a z y l u i s c h r o n i e n i a , bez
p rz y jm o w a n ia i c h je d n a k do w s p ó ln o ty k o ś c i e l n e j , m i e j s c swy p a t r i a r cha J a n C h r y z o s to p r z e z co n a r a z i ł s i ę T e o f i l o w i , k t ó r y p r z y
-402
nawę
b y ł do s t o l i c y z e swymi b is k u p a m i i m nicham i i n a tz w . " s y n o d z ie pod dębem ", p rz y pomocy c e s a r z o w e j E u d o k s j i ,p o z b a w i ł go s t o l i c y b i s k u p i e j o r a z p r z y c z y n i ł s i ę do j e g o w y g n a n ia . Po s y n o d a ln y c h p o t ę p i e n i a c h o ry g e n iz m u na p r z e ło m ie IV i V w. j e g o z w o le n n ic y n i e c o p r z y c i c h l i , l ę k a j ą c s i ę d a l s z y c h r e p r e s j i ze s t r o n y b is k u p ó w , k t ó r z y p o d p i s a l i d e c y z j e T e o f i l a . P o s t a ć O rygene- s a b y ł a je d n a k w d a ls z y m c i ą g u b a r d z o p o p u l a r n a , s z c z e g ó l n i e we w s c h o d n ic h o ś r o d k a c h m n is z y c h , g d z ie w s k r y t o ś c i n a d a l stu d io w an o j e g o p is m a , p ra k ty k o w a n o a s c e z ę w ed łu g je g o z a ł o ż e ń i n i e j a k o p rzy gotow yw ano s i ę do now ej b a t a l i i , w k t ó r e j m ia ł j u ż u c z e s t n i c z y ć ce s a r z .
0 r o z s z e r z a n i u s i ę o ry g e n iz m u na Z a c h o d z ie sły szy m y w V w. t w d a l e k i e j H i s z p a n i i , z k t ó r e j Paw eł O r o z ju s z / + 4 2 3 / p i s a ł do ś w .A u g u s ty n a z p r o ś b ą o w y j a ś n i e n i e mu n i e k t ó r y c h z a ło ż e ń teg o
t e o l o g i c z n e g o n u r t u , d o ty c z ą c y c h s z c z e g ó l n i e d u s z y i j e j pochodze n i a . I n f o r m u je g o , że p o w r ó c i l i z J e r o z o lim y i Rzymu pew ni lu d z ie , k t ó r z y " z a c z ę l i p r z e d s t a w i a ć w i e l e w s p a n ia ły c h r z e c z y z O rygenesa",
o T r ó j c y , o s t w o r z e n i u ś w i a t a z n ic z e g o p r z e z B oga, o d o sy ć r z e t e l nym w y j a ś n i a n i u P ism a św . P o z o s t a j e t y l k o s p ra w a s tw o r z e n ia duszy z n i c z e g o , c z e g o A le k s a n d r y jc z y k n i e p r z y jm u je /C om m onitorium de
e r r o r e P r i s c i l l i a n i s t a r u m e t O r i g e n i s t a r u m 3 , PL 4 2 , 6 6 8 / . Augustyn b y ł j u ż w tym c z a s i e / o k . 415 r . / o g ó l n i e z o r ie n to w a n y w problem a
t y c e d y s k u s j i o r y g e n e s o w s k ic h d z i ę k i w łasnym p o szu k iw an io m i i n fo rm a c jo m H ie r o n im a , k t ó r e g o j u ż o k . 397 r . p r o s i ł o w y ja ś n ie n ie sp o ró w d o ty c z ą c y c h t e g o " w i e l k i e g o c z ł o w i e k a " : "To co r a c z y ł e ś mi o d p i s a ć o O r y g e n e s ie , j u ż w i e d z i a ł e a m ia n o w ic ie , że n ie ty lk o w p is m a c h k o ś c i e l n y c h , a l e i we w s z y s t k i c h in n y c h n a le ż y u zn ać i po c h w a la ć t o , co w n i c h z n a jd u je m y s ł u s z n e g o i zg o d n eg o z praw dą, od r z u c a ć z a ś i g a n i ć , co j e s t f a łs z y w e 1 z ł e . A le te g o oczek iw ałem od c i e b i e , u fn y w t w o ją r o z t r o p n o ś ć i w ie d z ę , i o c z e k u ję n a d a l , byś mi d a ł p o z n a ć j e g o b łę d n e z a p a t r y w a n i a , z powodu k t ó r y c h temu w ie l k iem u c z ło w ie k o w i u d o w a d n ia s i ę o d s tę p s tw o od p ra w d z iw e j w ia ry " /= 67 l i s t H ie r o n im a , C zuj 11 9 9 / . I d ą c z a ś z a p rz e k a z e m E p if a n ih s z a , r o z r ó ż n i a ł b l i ż e j n ie z n a n y c h o r y g e n is tó w i o r y g e n is tó w w łaściw y ch p o c h o d z ą c y c h od " p r a w ie w s z y s tk im z n a n e g o " O ry g e n e s a ,z w a n e g o
Ada-a n t i u s e W ie, że tem u o s t a t n i e m u z a r z u c a s i ę b łę d n ą naukę o zmar tw y c h w s ta n iu u m a r ły c h , o k r ó l e s t w i e C hrystusow ym i a le g o ry z o w a n iu
403
-r a j u i z i e m i , a l e s ą t o j e g o z d a n ie m z a -r z u t y n i e u z a s a d n i o n e i z b i ja n e p r z e z p r z e c iw n ik ó w . B is k u p a H ippony o b u r z a n a j b a r d z i e j j e g o
b łęd n a n a u k a o c z a s o w o ś c i k a r p i e k i e l n y c h i a p o k a t a s t a z i e , " k t ó rych K o ś c ió ł K a t o l i c k i w o g ó le n i e p r z y j m u j e " i k t ó r ą A u g u sty n
nazywa " b a rd z o z w o d n ic z ą b e z b o ż n o ś c ią " . / v a n i s s i m a i m p i e t a s / Ory- g enesa /"D e h a e r e s i b u s ad Q u o d v u ltd eu m " 4 2 - 4 3 , PL 4 2 , 3 3 - 3 4 / . J e dynie na te m a t te g o b ł ę d u w y p o w ie d z ia ł s i ę o b s z e r n i e j : " J e s z c z e m i ł o s i e r n i e j s z y , z a i s t e , o k a z a ł s i ę t u O r y g e n e s , k t ó r y w i e r z y ł ,
że nawet sam d i a b e ł i j e g o a n i o ł o w i e , po o d c i e r p i e n i u o d p o w ie d
n ich d la n ic h p r z e w in , c i ę ż s z y c h i d ł u ż s z y c h k a r , w in n i b y ć z owych mąk wyrwani i w łą c z e n i do s p o ł e c z n o ś c i ś w i ę t y c h a n io łó w . L ecz n i e
bez powodu K o ś c ió ł p o t ę p i ł O ry g e n e s a i z a t o , i z a n i e k t ó r e in n e p o g ląd y , a z w ła s z c z a z a n au k ę o z m i e n i a j ą c e j s i ę n i e u s t a n n i e
s z c z ę ś liw o ś c i i n i e s z c z ę ś l i w o ś c i , t u d z i e ż o n ie k o ń c z ą c y m s i ę p r z e ch o d zen iu i p o w ro c ie w o k r e ś l o n y c h o d s tę p a c h c z a s u od p i e r w s z e j do d r u g ie j i od d r u g i e j do p i e r w s z e j " . /" D e c i v i t a t e D e i" XXI i 7 , tłu m W .K ornatow ski I I , W arszaw a 1 9 7 7 , 5 2 8 - 5 2 9 / . Sądy A u g u s ty n a o O ry -
g e n e s ie s ą mimo w s z y s tk o b a r d z o wyważone i podaw ane z o d c z u c ie m j e go w i e l k o ś c i ; j e g o n a u k i n ig d y n i e n a z w a ł h e r e z j ą , a l e t y l k o b ł ę dem lu b "pewnymi o p i n i a m i , k t ó r y c h K o ś c i ó ł n i e p r z y j ą ł " / p o r . je g o l i s t 1 6 9 ,1 3 , PL 3 3 , 7 4 8 / . W o d p o w ie d z i z a ś p r z e s ł a n e j O rc z ju s z o w i b o l e j e , że n aw et w H i s z p a n i i " l u d z i e od h e r e z j i P r y s c y l i a n a p o p a d l i w b łę d y O ry g e n e s a " /"A d O ro siu m c o n t r a P r i s c i l l i a n i s t a s e t O ry - g e n i s t a s " 4 , PL 4 2 , 6 7 1 / i z a c h ę c a g o , by sam p ró b o w a ł r o z p o z n a ć t e n b łą d , on z a ś o d p o w ia d a mu na p y t a n i e t y l k o t y l e , i l e p o t r a f i . W ie my ró w n ie ż , że i P e l a g i u s z zw al ł b a r d z o o s t r o o ry g e n e s o w s k ą n a u kę o c z a s o w o ś c i k a r p i e k i e l n y c h n a s y n o d z ie j e r o z o l i m s k i m w 415 r . / p o r . A u g u s tin u s , "De g e s t i s P e l a g i i " 1 0 , PL 4 4 , 3 2 5 / . Ź r ó d ła h i s t o r y c z n e p o d a j ą , że r ó w n ie ż na W s c h o d z ie , w A r a b i i w p o ł. V w. p ro w ad zo n o żywą p o le m ik ę a n t y o r y g e n i s t y c z n ą , p o d c z a s k t ó r e j w ie lk im pow odzeniem c i e s z y ł y s i ę d z i e ł a f a n a t y c z n e g o a n t y - o r y g e n is ty A n t y p a t e r a z B o sry /z a c h o w a n e f r a g m e n ty : " C o n t r a d i c t i o - nes i n E u seb iu m C a e s a r ie n s e m p ro O r i g e n i s d e f e n s i o n e " , PG 8 5 ,1 7 9 1 - 1793; " D i s p u t a t i o n e s a d v e r s u s O rig e n e m " , PG 8 5 , 1 7 9 3 -1 7 9 6 ; " L ib e r a d v e rs u s infam em O rig e n e m " , PG 9 6 , 5 0 1 - 5 0 6 / . Nowe z a r z e w ie sp o ró w w y b u c h ło w 1 . p o ł . VI w. w m n is z y c h w s p ó ln o ta c h p a l e s t y ń s k i c h r e g u ł y św .S a b y /+ 5 3 2 / , w k t ó r y c h p o
404
ów .Saby, p o ło ż o n a m ięd zy J e r o z o l i m ą a Morzem M artw ym - o c h a r a k t e r z e a n t y o r y g o n i s t y c z n y i nowa Ł aw ra k o ło T e k o a ,n a p o łu d n ie od Be
t l e j e m , p i e l ę g n u j ą c a żywe t r a d y c j e o r y g e n e s o w s k ie . Główne p o g lą d y t y c h w s p ó ln o t, s z c z e g ó l n i e t e j o s t a t n i e j , z a w a r te s ą w d z i e l e wy p ę d z o n e g o z a b łę d y d o k t r y n a l n e z E d e ssy s y r y j s k i e g o m n ich a S t e f a
n a b a r S u d a y le , p t . " L ib e r S a n c t i D o r o t h e i " , k t ó r e u jm u je s k r a j n i e o ry g e n iz m w w y d a n iu E w a g riu s z a a ż do g r a n i c r a d y k a ln e g o p a n te iz m u . E k s tr e m is tó w t e g o k i e r u n k u nazyw ano c z ę s t o i s o c h r y s t a m i , p oniew aż
u c z y l i , że w s z y s t k i e b y ty rozum ne s ą rów ne C h ry s tu s o w i z w y ją tk ie m
u c z e s t n i c t w a w g r z e c h u p ie rw o ro d n y I c h p r z e c iw n ic y z a ś p r o t o k t y ś c i , d a j ą c y C h r y s tu s o w i p ie r w s z e ń s tw o nad w s z y s tk im i b y ta m i rozum nym i,
b y l i zdecydow anym i a n t y o r y g e n i s t a m i . W idać z t e g o , j a k d a le k o n i e k t ó r e u g ru p o w a n ia o r y g e n is tó w m n is z y c h o d e s z ły od w ła ś c iw e j n au k i
sw ego m i s t r z a . W śród r a d y k a ln y c h o r y g e n is tó w w yw odzących s i ę g łó w n ie z now ej Ł aw ry , b ę d ą c e j ź r ó d łe m c i ą g ł y c h s p o ró w , n a le ż y wymie
n i ć w spom inanego j u ż S t e f a n a b a r S u d a y le , n i e j a k i e g o N onnosa /+ 547/, L e o n c ju s z a z B iz a n c ju m / i n n y od z n a n e g o nam t e o l o g a / i o d z n a c z a ją -a - c y c h s i ę d u ż ą e r u d y c j ą D o m icjan a i T e o d o ra A s k id a s a . Gdy s p o ry w śró d mnichów c o r a z b a r d z i e j s i ę z a o s t r z a ł y , 9 2 l e t -n i S aba u d a ł s i ę w 5 3 i r . do K o -n s t a -n t y -n o p o l a , by u c e s a r z a J u s t y n i a n a / 5 2 7 - 5 6 S / p r o s i ć o u s u n i ę c i e z P a l e s t y n y o r y g e n is tó w z a k łó c a j ą c y c h sp o k ó j^ s z e r z ą c y c h , j e g o z d a n ie m , n ie m n ie j g r o ź n ą h e r e z j ę n i ż A r i u s z i N e s t o r i u s z . C e s a r z je d n a k n i e d a ł s i ę j e s z c z e n a k ło n i ć do d z i a ł a n i a , a co w i ę c e j , n i e c o p ó ź n i e j / 5 3 7 / d w ie ważne s t o l i c e b i s k u p i e A n cy rę i C e z a re ę w K a p a d o c ji o b s a d z i ł s k r a jn y m i o ry - g e n i s t a m i - D om icjanem i T eodorem A s k id a s e m . Wówczas a n t y o r y g e n i ś c i
z a c z ę l i s i ę m o b iliz o w a ć d l a w ł a s n e j o b r o n y . N a jp ie rw G e la z y , n a stę p c a ó w .S a b y , w y p ę d z ił ze s t a r e j Ławry a ż 40 o r y g e n i s t ó w , k t ó r z y p r z e
n i e ś l i s i ę do now ej Ławry s t a j ą c e j s i ę p o w o li i c h c y t a d e l ą . Na
s t ę p n i e n a k ł o n i l i p a t r i a r c h ę a n t i o c h e ń s k i e g o , E fre m a , do z w o ła n ia r e g i o n a l n e g o sy n o d u w 542 r . i ponow nego, k o l e g i a l n e g o p o t ę p i e n i a n a u k i O ry g e n e s a /M a n s i IX 2 3 ; i i e f e l e I I 1 1 7 8 /. Pod i c h ró w n ie ż n a c i s k i e m p a t r i a r c h a j e r o z o l i m s k i , P i o t r , w y s y ła ł w tym samym ro k u
d e l e g a c j ę do c e s a r z a /K o n o n , C y r i a k , E u lo g iu s z i P a n k r a c y / ze s k a r g ą n a o r y g e n i s t ó w , że swą b ł ę d n ą n a u k ą z a t r u w a j ą c a ły W schód.
Tym ra z e m c e s a r z J u s t y n i a n d a ł s i ę n a k ł o n i ć i p o s ta n o w ił w
405
/ 5 3 6 - 5 5 2 / . Na p o c z ą t k u 543 r . c e s a r z w y d ał o b s z e r n y s t a r a n n i e p r z e z s i e b i e o p ra c o w a n y e d y k t " L i b e r a d v e r s u s O rig e n e m s e u E p i s t o ł a ad
Menam" /M a n s i IX 4 8 7 - 5 3 4 / , z ło ż o n y z w y k ła d u p o t ę p i a j ą c e g o p r z y
pomocy P ism a św . i t e k s t ó w p a t r y s t y c z n y c h głów ne d y s k u s y j n e z d a n ia O r y g e n e s a ,o r a z dw óch a n e k só w : z b i o r u 24 k w e s tio n o w a n y c h f r a
gmentów " P e r i a r c h o n " i iO a n a te m , z k t ó r y c h d z i e s i ą t a i m i e n n i e p o t ę p i a A le k s a n d r y jc z y k a - . D e k r e t t e n s k ie r o w a n y j e s t b e z p o ś r e d n i o
do M ennasa, k tó r e m u p o l e c a z w o ła ć sy n o d b is k u p ó w s t o l i c y / o ó v o & o ę żvÓTitiouda/ o r a z p i s e m n i e p o t ę p i ć O ry g e n e s a i j e g o z w o le n n ik ó w , k o p ie z a ś t y c h d e c y z j i r o z e s ł a ć do w s z y s t k i c h b is k u p ó w i p r z e ł o ż o n y c h z a k o n n y ch , by j e r ó w n ie ż p o d p i s a l i . W e d y k c i e tym c e s a r z w y r a ż a t r o s k ę o K o ś c i ó ł , k t ó r y t r z e b a b r o n i ć p r z e d s z e r z ą c y m i s i ę b ł ę d a mi O ry g e n e sa : "C h cąc u s u n ą ć z e ś w i ę t e g o K o ś c i o ł a c a ł e z g o r s z e n i e , i d ą c z a Pism em św . i O jc a m i, k t ó r z y by p o t ę p i l i O ry g e n e s a i w y t ę p i l i t e g o r o d z a j u z b r o d n i c z ą i b e z b o ż n ą j e g o n a u k ę , o r a z p r a w n ie j ą w y k l ę l i , w y s ł a l i ś m y t o p ism o do W a sz e j Ś w i ą t o b l i w o ś c i /M e n n a s a / z a c h ę c a j ą c do z w o ł a n i a w s z y s t k i c h ś w i ę t y c h b is k u p ó w p r z e b y w a ją c y c h w c e s a r s k i m m i e ś c i e , o r a z m iły c h Bogu p r z e ło ż o n y c h m ie js c o w y c h k l a s z t o r ó w n a s y n o d , ab y w sz y s c y p i s e m n i e p o t ę p i l i w sp o m n ia n e g o b e z b o ż n e g o i s p r z e c i w i a j ą c e g o s i ę Bogu O r y g e n e s a , j e g o n ie g o d z iw e i b e z b o ż n e n a u k i o r a z w s z y s t k i e n i ż e j z a ł ą c z o n e f r a gm enty . . . K o p ie t y c h d o k u m en tó w , k t ó r e W asza Ś w ią
t o b l i w o ś ć w y d a, n i e c h a j z o s t a n ą r o z e s ł a n e do w sz y s t k i c h in n y c h b is k u p ó w i c z c ig o d n y c h p r z e ł o ż o n y c h z a k o n n y c h , a b y c i w łasn y m p o d p is e m w y k l ę l i O ry g e n e s a i j e g o z g u b n e n a u k i ra z e m z e w s z y s t k i m i h e r e t y k a m i . Z a rz ą d z a m r ó w n i e ż , ab y w p r z y s z ł o ś c i n i e ś w ię c o n o b isk u p ó w i p r z e ł o ż o n y c h z a k o n n y c h , d o p ó k i w c z e ś n i e j p is e m n ie go n i e p o t ę p i ą ra z e m z in n y m i h e r e ty k a m i w y k lin a n y m i w e d łu g z w y c z a jo w e j f o r m u ł y , t j . z S a b e l i u - sz e m , A r iu s z e m , A p o lin a r y m , N e s t o r i u s z e m , E u ty c h e s e m , D io s k u re m , T y m o te u sz e m , P i o t r e m M oggusem , P io tr e m
z A n t i o c h i i , P i o t r e m z A pam ei i Sew erem z A n tio c h i i, ró w n ie ż w sp o m n ia n e g o O ry g e n e s a w ra z z j e g o zg u b n y m i i b e z b o ż n y m i n a u k a m i. W s z y s tk im r ó w n ie ż t r z e b a z a p o w i e d z i e ć , ab y n i k t w o g ó le n i e ś m i a ł b r o n i ć a n i te g o h e r e t y k a / t o ) TOLOUTÓJ aLpcTCRM / a n i j e g o w y k ład ó w ,
l e c z k a ż d y n i e c h j e z c a ł e g o s e r c a i d u s z y z n i e n a w i d z i , o d r z u c i i w y k ln ie j a k o r z e c z t r a d y c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j o b c ą o r a z p r z y n o s z ą c ą p r o s ty m um ysłom j e d y
n i e z g u b ę i w i e l k ą z a r a z ę " /M a n s i IX , 5 2 2 - 5 2 3 / . D z i e s i ą t a n a t o m i a s t a n a te m a b r z m i a ł a :
406 k t ó r y n a u c z a ł t y c h r z e c z y , ra z e m z b e z b o ż n ą , z g u b n ą i o b r z y d l i w ą j e g o n a u k ą , o r a z k ażd em u , k to by j ą w y z n a w a ł, b r o n i ł j e j i w j a k i k o l w i e k s p o s ó b p i e l ę g n o w a ł" /M a n s i IX 5 3 4 ; H e f e l e I I 1 1 8 4 - 1 1 8 6 /. B a rd z o s u r o w e , j a k w id a ć , p o t ę p i e n i e c e s a r s k i e n a z w a ło O ry g en esa w p r o s t h e r e t y k i e m , j e g o z a ś im ię u m i e s z c z a ł o na l i ś c i e b łę d n o - w ie rc ó w n a ró w n i z n a jw ię k s z y m i h e r e z j a r c h a m i s t a r o ż y t n o ś c i . W da l s z e j c z ę ś c i sw ego e d y k tu c e s a r z in f o r m o w a ł, że w podobny sposób n a p i s a ł do p a p i e ż a W i g i l i u s z a / 5 3 7 - 5 5 5 / o r a z p a t r i a r c h ó w A n tio c h ii i A l e k s a n d r i i z z a c h ę t ą , by d o p i l n o w a l i d o k ła d n e g o w y k o n a n ia teg o z a r z ą d z e n i a . W t e n s p o s ó b w s z y s c y b i s k u p i p a ń s tw a , ł ą c z n i e z p a p ie ż e m W i g i l i u s z e m , p o d p i s a l i e d y k t , d z i ę k i czem u O ry g e n e s z o s t a ł f a k t y c z n i e p o t ę p i o n y w n a j o s t r z e j s z e j f o r m ie p r z e z c a ł y K o ś c ió ł w 300 l a t po s w e j ś m i e r c i . 0 p o t w i e r d z e n i u p o t ę p i e n i a p r z e z p a p ie ż a w sp o m in a l a k o n i c z n i e K a s j o d o r w r o k po tym w y d a r z e n iu / 5 4 4 / : " C h o c ia ż s p r z e c i w i a ł s i ę tem u a u t o r y t e t t y l u O jców , t o j e d n a k w obecnym c z a s i e z o s t a ł on / O r y g e n e s / p o n o w n ie p o t ę p i o n y r ó w n ie ż i p r z e z O jc a / p a p a / ś w i ę t e g o W i g i l i u s z a " /" D e i n s t i t u - t i o n e d i v i n a r u m l i t t e r a r u m " 1 PL 7 0 , 1 1 1 1 D /. W o d p o w ie d z i n a p o l e c e n i e c e s a r s k i e M ennas z w o ła ł je s z c z e w tym samym 543 r . m ie js c o w y c h b is k u p ó w n a s y n o d , do k t ó r e g o J u s ty n i a n s k i e r o w a ł s p e c j a l n y l i s t / M a n s i IX 5 3 4 - 5 3 8 / wywodzący b łęd y
o r y g e n i s t ó w od P i t a g o r a s a i P l a t o n a o r a z p o l e c a j ą c y zeb ran y m do k ł a d n e p r z e s t u d i o w a n i e p r z e s ł a n e g o w c z e ś n i e j do M ennasa e d y k tu
i w y k l ę c i e O r y g e n e s a w ra z z j e g o n a u k ą i z w o le n n ik a m i. B is k u p i wy k o n a l i p o l e c e n i e c e s a r z a i p o t ę p i l i O r y g e n e s a . We f r a g m e n ta r y c z
n i e z a ś zachow anym l i ś c i e s y n o d a ln y m p i s a l i d o w ła d c y :
" O d r z u c iliś m y t ę n a u k ę j e d n o m y ś l n i e . J e g o z a ś o d s u n ę liś m y d a l e k o od ś w i ę t y c h g r a n i c K o ś c i o ł a j a k z ł o d z i e j a i ł o t r a s k rę p o w a n e g o p ę ta m i a n a te m " / " E v a g r i u s S c h o l a s t i c u s , " H i s t o r i a e c c l e s i a s t i c a " IV 3 8 , PG 8 6 .2 7 7 7 B / . E d y k t c e s a r s k i p o d p i s a l i r ó w n i e ż , c h o ć n i e s z c z e r z e , w spo m n ia n i o r y g e n i ś c i - D o m ic ja n i T e o d o r A s k i d a s , k t ó r z y je d n a k n ie p r z e s t a l i n a d a l s k r y c i e p o p i e r a ć s w o ic h z w o le n n ik ó w , c h o ć i c h w i ę k s z o ś ć w s k u te k p o w y ż s z y c h d e c y z j i z o s t a ł a w y d a lo n a z ła w r p a l e s t y ń s k i c h . Na c z e l e o d r a d z a j ą c e g o s i ę s k r y c i e o ry g e n iz m u s t a n ą ł
407
-Nonnus. Ażeby o d w ró c ić uwagę c e s a r z a od d a l s z e g o p r z e ś l a d o w a n i a o ry g e n is tó w , w sp o m n ia n i w y żej b i s k u p i s k i e r o w a l i z a i n t e r e s o w a n i a władcy na m o ż liw o ść p o z y s k a n ia d l a K o ś c i o ł a m o n o fiz y tó w , pod wa
runkiem p o t ę p i e n i a przyw ódców s z k o ły a n t i o c h e ń s k i e j : T e o d o ra z Mo- p s u e s t i i , T e o d o r e ta z C yru i I b a s a z E d e s s y . J u s t y n i a n w s w o je j
żądzy d o g m aty zo w an ia p o s z e d ł z a t ą p r o p o z y c j ą i w 544 r . o g ł o s i ł
edykt p o t ę p i a j ą c y tz w . " t r z y r o z d z i a ł y " , c z y l i n a u k ę i p is m a t r z e c h wym ienionych ojców n e s t o r i a n i z m u , co znów w y w o ła ło d a l s z e n i e z a d o - w olenie i s p o r y , d l a u s p o k o j e n i a i w y j a ś n i e n i a z a w i k ł a n e j s y t u a c j i ,
c e s a rz z w o ła ł w m aju 553 r . , b e z p o r o z u m ie n ia z p a p ie ż e m , s o b ó r ekumeniczny w K o n s ta n ty n o p o lu ,p o d p rz e w o d n ic tw e m m ie js c o w e g o p a t r i a r c h y , p rz e c iw " tr z e m r o z d z i a ł o m " , mimo p r z e c i w d z i a ł a n i a w p ły wowego T e o d o ra A s k id a s a , 165 z e b r a n y c h b isk u p ó w p o n o w n ie na je g o w stę p ie p o t ę p i ł o O ry g e n e s a i j e g o n a u k ę . Z a d ecy d o w ał z a ś o tym c e
s a r z , k tó r y bez p y t a n i a k o g o k o lw ie k o r a d o , t u ż p r z e d w ła śc iw y m i
obradami so b o ro w y m i, p r z e d s t a w i ł zeb ran y m 15 a n a te m / H e f e l e I I I 107- -1 3 2 / na O ry g e n e sa i p o l e c i ł j e p o d p i s a ć /F .D ie k a m p , D ie o r i g e n i s t i - schen S t r c i t i g k e i t c n im U. J u h r h u n d e r t und d a s V. a l l g e m e i n e K o n z i l , MUnster 1 8 9 9 /. W ym ieniono w n i c h i m i e n n i e dwóch o r y g e n is tó w : Dydyma
z A le k s a n d r ii /+ 3 9 8 / i E w a g riu s z a z P o n tu /+ 3 9 9 / ze w z g lę d u na ic h naukę o p r e e g z y s t e n c j i d u s z i a p o k a t a s t a s i e . Ytó a n a te m ie z a ś 11 % um ieszczono n a o s t a t n i m m i e j s c u , w s z e r e g u n a jw ię k s z y c h h e r e z j a r c h ó w , rów nież O ry g e n e s a : " J e ż e l i k t o ś n i e w y k lin a A r i u s z a , E u n o m iu sz a , M a c e d o n iu s z a , A p o l i n a r e g o , N e s t o r i u s z a , E u ty c h e s a i O ry g e n e s a o r a z i c h b e z b o ż n y c h p ism , a t a k ż e w s z y s t k i c h in n y c h h e re ty k ó w p o t ę p i a n y c h i w y k lin a n y c h p r z e z ś w ię ty k a t o l i c k i i a p o s t o l s k i K o ś c i ó ł i p r z e z c z t e r y ś w i ę t e k o l e j n e s o b o r y , j a k t e ż w s z y s t k i c h , k t ó r z y s y m p a ty z o w a li lu b s y m p a ty z u j ą z h e r e t y c k i m i p o g lą d a m i, l u b t r w a j ą a ż do k o ń c a w sw e j b e z b o ż n o ś c i , n i e c h b ę d z i e w y k lę ty " / H e f e l e I I I 1 2 1 /. A P o tę p ie n ie t o r ó w n ie ż p o d p i s a l i w sz y sc y z e b r a n i b i s k u p i , z w y ją tk ie m A le k s a n d ra b is k u p a A b y le , k t ó r y z a odmowę z o s t a ł zd ep o n o w an y . Anatemy t e , j a k o owoc w s tę p n y c h d z i a ł a ń z e b r a n y c h b is k u p ó w , n i e f i g u r u j ą w o f i c j a l n y c h a k t a c h s o b o ro w y c h . S k ie ro w a n e p r z e c iw "trzem r o z d z ia ło m " n ie w s p o m in a ją n i g d z i e p o t ę p i e n i a O ry g e n e s a . Także " C o n s titu tu m Y i g i l i i P a p a e de t r i b u s c a p i t u l i s " , j a k r ó w n ie ż
408 in n e je g o dokum enty z a t w i e r d z a j ą c e t e n s o b ó r, o ra z k o l e j n i p a p ie ż e P e l a g i u s z I I i G rz e g o rz W i e l k i , n i e w sp o m in a ją n i g d z i e p o t ę p i e n i a O ry g e n e s a na S o b o rz e K o n s t a n t y n o p o l i t a ń s k i m . Co w i ę c e j , s z e r e g ko deksów z a w i e r a j ą c y c h t e k s t 15 an atem n i e w y m ie n ia w j e d e n a s t e j i m i e n i a O ry g e n e s a , co s k ł a n i a n i e k t ó r y c h h is to r y k ó w do p r z y p u s z c z e ń , że z o s t a ł o ono d o łą c z o n e p ó ź n i e j . / H e f e l e I I I 1 2 1 - 1 2 3 /.
P r z y jm u je s i ę je d n a k o g ó l n i e , że n a V s o b o r z e ekum enicznym w Kon s t a n t y n o p o l u / 5 5 3 / ponow iono p o t ę p i e n i e n a u k i O ry g e n e s a , ch o ć mo
ż n a d y s k u to w a ć , czy u c z y n io n o t o i m i e n n i e . Tego r o d z a j u soborow e
p o t ę p i e n i e w VI w. p o tw ie r d z a głów ny h i s t o r y k sporów o ry g en eso w sk ich i m n ich z now ej Ławry p a l e s t y ń s k i e j , C y ry l ze S c y t h o p o l i s /+ 5 5 9 /,
k t ó r y i n f o r m u j e , że s o b ó r K o n s t a n t y n o p o l i t a ń s k i p o t ę p i ł w s p ó ln ie O ry g e n e s a i T e o d o ra z M o p s u e s tii o r a z n au k ę Dydyma i E w a g riu sz a / " V i t a S .S a b a e " g r a e c e e t l a t i n e " , M onumenta E c c l e s i a e G raecae
I I I 3 7 4 / . W arto t u r ó w n ie ż p rz y p o m n ie ć o cen ę p ra w o w ie rn o ś c i pism
O ry g e n e s a , z a w a r tą w p o w sta ły m w VI w. "D ecretu m G e la s ia n u m .D e c re - t a l i s de r e c i p i e n d i s e t non r e c i p i e n d i s l i b r i s " : "P rzyjm ujem y rów n i e ż do c z y t a n i a n i e k t ó r e d z i e ł k a O ry g e n e s a , k t ó r y c h n i e o d rzu ca
ś w .H ie r o n im . 0 w s z y s t k i c h z a ś p o z o s t a ł y c h mówimy, że n a le ż y j e od- - r z u c i ć w raz z i c h a u to re m " / A . T h i e l , E p i s t o l a e Romanorum P o n t i f i -CUi B ru n s b e rg a e 186 4 6 1 / .
D ługo c z y n io n o a l u z j e do t e g o so b o ro w eg o p o t ę p i e n i a w doku m e n ta c h p ó ź n i e j s z y c h synodów i so b o ró w . W spom ina o tym sy n o d l a -
t e r a n e ń s k i z 649 r . / c a n . 1 8 , M ansi X, 1 1 5 7 B /, I I I S o b ó r K o n s ta n ty n o p o l i t a ń s k i z 681 r . / A c t . X V III, M ansi XI 6 3 2 E /, IV .S o b ó r K o n stan
t y n o p o l i t a ń s k i z 691 r . / c a n . 1, M ansi XI 1 9 3 7 C /, I I S obór N ic e js k i z 787 r . /M a n si X II 1038E i M ansi X I I I 3 7 7 B /, S o b ó r K o n s ta n ty n o p o
l i t a ń s k i z 870 r . /M a n s i XVI 180E D /. E cha t e g o p o t ę p i e n i a s p o ty k a my n aw et w w y z n a n iu w ia ry p a p i e ż y , o b e jm u ją c y c h s t o l i c ę św P i o t r a ,
j a k o tym ś w ia d c z y c e r e m o n ia ł używany w Rzymie w 1. p o ł . V III w .:
"W tym O ry g e n e s z b ezb o żn y m i u c z n ia m i i z w o le n n ik a m i Dydymem i Ewa- g r i u s z e m , i c i , k t ó r z y Boga S t w o r z y c i e l a w s z y s tk i e g o i w s z e lk ie j e go s t w o r z e n i a rozum ne u w a ż a li z a b a j k i p o g a ń s k ie , z o s t a l i p o d d an i w w ie c z y s te m u p o t ę p i e n i u " / " L i b e r d i u r n u s P o n t if i c u m Romanorum", PL iO 5 ,4 9 B /. Po t y c h f o r m a ln y c h p o t ę p i e n i a c h s y n o d a ln y c h O ry g en es w j ę z y ku g re c k im b y ł p o w o li zap o m in an y zaró w n o na W s c h o d z ie ,ja k i na
Za409
-ch od zie aż do X I I I w . , -ch o ć czy ty w a n o go z dużym z a in te r e s o w a n ie m
w p rzek ła d a ch ł a c i ń s k i c h . Wiadomo, że j e g o nauka o d u ch o w o ści o d d z ia ływ ała mocno na fo r m a c ję B ernarda z C la ir v a u x i W ilhelm a z S a i n t -
T h ierry , a j; z e z n ic h na c a ł ą t r a d y c j ę c y s t e r s k ą / p o r . J .D e r o y , Bernardus en O f ig e n e s , Harlem 1 9 6 4 /. J e g o p la to n iz m tru d n o r ó w n ie ż było p o g o d z ić z panującym w d o b ie s c h o l a s t y k i m iędzy X I II a XIV w. a r y s to t e liz m e W c z a s a c h R en esa n su O rygenes b y ł w ysoko c e n io n y
przez h u m an istę i f i l o z o f a P ic o d e l l a M ir a n d o la / p o r . H .C r o u z e l, Une c o n tr o v e r se su r O rig en e a l a R e n a is s a n c e : J e a n P ic de l a M ira n d o la
e t P ie r r e G a r c ia , P a r is 1 9 7 7 / o ra z w i e l c e podziw ianym i u lu b ion ym autorem Erazma z R otterdam u / + 1 5 3 6 /, k t ó r y s z u k a ł w j e g o p ism ach
przede w szy stk im f i l o z o f i i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , a p rzy tw o r z e n iu sw ego komentarza do l i s t u św .P a w ła do R zy m ia n ,zn a jd o w a ł s i ę pod wyraźnym wpływem a n a lo g ic z n e g o k o m en ta rza A le k s a n d r y jc z y k a / p o r . M .SchRr,
Das N achleben d es O r ig e n e s im Z e i t a l t e r d e s Humanismus, B a s e l 1979; A.GoaAn, Erasm? ^ e c te u r d ' 0 r i g e n e , Geneve 1982; E . B e l l i n i , I P a d ri
n e lla t r a d iz io n e c r i s t i a n a , M ilan o 1 9 8 2 , 6 6 - 6 9 / . W l a t a c h 1 5 2 7 -1 5 3 6 Erazm o p u b lik o w a ł naw et s z e r e g j e g o d z i e ł / p o r . Fragmentum Commen- tariorum O r ig e n is i n E v a n g e lio secundum Matthaeum Erasmo Roterdamo in t e r p r e t e , B a s i l e a e 1527; O r ig e n is A d am an tii e x i m i l S c r ip tu r a r u m i n t e r p r e t i s o p e r a , quae quidem e x t a n t om nia, p er D e s. Erasmum Ro- terodamum, p a r tim v e r s a , p a r tim v i g i l a n t e r r e c o g n i t a , B a le 1 5 3 6 /. Zarówno d a ls z e w yd an ia pism O r y g e n e sa , ja k i s t u d i a na j e g o te m a t,
s t a j ą s i ę c o r a z l i c z n i e j s z e w XVI i XVII w ie k u . Jednak a ż do XX w. Orygenes z p ię tn e m h e r e t y k a , m ie sza n y z p ó ź n ie js z y m orygenizm em
i ocen ian y j e d n o s t r o n n ie j e d y n ie na p o d s ta w ie le k t u r y " P erl a rch o n " , był studiow any p rzed e w s z y s tk im ja k o f i l o z o f g r e c k i , a n ie t e o l o g*
+
c h r z e ś c i j a ń s k i . J e s z c z e na p o c z ą tk u XX w. n i e rozu m ie s i ę w p e ł n i j e go d u ch o w o ści, a j e g o e g z e g e z ę uważa s i ę z a z b y t dow olną i a b s u r
dalną / p o r . H .H arnack, E. de F a y e , P .K o e ts c h a u , H .K o c h /.
W XX w. z a c z ę t o p o w o li odkryw ać O r y g e n e sa , co w y r a ż a ło s i ę w coraz l i c z n i e j s z y c h s t u d i a c h na j e g o tem at / p o r . H .C r o u z e l, B i -
b lio g r a h ie c r i t i q u e d ' 0 r i g e n e , S t e e n b r u g is 1 9 7 1 , 2 7 2 - 5 7 6 / . J eg o du chowość z o s t a ł a o d k r y ta w 1931 r . p r z e z W .V81kera /D a s Vollkom m en- h e i t s i d e a l d e s O r ig e n e s , T tlbingen 1 9 3 1 /, a z r o z u m ie n ie j e g o e g z e -
gezy b y ło d z ie łe m H. de Lubaca d o p ie r c w 1950 r . / H i s t o i r e e t e s p r l t L ' i n t e l l i g e n c e de l ' E c r i t u r e d 'a p r e s O r ig e n e , P a r is 1 9 5 0 /, ch oć j u ż
4 1 0 -w c z e ś n i e j p a p i e ż L eon X I I I -w e n c y k l i c e " P r o v i d e n t i s s i m u s D eus" / 1 8 9 3 / , p o ś w ię c o n e j s tu d io m b i b l i j n y m , p o d k r e ś l a ł n i e z a s t ą p i o n ą r o l ę O ry g e n e s a w h i s t o r i i e g z e g e z y p i s z ą c : "W śród w s c h o d n ic h / e g z e g e t ó w / p ie r w s z e m ie js c e z a jm u je O ry g e n e s , godny podziw u z r a c j i b i e g ł o ś c i u m y słu i w y t r w a ł o ś c i w p r a c y , z k t ó r e g o l i c z n y c h
p ism i ogrom nego d z i e ł a H e x a p li p ra w ie w szy scy potem c z e r p a l i " /ASS 2 6 / 1 8 9 3 / 2 7 4 / . W tym samym n ie m a l c z a s i e , w 1948 r . , z o s t a ł o d k ry
t y p r z e z J . D a n l e l o u / O r i g e n e . Le g e n ie du c h r i s t i a n i s m e , P a r i s 1948/ O r y g e n e s - t e o l o g , " n a jw ię k s z y g e n i u s z s t a r o ż y t n e g o c h r z e ś c i j a ń s t w a
. . . k t ó r y d a ł p i e r w s z ą w i e l k ą s y n t e z ę t e o l o g i c z n ą " . P e łn ą r e h a b i -a l i t a c j ę n a u k i O ry g e n e s a d a ł d o p i e r o S o b ó r W a ty k a ń s k i I I , k t ó r y
w s w o ic h o f i c j a l n y c h d o k u m e n ta c h pow oływ ał s i ę n a n i ą j a k n a p a - trim o n iu m commune a ż 10 r a z y , n a w ią z u ją c 9 - k r o t n i e do j e g o m y śli i r a z go c y t u j ą c /A d g e n t e s d i v i n i t u s 7 = I n Joannem I 1 6 / , c z y l i
m n ie j w ię c e j t y l e r a z y , i l e Ambroży / 1 2 / , C y p r ia n /1 3 /,* H iero n im / 9 / , T e r t u l i a n / 8 / . W t e n s p o s ó b j e g o o so b o w o ść o d n a l a z ł a sw o je w łaściw e w y m ia ry , c z y n i ą c z n ie g o n a j b a r d z i e j po A u g u s ty n ie s tu d io w a n e g o
a u t o r a s p o ś r ó d w s z y s t k i c h p i s a r z y w c z e s n o c h r z e ś c i j a ń s k i c h .
Czy w ię c f a k t y c z n i e O ry g e n e s z a s ł u ż y ł n a t a k t r u d n ą h i s t o r i ę sw ej p o to m n o ś c i i u b l i ż a j ą c y t y t u ł h e r e t y k a ? N ie w ą tp liw ie w ie le
punktów j e g o n a u k i , n o s z ą c y c h w c i ą g u wieków m iano o ry g e n iz m u /1 7 t a k i c h z a ł o ż e ń om ów ił A. d 'A l e s , O r ig e n is m e , a r t . c y t . 1 2 4 0 -1 2 5 6 /, * * n i e d a s i ę p o g o d z ić z o r t o d o k s j ą d z i s i e j s z e j t e o l o g i i ; t r z e b a j e j e d n a k r o z p a tr y w a ć i o c e n i a ć w k o n t e k ś c i e h is to r y c z n y m w ła ś c iw e j im e p o k i . Z a rz u c a n e mu b ł ę d y , c z e r p a n e n a j c z ę ś c i e j ze w s tę p u " P e r i a r c h o n " i k o m e n ta rz y b i b l i j n y c h , d o t y c z ą c e g łó w n ie e g z e g e z y , kosmo l o g i i , e s c h a t o l o g i i , c h r y s t o l o g i i i n a u k i t r y n i t a r n e j , m a ją swe z a s a d n i c z e ź r ó d ł o w c h ę c i p r z e c i w s t a w i e n i a s i ę g n o sty cy zm o w i i o s o b i s t e j ż ;d z y p o s z u k iw a ń t e o l o g i c z n y c h , k t ó r e mimo w s z y s tk o c h c i a ł z a w sz e p r o w a d z ić z g o d n ie Z n a u k ą K o ś c i o ł a . J e g o o s k a r ż y c i e l e n ie m i e l i ż a d n e g o p o j ę c i a o ro z w o ju dogmatów i t e r m i n o l o g i i t e o l o g i c z n e j , i od p r o s t e j R e g u ły W iary 1 . p o ł . I I I w. d o m a g a li s i ę p o ję ć i u j ę ć t e o l o g i c z n y c h s w o ic h c z a s ó w . N ie u w z g l ę d n i a l i ró w n ie ż od m ie n n e j m e n t a l n o ś c i K o ś c i o ł a p r z e ś la d o w a n e g o z a czasów O ry g en esa i m e n t a l n o ś c i K o ś c i o ł a s w o ic h c z a s ó w , k w itn ą c e g o i p ro te g o w a n e g o p r z e z w ład có w . K w e stio n o w a n e z d a n i a , w yryw ane c z ę s t o k r o ć z k o n te k
411
-i z m -ie n -ia n e w c -ią g u w -iek ó w , n -ie m ają c z ę s t o n -i c w s p ó ln e g o z w ł a ś ciwą nauką O r y g e n e s a . C z ę s t o w r e s z c i e w y p o w ie d z i z a p is a n e p r z e z
O rygenesa w fo r m ie ć w ic z e ń i h i p o t e z / ro zu m ia n e by
ły p r z e z o s k a r ż y c i e l i o s t a t e c z n i e i dogm aty cznie/& oypoŁTLKm ę/.
N a j le p s z ą w r e s z c i e o d p o w ie d z ią , c z y O ry g en es f a k t y c z n i e b y ł h e r e ty k ie m , s ą o cen y a u to ró w mu w s p ó łc z e s n y c h lu b n i e z b y t cza so w o mu o d l e g ł y c h . O tóż ogromna w i ę k s z o ś ć a u to r ó w , a w śród n ic h f i l a r y
t e o l o g i i s t a r o ż y t n e j , u w a ż a ła S ię z a sp a d k o b ie r c ó w j e g o m y ś l i , lu b
p rzy n a jm n iej b y ła p e łn a p od ziw u d l a j e g o n a u k i, n i e k w e s t io n u j ą c
j e j w a r t o ś c i; t y l k o n i e l i c z n i k w e s t io n o w a li j e j p r a w o w ie r n o ś ć . Do p ierw szy ch n a l e ż e l i : G rz eg o rz T au m atu rg, D io n iz y A l e k s a n d r y j s k i , F ir m ilia n z C e z a r e i , A le k s a n d e r z J e r o z o l i m y , T e o k t y s t z C e z a r e i
P a l e s t y ń s k i e j , T e o g n o s t , P i e r i u s , P a m f il z C e z a r e i , W ik to ry n z P e t - ta u , E u z e b iu sz z C e z a r e i , B a z y l i W ie lk i i G rz eg o rz z N a z ja n z u , k t ó rzy s p o r z ą d z i l i z j e g o p ism a n t o l o g i ę p t . " P h i l o k a l i a " , n a ś l a d u j ą
cy j e g o m y ś li G rzeg o rz z N y s s y , E u z o ju s z z C e z a r e i , E w a g riu sz
z P on tu , A tan azy A l e k s a n d r y j s k i , I z y d o r z P e lu z ju m , Dydym A le k s a n
d r y j s k i, T y tu s z B o s r y , J a n z J e r o z o l i m y , J a n C h ry zo sto m , P a l l a d i u s z z d e l e n o p o l i s , s p o ś r ó d ła c in n ik ó w : Ambroży z M e d io la n u , H ila r y z
P o i t i e r s , E u z e b iu s z z V e r c e l l i , G rz eg o rz z E lw ir y , d u f i n z A k w ile i i i n n i . Do d r u g ic h n a t o m ia s t n a l e ż e l i : M etody z O lim pu, P i o t r z A l e k s a n d r ii, E u s t a c j u s z z A n t i o c h i i , P a c h o m iu sz , E p i f a n i u s z z S a la m in y ,
H iero n i C y ry l A l e k s a n d r y j s k i , T e o f i l A l e k s a n d r y j s k i , T e o d o r e t
z Cyru, M a r c e li z A n c y r y , A e c j u s z , A p o lin a r y , T eod or z M o p e u e s t ii, N e s t o r iu s z , P e l a g i u s z i i n n i .
Oto s z k ic o w o za ry so w a n y g ą s z c z problem ów z w ią z a n y c h z e s p o r a mi o r y g e n e s o w s k im i, k t ó r e b y ły p rzed m io tem d y s k u s j i 3 -d n io w e g o sym pozjum r z y m s k ie g o . T y lk o n i e k t ó r e z n i c h ro zp ra co w a n o s z c z e g ó ł o w i e j ,
inne z a ś c z e k a j ą na d a l s z e r o z w i ą z a n i a . W ie le z n ic h b ę d z ie s i ę z a pewne s t a r a ł w y j a ś n ić m ięd zyn arod ow y k o n g r e s o rg a n izo w a n y we w r z e
śn iu / 2 - 7 / b r .
w
In n sb r u c k u z o k a z j i 1 8 0 0 - l e c i a u r o d z in O ry g en es a . Celowo p r z e d s t a w iliś m y t e n p ro b lem z p r z y t o c z e n ie m s z e r e g u ź r ó d e ł , w y p o w ie d z i i l i t e r a t u r y , by z a c h ę c i ć c z y t e l n i k a do d a l s z y c h
p oszu k iw ań w t e j d z i e d z i n i e , p o r u s z a n e j w p o l s k i e j h i s t o r i o g r a f i i z a le d w ie e n c y k lo p e d y c z n ie / p o r . O r y g e n is t o w s k ie s p o r y , EKość X V II, 4 8 0 -4 8 8 ; Spory o r y g e n e s o w s k ie , PEK XXXVII-XXXVIII, 3 4 - 3 6 / . T rzeb a tu r ó w n ie ż z pewnym za żen o w a n iem s t w i e r d z i ć , że mimo sw ej w i e l k o ś c i
