Zróżnicowanie fizycznego środowiska rozwoju i uczenia się dzieci w Polsce w wieku 1,5 – 3 r. ż.

(1)

Zróżnicowanie fizycznego środowiska rozwoju i uczenia się dzieci w Polsce w wieku 1,5 – 3 r. ż.

OSOBY BADANE

Dr Julita Wojciechowska

Instytut Psychologii UAM Mgr Małgorzata Rękosiewicz Studia Doktoranckie IP UAM

OTOCZENIE FIZYCZNE DZIECKA

W pierwszych latach życia dom i rodzina stanowią główną przestrzeń rozwoju dziecka.

Zgodnie z założeniami projektu badawczego, otoczenie małego człowieka stanowi system dynamiczny, czyli taki, w którym wszystkie elementy (fizyczne i społeczne) danego środowiska znajdują się w stałej interakcji i są od siebie współzależne.

Ocena tego środowiska powinna obejmować:

 nie tylko mikro-środowisko rodzinne,

ale także szersze środowisko, w którym osadzone jest środowisko domowe.

Odwołujemy się tutaj do koncepcji ekologicznych w psychologii rozwoju (w szczególności Urie Bronfenbrennera).

Założenie o wpływie otoczenia fizycznego na rozwój małego dziecka odnosi się nie tyle do tego, czy w danym otoczeniu dostępne są materiały rozwojowe, co bardziej – czy stanowią one oferty (tzw. afordancje – ang.

affordances).

Kontakt dziecka z przedmiotami jest zapośredniczony przez kontakt z innym człowiekiem (w tym wypadku dorosłym). To dorośli zaspokajają potrzeby dziecka, wypełniając jego otoczenie przedmiotami oraz udostępniając je i nadając im znaczenia.

Środowisko obejmuje dwa podsystemy:

 otoczenie fizyczne (kontakt dziecka z przedmiotami),

 otoczenie społeczne (kontakt z ludźmi).

Rozwój jest efektem wzajemnego oddziaływania możliwości, jakie oferuje środowisko i możliwości działającego w nim dziecka.

NARZĘDZIE BADAWCZE

Kwestionariusz AHEMD (Affordances in the Home Enviroment for Motor Development) do pomiaru ilości i jakości możliwości rozwoju motorycznego, jakie stwarza przestrzeń domowa dziecku w okresie wczesnego dzieciństwa.

Struktura:

(1)przestrzeń fizyczna wokół domu,

(2)przestrzeń fizyczna wewnątrz domu, (3)zróżnicowanie stymulacji,

(4)zabawki do rozwoju motoryki małej, (5)zabawki do rozwoju motoryki dużej.

Rodzaj danych: z wywiadu

Przykład pytań kwestionariuszowych:

• Czy przestrzeń wokół domu posiada urządzenia (naturalne lub wykonane prze człowieka), dzięki którym dziecko może coś

bezpiecznie chwycić lub powiesić?

•Czy mama lub tata (opiekunowie) zachęcają dziecko, aby po coś sięgnęło i coś chwytało?

• Ile tego typu zabawek jest w domu?

•Iloma spośród zabawek tego typu aktualnie bawi się dziecko?

•Gdy dziecko jest aktywne to: Nieskrępowanie porusza się po domu/Przebywa w kojcu lub innym meblu spełniającym podobną funkcję/Jest w wydzielonym miejscu na podłodze (np. na kocu)?

Wiek dzieci: od 18 do 41 miesięcy

(N = 486; M

w miesiącach

= 28,53; SD = 6,15).

Płeć rodzica udzielającego informacji: matki (95%) Wykształcenie rodziców:

• 65% matek i 57% ojców - wykształcenie wyższe lub studiowało

• 27% matek i 30% ojców - wykształcenie średnie

• 8% matek i 13% ojców - wykształcenie podstawowe

Sytuacja finansowa rodziny:

• 13% rodzin uzyskiwało dochody niewystarczające bądź z trudem wystarczające do zaspokojenie podstawowych potrzeb

• 27% posiadało dochody pozwalające na zaspokojenie wszystkich potrzeb i oszczędzanie na przyszłość

WYNIKI

Analiza skupień umożliwiła wyodrębnienie 6 typów fizycznych środowisk rozwoju i uczenia się dzieci w Polsce w wieku 1,5 – 3 lat, które uporządkowane zostały w trzy grupy – o niskim (optymalne), przeciętnym i wysokim poziomie ryzyka dla rozwoju.

NAJWAŻNIEJSZE WNIOSKI Z BADAŃ

WSKAZÓWKI DLA RODZICÓW

MAŁE DZIECKO ROZWIJA UMYSŁ PRZEZ DOTYKANIE I SIĘGANIE

WCZESNY ROZWÓJ POZNAWCZY DZIECKA JEST ZWIĄZANY Z MOŻLIWOŚCIĄ PORUSZANIA SIĘ, ODKRYWANIA PRZEDMIOTÓW I PRZESTRZENI WOKÓŁ NIEGO

DOROSŁY JEST NIEZBĘDNYM ELEMENTEM PRZESTRZENI DZIECKA JAKO KTOŚ, KTO DOSTARCZA OKAZJI, ZACHĘCA I DOPASOWUJE JĄ DO POTRZEB DZIECKA

ZABAWKA NIGDY NIE ZASTĄPI DOROSŁEGO

1. Wszyscy badani rodzice w Polsce podobnie nisko oceniają poziom stymulacyjny środowiska zewnętrznego wokół miejsca zamieszkania dziecka. Wynika stąd ważne przesłanie dla osób kształtujących przestrzeń publiczną (parki, skwery, ławki, place zabaw, etc)

2. Poziom wartości stymulacyjnej otoczenia zmienia się wraz ze statusem wykształcenia rodziców, tym nie mniej zarówno niższe wykształcenie jak i wysokie u obu rodziców wiąże się czynnikami ryzyka – od braku zrozumienia potrzeb rozwojowych dziecka do braku wiedzy na temat dostosowywania środowiska domowego do potrzeb poznawczych i ruchowych dziecka.

3. Opiekun dziecka jest pośrednikiem miedzy potrzebami ruchowymi i poznawczymi dziecka a zdolnością środowiska fizycznego do zaspokojenia tych potrzeb dziecka

Badania zrealizowano w ramach grantu Adaptacja narzędzi do diagnozy jakości otoczenia fizycznego i społecznego dzieci w wieku od 6 do 36 miesiąca życia, finansowanego ze środków MNiSW (nr

wniosku: N N106 058837)

Kontakt: Prof. dr hab. Elżbieta Hornowska, Instytut Psychologii UAM, ul. Szamarzewskiego 89, 60- 578 Poznań, e-mail: elzbieta.hornowska@amu.edu.pl

-1,50 -1,00 -0,50 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00

1 6

Środowiska optymalne

przestrzeń zewnętrzna przestrzeń wewnętrzna

zróżnicowanie stymulacji zabawki rozwijające motorykę małą zabawki rozwijające motorykę dużą

Literatura

Rodrigues, L. (2005). Development and validation of the AHEMD-SR (Affordances in the Home Environment for Motor Development-Self Report). Doctoral Dissertation. Texas A&M University, USA.

Gibson, E. J. (1988). Exploratory behavior in the development of perceiving, acting, and the acquiring of knowledge. Annual Review of Psychology, 39, 10-41.

Wohlwill, J.F., Heft, H. (1987). The physical environment and the development of the child. W: D. Stokols, I. Altman (red.). Handbook of environmental psychology (s. 281-329). New York: John Wiley.

Wygotski, L. S. (2002). Wczesne dzieciństwo. W: L. S. Wygotski, Wybrane prace psychologiczne II: dzieciństwo i dorastanie (s. 91-129). Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo (redakcja naukowa:

A. Brzezińska, M. Marchow; przekład: T. Czub).

-1,50 -1,00 -0,50 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00

3 5

Środowiska niepokojące

-1,50 -1,00 -0,50 0,00 0,50 1,00 1,50 2,00

2 4

Środowiska zagrażające

ŚRODOWISKA OPTYMALNE

WYKSZTAŁCONY STYMULUJĄCY DZIECKO DOROSŁY Z ZABAWKAMI EDUKACYJNYMI W MAŁYM MIESZKANIU

Cechy: mało dostępnych dla dziecka powierzchni i zabawek rozwijających motorykę dużą, ale wysoki poziom zachowań dorosłego stymulujących korzystanie ze środowiska fizycznego i zachęcającego do ruchu, mimo małej ilości urządzeń domowych stymulujących ruch.

Konsekwencje dla rozwoju: możliwa niska świadomość własnego ciała u dziecka, niski poziom koordynacji w ramach ruchów całego ciała, ale też nabycie umiejętności korzystania ze wskazówek dorosłego.

Wspomaganie: dostarczanie informacji o możliwościach łatwego dostosowywania przestrzeni domowej do potrzeb małego dziecka (uświadomienie dorosłym wagi potrzeb ruchowych dziecka).

DUŻE DOSTĘPNE PRZESTRZENIE Z RÓŻNORODNYMI ZABAWKAMI I DOSTĘPNYMI WYKSZTAŁCONYMI RODZICAMI

Cechy: wysoki poziom wszystkich właściwości środowiska fizycznego z najwyższą dostępnością zabawek ruchowych i innych m.in. edukacyjnych, mniejszą konstrukcyjnych, wyższym poziomem stymulacji dorosłego niż dostępności powierzchni do zabawy i urządzeń stymulujących ruch

dziecka w domu.

Konsekwencje dla rozwoju: wysoka świadomość własnego ciała u dziecka, optymalny poziom koordynacji ruchów całego ciała, nabycie umiejętności korzystania ze wskazówek dorosłego w kierowaniu swoim zainteresowaniem światem zewnętrznym

Wspomaganie: Uświadomienie roli dorosłego w procesie stymulacji ruchowej i poznawczej – i budowanie gotowości do stymulacji innymi metodami niż udostępnianie zabawek.

ŚRODOWISKA ZAGRAŻAJĄCE

CIASNA PUSTA PRZESTRZEŃ BEZ DOSTĘPNOŚCI DOROSŁEGO, MOŻNA POPATRZEĆ PRZEZ OKNO TAM JEST COŚ INTERESUJĄCEGO

Cechy: niski poziom stymulacji oraz zachęt do aktywności ze strony dorosłych w środowisku, charakteryzującym się mała ilością powierzchni dostępnych dla dziecka oraz niskim poziomem dostępności urządzeń stymulujących ruch dziecka. Jest mało zabawek, przy czym jeszcze mniej takich, które zachęcają do aktywności ruchowej angażującej całe ciało dziecka, za to na wyższym poziomie (w porównaniu z resztą wymiarów) jest jakość ofertowa otoczenia zewnętrznego.

Konsekwencje dla rozwoju: możliwy niski poziom procesów poznawczych i umiejętności ruchowych, jak również gotowość do poznawania i manipulowania elementami otoczenia fizycznego.

Wspomaganie: uwrażliwienie rodziców na temat wagi stymulacji ruchowej dla rozwoju inteligencji i rozwoju poznawczego dziecka (również na dalszych etapach rozwoju), pomoc w nawiązywaniu i podtrzymywaniu kontaktu z małym dzieckiem.

MAŁA, PUSTA PRZESTRZEŃ Z NIEZAANGAŻOWANYM SŁABO WYKSZTAŁCONYM DOROSŁYM

Cechy: Środowisko o najniższej wartości stymulacyjnej, niska aktywność dorosłego w zachęcaniu i umożliwianiu aktywności ruchowej i

poznawczej dziecka , bardzo mała dostępność zabawek i edukacyjno-konstrukcyjnych i ruchowo muzycznych, przestrzeń domowa niskim poziomie zachęt do ruchu na poziomie urządzenia przestrzeni.

Konsekwencje dla rozwoju: możliwa niska świadomość własnego ciała u dziecka, niski poziom koordynacji w ramach ruchów całego ciała, brak spostrzegania dorosłego jako źródła wskazówek umożliwiających zaspokajanie potrzeb (mi.in. ruchowych).

Wspomaganie: dostarczanie informacji o możliwościach łatwego dostosowywania przestrzeni domowej do potrzeb małego dziecka, uświadomienie dorosłym wagi potrzeb dziecka i stymulowania jego rozwoju ruchowego poprzez budowanie z nim relacji.

ŚRODOWISKA NIEPOKOJĄCE DOSTĘPNA, STYMULUJĄCA PRZESTRZEŃ BEZ ZABAWEK I DOROSŁEGO

Cechy: wysoki poziom dostępności dużych powierzchni dla dziecka do zabawy, wysoki poziom stymulacji dostępnej dzięki urządzeniu

przestrzeni wewnątrz domu. Na najniższym poziomie jest dostępność z zabawek stymulujących motorykę małą (edukacyjne, konstrukcyjne) podobnie z zabawkami stymulującymi rozwój motoryki dużej na niskim poziomie dostępność urządzeń i powierzchni na zewnątrz domu oraz stymulacja i zachęty ze strony dorosłego.

Konsekwencje dla rozwoju: rozwój umiejętności lokomocyjnych, dobra orientacja w przestrzeni, tym nie mnie ryzykiem jest tu brak ofert dostosowanych do potrzeb poznawczych dziecka upośrednionych przez zachęty i samą relacje z dorosłym.

Wspomaganie: uświadomienie znaczenia informacji i zabawy (tez zabawek, niekoniecznie kupowanych) w rozwoju poznawczym i ruchowym dziecka .

DUŻA DOBRZE URZĄDZONA PRZESTRZEŃ PEŁNA RÓŻNORODNYCH ZABAWEK Z „NIEOBECNYMI” BARDZO DOBRZE WYKSZTAŁCONYMI RODZICAMI

Cechy: W tym środowisku charakterystyczny jest wysoki poziom dostępności zabawek ruchowych, muzycznych i edukacyjno-konstrukcyjnych, dostępne są dla dziecka duże powierzchnie, dobrze wyposażone w stymulujące ruch urządzenia, nieco niższa stymulacyjnie i powierzchniowo przestrzeń wokół domu. Cechą charakterystyczną jest bardzo niska aktywność stymulacyjna i zachęcająca dorosłego.

Konsekwencje dla rozwoju: brak u dziecka właściwego rozpoznawania i korzystania z ofert zawartych w przestrzeni, możliwość rozwoju nawyków i zainteresowań poza kontekstem społecznym.

Wspomaganie: uwrażliwienia na potrzeby społecznej stymulacji w rozwoju ruchowym i poznawczym dziecka, kształtowanie kompetencji pozwalających na satysfakcjonujące rozwojowe kontakty z małym dzieckiem.