192 JANUSZ PANAMI AVK. /
akcji miała j e s z c z e j e d e n rok! Jako sujets mixtes' z d e c y d o w a ł a się w y b r a ć pod-d a ń s t w o r o s y j s k i e z racji położenia starostwa pod-d y m i r s k i e g o (popod-d K i j o w e m ) , które było w d o ż y w o c i u j e j m ę ż a . Po drugie - z a i n w e s t o w a n e środki odzyskał z na-w i ą z k ą , a d a r o na-w a n e c h ł o p o m d o b r a nie m i a ł y na-w c a l e m n i e j s z e j na-w a r t o ś c i niż w dniu zakupu; po trzecie - zrealizował „prześladujący go od dzieciństwa" zamysł.
P o s i a d a m y w tej m i e r z e s p r z e c z n e i n f o r m a c j e . O t ó ż k o n t r a k t z 1816 r. w art. 82 w p r o w a d z a c z y n s z w i e c z n y w w y s o k o ś c i 2 zł od „ m o r g a k a ż d e g o " - co d a w a ł o b y k w o t ę - 1 5 . 0 9 2 zł dla T o w a r z y s t w a . Zaś kontrakt z 1817 r.4, po-kazany na w y s t a w i e i n a u g u r u j ą c e j rok j u b i l e u s z o w y w M u z e u m Literatury, mówi o z a t r z y m a n i u tej s u m y do dyspozycji darczyńcy. Utrudnia to analizę eko-n o m i c z eko-n y c h a s p e k t ó w ieko-nwestycji w dobra ziemskie.
Ó w c z e s n a lokata ks. Stanisława Staszica u księżnej Ł u b o m i r s k i e j kasztela-n o w e j k r a k o w s k i e j o p i e w a ł a kasztela-na 7 % \ kasztela-n a t o m i a s t z y s k ( d o c h ó d p o m kasztela-n i e j s z o kasztela-n y o podatki) z dóbr H r u b i e s z o w s k i c h w 1822 r. wyniósł 4 8 . 9 4 8 zł°, c o w stosunku do z a i n w e s t o w a n e j przed 22 laty kwoty stanowiło - 5 , 8 5 % .
W y k a z a ł tam d o c h ó d : 58.687 zł obok 7.058 zł podatku l i w e r u n k o w e g o to 65.745 zł. D o c h o d y z f o l w a r k ó w z a m i e n i o n e na c z y n s z d o ż y w o t n i to kolejne 17.633 zł7, c o razem d a j e s u m ę 83378 zł. R o c z n y d o c h ó d z lasu to 401 zł8 (za okres 1 8 1 7 - 1 8 2 1 ) . Czy zatem n a d z w y c z a j n a k o n i u n k t u r a w handlu z b o ż e m mogła w y w i n d o w a ć intratę do 100.000 zł4? Z p e w n ą d o z ą p r a w d o p o d o b i e ń s t w a m o ż n a założyć, że tak było, i że dochód taki mógł u t r z y m y w a ć się na zbliżonym p o z i o m i e przez interesujący nas okres lat 1802 (w m o m e n c i e sprzedaży, d o b r a z n a j d o w a ł y się j e s z c z e w dzierżawie Michała R a d z i e j o w s k i e g o i pozostać w niej miały 2 lata) - 1822. czyli aż do czasu p o d w ó j n e j wieczystej d a r o w i z n y Staszica na rzecz Rolniczego Towarzystwa Hrubieszowskiego ( t a k ą kolejność p o s i a d a j ą człony pełnej n a z w y T o w a r z y s t w a w ostatnim akcie p r a w n y m ks. Stanisława Staszica).
'l'. M с ii с е 1 , Galicja Zachodnia 1795 1809. Studium z dziejów ziem polskich zaboru au-striackiego po III rozbiorze. Lublin 1976. s. 81.
4 Kontrakt Towarzystwa Rolniczego wspólnego ratowania się \r nieszczęściach między osadą miasta Hrubieszowa z przedmieściami onego, tudzież osadą włościan rolniczych gminę hrubie-szowską sktadającemi, ułożony i podpisany przez Stanisława Staszica i innych członków Towa-rzystwa dnia 3 sierpnia 1817 r. Biblioteka Wojewódzka im. II. Lopacińskicgo w Lublinie. Dział Z b i o r ó w Specjalnych, rkps nr 1797. k. 31 v. O b o w i ą z y w a ł on w Towarzystwie od 3.VI-II.1817 r. do 15 sesji z w y c z a j n e j Rady Gospodarczej w dniu 26.111.1823 г.. Rada Gospodarcza w oparciu o j e g o artykuły rozpoczęła odbywanie swoich sesji w dniu 4.X.1817 г..
5 /.. W ó j c i k , Stanisław Staszic organizator nauki i gospodarki. Kraków 1999, s. 186.
" Stanislaw S t a s z i c . Ustawa Rolniczego Towarzystwa Hrubieszowskiego, oprać. .1. P a -ii a s i e w i с z . Z a m o ś ć 2002. s. 131.
7 AI'L. T R H . sygn. 9 - Raport Jll'. Staszicowi radcy sianu Królestwa Polskiego z Dóbr
Hrubie-szowa podany [13 II' 1821 \. s. 2.
H Tamże.
MH/.N \ м : Ol'l-RACJi; l-'INANSOWl: KS. STANISŁAWA STASZICA 193 N i e z n a m y d o c h o d ó w z folwarków, w okresie 1 8 0 2 - 1 8 1 6 . Dochód z miasta i folwarku na Pobereżanach oszacował Cetner w r. 1789 na 18.257 zł rocznie"'. Okres przejściowy, w czasach powstawania Towarzystwa Rolniczego Hrubieszowskiego, stanowiły lata 1 8 1 2 - 1 8 1 6 , gdy s t o p n i o w o z a m i e n i a ł j e na c z y n s z d o ż y w o t n i płacony przez p r z y s t ę p u j ą c y c h do niego rolników. W Jarosławiu po 1812 r. f u n k -c j o n o w a ł 80 m o r g o w y f o l w a r k " .
Te przesłanki m o g ą sugerować, że przy osiąganych d o c h o d a c h i założe-niach: - 3 0 % różnych p o d a t k ó w i przy 10-letnim okresie o d b u d o w y m a j ą t k u , po r a b u n k o w e j g o s p o d a r c e dzierżawców, dobra ziemskie m o g ł y w y g e n e r o w a ć przy-zwoity zysk. Ale były też i straty - pożary H r u b i e s z o w a tuż po zakupie, s u r o w e podatki n a ł o ż o n e na Galicję przez cesarza Franciszka I po 1804 r. ( w o j n a z Fran-cją), „sumy bajońskie", oraz zniszczenie prewencyjne miasta przez Rosjan w 1812, a także klęski suszy co s p r o w a d z a te kalkulacje do rozsądnych rozmiarów.
Przyjmując powyższą symulację oraz 7% stopę kapitalizacji odsetek, do 1822 r. o d z y s k a ł b y s u m ę ok. 1 miliona zł.
C i e k a w ą i nie w y j a ś n i o n ą s p r a w ą j e s t okoliczność d a r o w i z n y ks. Stanisła-wa Staszica na rzecz p o d s ę d k a p o w i a t o w e g o W ę ż y k a - W i d a w s k i e g o1 2 w 1806 r. Dotyczy o n a h r u b i e s z o w s k i e g o pałacyku z przed 1772 г., n o s z ą c e g o p ó ź n i e j s z ą n a z w ę Du C h â t e a u1 3 (obecnie mieści się tutaj siedziba M u z e u m imienia Stanis-ława Staszica). Być m o ż e sprawa ta sięga s w y m i początkami roku 1789 gdy Ignacy C e t n e r przejął dobra h r u b i e s z o w s k i e i p r z y g o t o w y w a ł się do ich p i e r w s z e -go w y d z i e r ż a w i e n i a . O t ó ż zadłużył się on u niejakie-go Jana W ę ż y k a na k w o t ę 21.668 zł i zapłatę tej s u m y scedował na dzierżawcę1 4. W i a d o m o , że Józef W ę ż y k Widawski „ w czasach austriackich był k o m o r n i k i e m s ą d o w y m , pełnił t a k ż e funkcję mandatariusza i justycjariusza w dominium hrubieszowskim i horodelskim, następnie także burmistrza - [...] po przyłączeniu b y ł e g o cyrkułu z a m o j s k i e g o do K s i ę s t w a Warszawskiego"1 5. Warto z a z n a c z y ć , że o k r e s ten był n i e z m i e r n i e trudny dla ks. Staszica, g d y ż stosunki Austrii z F r a n c j ą stawały się c o r a z
bar-10 A P L . TRI I. sygn. 17 - Inwentarz dóbr miasta Ruhieszowa i wsió w Pobereżan, Bohorodycy i
Czerniczyna do trzechletnie)' possesyi arądownej IV" Unci Jnie Panu Janowi Terleckiemu na gruncie wprowadzone)' die 24'" Martij 1790 г.. s. 21.
11 A P L . T R H . sygn. 18 - [Fragmenty inwentarzy gruntowych wsi należących do TRH\ 1815 -1826. s. 52
12 T. F a b i j a ń s k a - Ż u r a w s k a , Hrubieszów - dzieje miasta i jego zabytków. Hru-bieszów 1993. s. 16.
r' Autorka przyznała, że informacji; tę oparła o przekaz rodziny Du Châeau. która odpisała j ą z
księgi wieczystej swego dworu. Przekazu tego nie uda się p r a w d o p o d o b n i e potwierdzić, gdyż księga zaginęła ok. 1919 r. a zachował się po niej tylko zbiór d o k u m e n t ó w - A r c h i w u m Pań-s t w o w e w Zamościu, zePań-spól: Hipoteka miaPań-sta i powiatu HrubiePań-szów, Pań-sygn. - Nr Hip. 2 (liPań-sta nr 3). paginacja sądu 315.
194 JANUSZ PANASIEWICZ
dziej napięte i musiał on w ł o ż y ć wiele wysiłku by nie dać n a j m n i e j s z e g o p o w o -du do j a k i e g o k o l w i e k działania r e p r e s y j n e g o i nie stracić ..swego m a j ą t k u " . An-na SapieżyAn-na, p r a w n a ich właścicielka, pozostawała za g r a n i c ą moAn-narchii aus-triackiej1 6 od 1803 r. i wróci dopiero w 1811. A l e k s a n d e r Sapieha p o d e j r z e w a n y o s y m p a t i e n a p o l e o ń s k i e byl śledzony przez w y w i a d austriacki na k a ż d y m kro-ku. Sam ks. Staszic, w p r a w d z i e j a k o p o d d a n y pruski, także w y p r a w i ł się do Francji w 1804/5 r.17 Dlatego jest w y s o c e p r a w d o p o d o b n e , że posiłkowa! się Wi-d a w s k i m i m ó g ł Wi-d a r o w a ć mu Wi-d w ó r za o Wi-d Wi-d a n e usługi prawne, c z e g o Wi-d w a ślaWi-dy o d k r y t o w a r c h i w u m1 8 (był to j e s z c z e do 1809 r. teren zaboru austriackiego, gdzie o b o w i ą z y w a ł od 1797 r. zachodniogalicyjski k o d e k s cywilny). Czy takie działanie p o d s ę d k a m o g ł o mieć związek z u s p o k a j a n i e m nieufności austriackiej w o b e c o s ó b podatnych na „nowinki f r a n c u s k i e " ? A m o ż e była to z w y c z a j n a po-moc p r a w n a w sporach sąsiedzkich i s e r w i t u t o w y c h ( s w o b o d a dostępu do budul-ca. niszczenie m i o d n i k ó w przez w y p a s bydła w i e j s k i e g o ) dla w d r a ż a n y c h rygo-rystycznych zasad eksploatacji lasów, narzuconych p ó ź n i e j T o w a r z y s t w u ?
Rolnicze T o w a r z y s t w o Hrubieszowskie uzyskało w 1921 r. p o t w i e r d z o n ą kopię, w y p i s u z ksiąg T r y b u n a ł u C y w i l n e g o Płockiego „ W y r o k d y s t r y b u c y j n y w m a s i e Ignacego lir. Działyńskiego dnia 18 i następnych II 1830 r. zapadły"1 4. Z z a w a r t e j tam informacji wynika, że K o m i s j a R z ą d o w a Spraw Wewnętrznych D u c h o w n y c h i O ś w i e c e n i a Publicznego, j a k o „ S p a d k o b i e r c y Xiędza Stanisława Staszyca", na rzecz Kliniki Warszawskiej odebrała z depozytu 21.534 zł w gotów-ce i papierach w a r t o ś c i o w y c h . Dziś nie potrafimy ustalić w j a k i m gotów-celu to uczy-niono. C z y ż b y byl to j a k i ś ślad nie z r e a l i z o w a n e g o zapisu ks. Stanisława Staszi-ca lub s u m a z a h i p o t e k o w a n a na dobrach h r u b i e s z o w s k i c h ? Pewien ślad dyskusji nad t y m ( ? ) z a g a d n i e n i e m o d n a j d u j e m y w protokole z 45 sesji z w y c z a j n e j Rady G o s p o d a r c z e j2 0 o d b y t e j w dniu 30 VIII 1826 r.
15 M. M ą d z. i к . Hrubieszów ii' lalach 1809 1866. [\\:| Dzieje Hrubieszowa, t. I: Od
pradzie-jów do 1918 roku. pod red. R. S z c z y g ł a , s. 198.
"' I Drugi list S. Staszica do Jana Śniadeckiego z 5 sierp. 1811\. [\v:| Stanislaw Staszic i 755 1826 księga zbiorowa pod red. Z. K u k u l s k i e g o . Lublin 1926, s. 746.
17 Dziennik podróży Stanisława Staszica 1789-1805. z r ę k o p i s ó w w y d . Cz. L e ś n i e w s k i . K r a k ó w 1931. s. 3 8 9 - 4 1 5 .
A I ' L . TRIL sygn. 246: - Hrubieszowa dóbr akta tabularne (oraz sprawa testamentu Staszica. s.: 1 9 1 - 1 9 3 - n i e m i e c k i lekst S ą d u w Z a m o ś c i u z 1804 r. dot. sporu o p r z y w i l e j e k o ś c i e l n e ( ? ) : 2 4 7 - Sota do Przezacnego Dominium Państwa Teratyn. J a r o s ł a w i e c 22 lipca 1806 r. (skarga o n a d u ż y c i e pasienia p r z e z p a r o d i a z T e l a t y n a na łąkach Staszica).
'" A r c h i w u m P a ń s t w o w e w Z a m o ś c i u , zespól: Hipoteka powiatu Hrubieszów, s y g n . A R 172
-Dobra Hrubieszów (zbiór dokumentów), s. 1 3 - 1 4 .
211 A I ' L . T R H . sygn. 10 - Księga uchwal Rady Gospodarczej Iowa. Roi. Hrubiesz od d. 4
