Zagadnienie jednostkowienia bytów materialnych.

O. ALBERT MIECZYSŁAW KRĄPIEC ÓP

ZAGADNIENIE JEDNOSTKOWIENIA BYTÓW MATERIALNYCH

ZAR YSO W AN IE PROBLEM U

Problem jednostkow ienia w iąże się nierozdzielnie z ogólną teorią aktu i możności, a zwłaszcza z zagadnieniem pierw szeń­

stwa aktu w stosunku do możności.

A k t jako akt (jakkolw iek jest on pojęty) jest zasadniczo w cześniejszy od m ożności.1 W A rystotelesow skiej strukturze bytu znane są dwa jego elem enty składowe: forma — akt, i m ate­

ria — możność.2 W poprawionej przez Tomasza z Akw inu w izji bytu dochodzi jeszcze now y, poprzednio niezauważony elem ent, jakim jest istnienie.'' Istnienie jest aktem i to w najw yższym znaczeniu. W stosunku do aktu — istnienia m ożnością bytow ą jest istota, która składa się (zazwyczaj, tj- w bytach m aterialnych, z którym i mam y nieustannie bezpośrednią styczność) z formy — aktu i m aterii — możności.

1 Por. M et H (Eta) 8 1049 b 7 — 1050 a 2.

* Por. M et H (Eta) 3—6 1043 a 30 — 1045 a 3. T aka kon cepcja bytu u A ry sto telesa w ią że się rów n ież z fizyczn ym i i astronom iczn ym i p og lą ­ dam i Stagiryty. U zn aw ał on o d w ieczn ość św ia ta i m aterii, jej n iestw a r za l- ność, jej niezn iszczaln ość. J ed y n y m zatem aktem m ogła być ty lk o form a.

0 istn ien iu , jako ak cie k o n sty tu u ją cy m b y t S tagiryta n ic w ogóle nie w ied ział, dlatego też n ie w y stęp o w a ła też u n iego teoria różn icy isto ty 1 istn ien ia w b ycie przygodnym . Por. R o l l a n d — G o s s e l i n , L e „De E n te e t E ssentia", Le S au lch oir, 1926, s. 137— 141; Por. A. F o r e s t , L a S tru c tu re M e ta p h y sią u e d u C on cret, s. 133— 134.

1 Por. m oją pracę: E g zy ste n c ja ln e p o d s ta w y an alogii b y tu (w druku).

98

Tomasz przyjął całkow icie A rystotelesow ską koncepcję bytu, z tym zastrzeżeniem , że dostrzegł niepełność takiej w izji, m ają­

cej na w zględzie tylko istotową stronę rzeczyw istości. Sama isto­

ta, beiz is tn ie n ia nie stanow i żadnego bytu, nie jest czym ś rea l­

nym. Jest ona czym ś realnym tylko pod aktualnym istnieniem . Niem niej istota (arystotelesow ski byt) zawiera w sobie akt i m oż­

ność. Akt jednak istoty nie jest aktem ostatecznym bytu, jest aktem-fonmą, a istotowa możność jest materią, czyli możnością czystą.

W realnym w ięc bycie znajdujem y bytow y akt istnienie, w stosunku do którego istotow y akt-forma wraz z m aterią tworzą bytow ą możność.

Jednostka w oczach Ar yst otol ega, będącego pod w pływ em Pla­

tona, była tylko szczegółow ym wyipadkiem gatunku. Być jedno­

stką, znaczyło dla Stagiryty być czym ś „tym oto” konkretem w określonym gatunku. Gatunek jest racją poznania jednostki, a jeśli racją poznania, to także i w pewnym, sensie racją byto­

w ania. Jak u Platona idea była czym ś w cześniejszym od party- cypowanyeh m aterialnych bytów , tak u A rystotelesa forma sama ze siebie jest czym ś w cześniejszym od m aterii i od w zajem nego ich złożenia: konkretnego bytu.4

W takim stanie rzeczy staje się zupełnie uzasadnione pytanie:

dzięki jakim czynnikom forma jako taka (będąca pierwszą) jako coś, co samo ze siebie jest ogólne, staje się czym ś konkretnym , szczegółowym , czym ś w łaśnie jednostkowym .

Odpowiedź również w ogólności nie nastręczała w iększych trudności. Jeśli bow iem w rzeczyw istości istnieje możność i akt i elem enty te stanow ią adekwatną treść w szelkiej rzeczyw istości, to uzasadnieniem tego w szystkiego w realnym bycie, co n ie jest formą i nie w iąże się w sposób konieczny z formą — aktem jest materia — możność. I tak też Stagiryta rozwiązał zagadnienie jednostkowienia form samych z siebie ogólnych.11

4 Met. (Zeta) 3 1029 a 1— 10. P ierw szeń stw o gatun ku przed jednostką w system ie A rystotelesa w y p ły w a zasadniczo stąd, że g atu n ek w ią że się nierozdzielnie z form ą, jako aktem bytu. A k t zaś je st zasadniczo w c z e ś­

n iejszy od m ożności, jak to Stagiryta ciągle zaznacza..

‘ Por. niżej.

J E D N O S T K O W I E N IE B Y T Ó W M A T E R IA L N Y C H

99

Gzy jednak pytanie o jednostkow ienie, tzw. farm ma nadal uzasadnienie w innej, poprawionej w izji świata, w której do­

strzegam y naczelną rolę elem entu zwanego istnieniem ? Czy w ontyczno-egzystencjalnej w izji świata zagadnienie jednostko- w ienia form nie jest pseudo-problemem? Przecież byt jest jedno­

stkow ym , bo prawdziwego bytu nie jednoistkowego w ogóle nie ma! B yty ogólne to tylko tw ory m yśli (i to jeszcze w edług spe­

cjalnej teorii poznania). Jeśli w ięc b yty zawsze istnieją jako jednostkow e, to czy istnieje uzasadnienie dla pytania, dlaczego b y ty są jednostkowe? Są przecież jednostkow e, bo nie jednost­

k ow e realne b yty nie są w ogóle m ożliwe. Sprawa w ydaje się załatwiona zupełnie. Tak jednak w gruncie rzeczy nie jest.

Dlaczego? Odpowiedzią na to jest w łaśnie w izja świata, bytu, jako w sw ym wnętrzu złożonego z różnych elem entów . Dla róż­

nych stanów i zdarzeń b ytow ych istnieją pew ne realne uzasad­

nienia bądź w łonie samego bytu, bądź poza tym bytem .’ I jeśli w ew nątrz poszczególnego bytu dostrzegam y różne elem enty, bar­

dziej i mniej łączące się z naturą danego bytu, i jeśli dostrze­

gam y, że natura pew nych elem entów sama z siebie jest inna, niż okazuje się w całokształcie uwarunkowań realńie istniejących, to m ożem y sensow nie zapytać, dlaczego — i z jakich powodów — ten inny stan natury elem entu badany sam w sobie w oderwaniu od w spółczynników znajduje się d e facto odm ieniońy w zespole z tym i w spółelem entam i realnie konstytuującym i jakiś byt?

Rzecz stanie się bardziej zrozumiała na przykładzie konkretu.

Istnieje realny byt: Piotr, Jan, Anna. Piotr, Jan, Anna są bytam i realnym i, różnymi od nicości i ich stanów m ożliw ych dzięki ich w łasnem u istnieniu. Istnienie jest tym , co konstytuuje ich b y ­ towo. A le te konkretne byty: Piotr, Jan, Anna są w łaśnie okre­

śloną naturą Piotra, Jana, A nny dzięki ich elem entow i konsty­

tuującem u ich konkretną treść, a w ięc dzięki ich form ie. Roz­

ważając w tych konkretnych bytach ich form ę dostrzegam y, że ich konkretna forma nie jest przez nas bezpośrednio poznawalna, jako forma Jana, Piotra, A nny, lecz w szystk ie te form y pozna­

jem y jakoś ogólnie, a później tłum aczym y je przez określenia,

100

przez konkretne przypadłości. Czy to jest nasz sposób poznania?

N iew ątpliw ie tak, ale czy tylko jest to nasz sposób poznania?

Otóż nie. Formy te same z siebie mają jakąś konieczność, gdyż nie w dowolny sposób konstytuują Piotra, Jana, Annę.

Mając zaś same z siebie konieczność, same z siebie nie posiadają elem entu zmiennego, potencjalnego, m aterii, która nieustannie

„przepływa” przez konkretne indywidua. Forma sama z siebie nie mając m aterii (chociaż konkretnie istniejąca zawsze jest przyporządkowana m aterii) nie posiada sama z siebie tych ele­

m entów , które rzeczyw iście istnieją w jednostkow ym bycie i są nieodłączne od samej natury jednostki. Jeśli w ięc forma ujm o­

wana naszą m yślą w konkretnym bycie, sama z siebie nie po­

siada tych elem entów , które należą do natury jednostkowego bytu, to można postawić pytanie: dzięki jakim to czynnikom , elem ent ziwany formą staje się formą jednostkową, tą oto — for­

mą bytu konkretnego?

A rystotelesow ski w ięc to k ’ m y śle n ia 7 jest na ogół słuszny.

Forma rzeczy, jako akt (chociaż istotow y) jesf co do natury (tzn.

jest doskonalszy od drugiego w spółelem entu i jest jego racją bytową) w cześniejszy od materii. A jeśli sprawa tak się przed­

stawia, to forma jako elem ent uzasadniający m aterię, sama z sie­

bie nie posiada tych cech przygodnych, a przez to jednostko­

w ych. Skąd zatem, jednositkowość i przygodność rzeczy, jeśli forma ma pewną konieczność, a nie będąc materią, nie ma w so­

bie' tych elem entów, które jednak konstytuują tę jednostko- wość?

Ogólna odpowiedź na tak postaw ione pytanie narzuca się nie­

m al spontanicznie. Materia jest racją jednostkowienia, dzięki m aterii istnieją jednOiStki m aterialne, które m y ujm ujem y tym sam ym pojęciem ogólnym , gatunkowym .

Zauważmy w tym m iejscu, że w ogóle problem ten tylko w ów czas ma sens, gdy konkretny byt nie jest „m onolitem ”, gdy nie jest czym ś sam w sobie niezłożonym , lecz składa się z róż­

nych części, które jednak nie niszczą jedności bytow ej, gdyż

1 B ęd zie on szczegółow o przed staw ion y niżej.

J E D N O S T K O W I E N IE B Y T Ó W M A T E R IA L N Y C H

101

mają się do siebie jak akt do możności.8 W ów czas tylko bow iem m ożem y pytać o rację i uzasadnienie w ew nętrzne, dla pewnych stanów, czy zdarzeń bytow ych, które niekoniecznie łączą się z danym i elem entam i bytu. W ówczas trzeba w elem entach in ­ nych dostrzegać te cechy, których nie ma w elem entach pierw ­ szych, pierw otnie przez nas badanych i bardziej łączących się z samą bytow ością rzeczy.

*

A oto pew ne próby rozwiązania zagadnienia, dokonanego w ciągu dziejów m yśli ludzkiej w stosunku do tak postawionego problemu. H istoryczny przegląd tych teorii pozw oli w oparciu o nie znaleźć rozwiązanie zarysowanego problemu.

I. ARYSTOTELES

A rystoteles zastanawia się w księdze De Caelo et m undo (rozdz. 9) nad tym , czy „św iat” jest tylko jeden, czy nie. T w ier­

dzi, że „we w szystkich rzeczach uczynionych przez naturę czy sztukę, forma sama w sobie jest czym ś innym niż kula złota czv spiżowa... i naw et (witedy) gdy nie m ożem y pom yśleć czy rozpa­

tryw ać czegoś (innego) poża jedną określoną jednostką — cza­

sami bow iem m oże się tak zdarzyć: np. gdyby rozpatrywać tylko jedno jed yn e koło — niem niej jednak ozym ś innym będzie „być kołem ”, ^pierwsze bowiem będzie (tylko) formą, drugie formą w m aterii i czym ś jednostkow ym ”.'

' Cała w ię c p roblem atyka jed n ostk ow ien ia je st w ogóle sen sow n a ty lk o p rzy przyjęciu teorii aktu i m ożności, jako dw óch n iep ełn y ch elem en tó w kon stytu u jących byt, c zy li przy przyjęciu teorii ak tu i m ożności w o g ó l­

n ym rozu m ieniu A ry sto telesa i T om asza z A k w in u . P rob lem atyk a ta n ie m a sen su przy w erb a ln ie tożsam ym , a r ea ln ie in n y m pojęciu ak tu i m oż­

n ości jak to m a m iejsce w sy stem ie D u nsa S zk ota czy F. Suareza. Szereg nieporozum ień i p seu d o-p rob lem ów p ły n ie stąd, że te sam e stereotyp ow e d efin icje w y p racow an e przez A rystotelesa posiad ają zu p ełn ie odm ienne su pozycje treścio w e w różn ych system ach , które opierają się na A ry sto ­ telesie. Trzeba badać sy stem filozoficzn y n ie od stron y u jęć sła w n ie to ż­

sam ych, ale od strony k on cep cji b ytu w dan ym system ie.

* D e C aelo 9 277 b 30— 278 a 10.

102

A rystoteles stosuje sw e rozumowanie~do świata: „Skoro zaś i,niebo” jest (czymś) zm ysłow ym , będzie oczyw iście czym ś jed­

nostkowym . W szystko bowiem co zm ysłow e, jest w m aterii”.10 Opuszcza domyślną przesłankę, że w szystko, co jest w m aterii jest jednostkowe, gdyż dopiero w ten sposób otrzym ujem y pełny sylogizm : Skoro niebo jest zm ysłowe, będzie jednostkowe, bo­

w iem w szystko, co zm ysłow e jest w m aterii, a w szystko co w ma­

terii jest jednostkowe.

Dalej rozum uje tak: „Skoro zaś (niebo) jest jednostkow e, czym ś innym będzie „to niebo” i po prostu niebo, jako że to ostat­

nie jest gatunkiem i formą, pierw sze zaś jest złączone z m aterią.

U tych zaś (bytów), które mają form ę i gatunek, albo istnieje, albo m oże istnieć w iele poszczególnych jednostek”.11 W następ­

nym zdaniu m ówi jeszcze jaśniej: „U w szystkich bow iem tych (rzeczy), których substancja jest w materii, w idzim y, że jest w iele i to nieograniczenie w iele (jednostek) tego samego gatun­

ku”.12 Rozum owanie pow yższe znajduje się co prawda w objekcji przeciw tezie, że niebo m oże być tylko jedno, ale w odpowiedzi zatwierdza je A rystoteles jako słu sz n e 13 a jako przyczynę, że niebo m im o w szystko jest i może b yć tylko jedno podaje, że obej­

m uje ono w szystką istniejącą m aterię, a w ięc forma jego nie ma w ozym więcej razy się powtórzyć.

Podobne rozważania powtarzają się jeszcze w 8 rozdziale XII księgi M etafizyki. Stw ierdziw szy bowiem w poprzednich roz­

działach istnienie ze w szech miar doskonałego, w iecznega „Boga”,

„nieruchomej przyczyny w szystkich ruchów”, przechodzi do roz­

ważań astronom icznych i stwierdza istnienie różnych sfer i ostat­

niej z nich, nieba, która jest w łaśnie poruszana przez Boga. Mówi tam: „że niebo jest jedno, rzecz to oczywista; gdyby bowiem ist­

niały liczne nieba, tak jak ludzie, zasada (prin cipiu m ) każdego z nich byłaby gatunkowo jedna, różna liczebnie. Jakiekolwiek zaś byty różne liczebnie mają materię; ta sama bowiem forma (ratio, logos) przysługuje w ielu, jak np. forma człowieka, Sokrates zaś

" Tam że (a 10— 11).

u Tam że (a 11).

” Tam że (a 18).

11 Tam że (a 25).

JEDNOSTKO W IENIĘ BYTÓW MATERIALNYCH

103

jest jeden...” „Sama zaś istota pierw sza nie ma materii, bo jest aktem . Jest w ięc jednym tak pojęciowo, jak num erycznie, pierw ­ szym m otorem i niezm iennym b ytem ”,14 a stąd w nioskuje A rysto­

te les dalej o jedności nieba.

W pow yższym m iejscu dotknął A rystoteles zasady ujednoistko- w ienia b ytów niem aterialnych. Sprecyzow ał ją zresztą dużo w y ­ raźniej już w VIII M et. r. 6, gdzie m ów i, że: „we w szystkim , co ma w ięcej części, a nie jest zw ykłym nagrom adzeniem (tych części), lecz czym ś całkow itym , r ó ż n y m ‘od sw ych części, istnieje jakaś tego przyczyna. D efinicja bow iem jest jednym w yrażeniem nie przez połączenie (zwrotów), jak Iliada, lecz przez to, że od­

nosi się do pewnej jedności. Co zatem czyni człowieka jednością i dlaczego jest jednym (bytem) a nie w ielom a, np. zwierzęciem i dwunogiem , zwłaszcza, że jak m ówią niektórzy, jest czym ś (realnym ) ziwierzę jako takie i dw unóg jako taki?” 15

Tak w łaśnie tw ierdzili platonicy i A rystoteles odpówiada, że przy ich podejściu niem ożliw e jest uzasadnienie n ie jedności.

W arystotelesow skim ujęciu rzecz natom iast nie przedstawia żad­

nych trudności, gdyż jeden składnik definicji jest w możności, a drugi w akcie. To też odpowiada na sw e pytanie: „Jeśli jednak, jak m y mówimy; to jest materią, a tamto formą, tó w możności', a tamto w akcie, doprawdy zdaje się, że nie ma w :ęcej trudności, ( w odpowiedzi na to) o co pytam y. K w estia bowiem jest iden­

tyczna z tą, jąka powistałaby, gdyby definioja w ierzchniego odzie­

nia brzmiała i/okrągły Spiż. I w tedy to, ó co się pytam y, byłoby:

z jakiej przyczyny okrągły i spiż tworzą jedność”.1' I dlatego nie ma tu żadnej innej przyczyny poza tą, która przeprowadziła z m ożności do istności.17

Jak w idzim y, powodem jedności bytów m aterialnych jest ich złożenie z możności i aktu, zaś przyczyną sprawczą ich jedności jest w edług A rystotelesa nic innego, jak przyczyna przeprowa­

dzająca możność do aktu, czyli przyczyna sprawcza danego bytu.

| l i g Met. A (Lambda) 8 1074 a 31—38,

“ M et H (Eta) 6 1045 a 7— 16.

•" T am że (22).

T am że (b 21),

104

Jeśli jednak chodzi o b y ty niem aterialne, odpowiedź jest in­

na: „U którychkolw iek zaś (bytów) nie ma ani pojęciowej ani zm ysłowej materii, każdy z nich jest zaraz sam przez się czymś jednym... I dlatego nie wym aga żaden z tych (bytów) przyczyny swej jedności, ani przyczyny tego, że jest bytem , bow iem zaraz sam przez się każdy z nich jest pew nym bytem i pewmą jedno­

ścią.18 Kończąc zaś rozdział, podkreśla A rystoteles raz jeszcze:

„Które zaś (byty) nie mają m aterii, te są wprost w szystkie pew ­ nym i jednościam i”.19 *

Widać więc, że co do zasady ujednostkowienia bytów niem a­

terialnych zajm uje A rystoteles jasne stanowisko. B y ty te jako niezłożone, są jednostkow e sam e w sobie, bo z braku m aterii nie mogą się pow tórzyć w w ielu jednostkach.

W odniesieniu do bytów m aterialnych sprawa jest bardziej skomplikowana. W M et. r. 6. dotyka A rystoteles raz jeszcze na­

szego problemu. Mówi tam: „pewne b yty są jedne num erycznie, inne gatunkowo, inne co do rodzaju, inne -analqgicznie. Num e­

rycznie m ianow icie te, które posiadają j e d n ą m a t e r i ę ; ga­

tunkowo zaś te, którym przysługuje jedna definicja; co do ro­

dzaju te, o których orzekamy w ten sam sposób; zaś analogicz­

nie, które stoją do siebie w pewnej proporcji.. Zawsze zaś po­

przednia (jedność) pociąga następną, jak np. którekolw iek są jedne num erycznie, są też jedne gatunkowo, ale które gatun­

kowo, niekoniecznie num erycznie, lecz są w szystkie jedne co do rodzaju, które są jedne gatunkowo...” 20 itd. U A rystotelesa więc jedność numeryczna, tj. w łaśnie indywidualna, jest jednością pierwszą, która pociąga za sobą jedności w yższego rzędu. P rzy­

czyną tej jedności jest jedność materii.

W c a ło ści21 w ięc pogląd A rystotelesa na zasadę ujednostiko- wienia przedstawia się następująco: B yty niem aterialne są jęd-

11 Tam że (a 23).

11 Tam że (b 23).

M et 4 (Delta) 6 1016 b 31—36.

. 11 N atu ralnie u S tagiryty m ożna znaleźć w ie le in n ych m iejsc (np. cały rozdział 10) m ów iących o roli m aterii w jed n ostk ow ien iu i d efin iów aln ości su bstancji. To jednak , co zostało przytoczone w ystarcza, b y zrobić sob ie ogóln e pojęcie o A rystotelesow sk iej kon cepcji w tym w zględ zie.

J E D N O S T K O W I E N IE B Y T Ó W M A T E R IA L N Y C H

105

nostkow e same przez się, u b ytów zaś m aterialnych zasadą ujednostkow ienia tak co do w ew nętrznej jedności każdego z nich, jak i oddzielnie od innych jest m ateria. Ona to jest powodem, że m oże w ystępow ać w iele różnych jednostek tego samego gatunku.

N ie jest ona oczyw iście przyczyną sprawczą jednostki, gdyż taką przyczyną jest czynnik pow ołujący b yt z m ożności do aktu, lecz m ateria jest najgłębszym powodem , dlaczego jednostka tw orzy pew ną całość różną od innych. O jaką jednak m aterię chodzi, czy pierwszą, czy inną, tego A rystoteles bliżej nie precyzuje.

Tkwi zaś tutaj niejedna trudność, choćby np. to, że m ateria pierwsza jest całkiem niezróżnicowana, nie m oże w ięc różnicować czegoś innego, m ateria wtóra zaś jest już istniejącym ciałem , a w ięc już ujednostkowionym bytem .

Sprecyzow aniem problemu zajęli się filozofow ie późniejsi. TU z nich, którzy szli dalej za m yślą A rystotelesa — bo o takich tylk o m ów im y — nie dorzucili zrazu w iele do sprawy. W ym ienić w ypadnie może tylko A vicenne (980— 1037), który przyjm ow ał zasadę ujednostkowienia tak jak A rystoteles, zajął się jednak szczególniej problemem duszy ludzkiej i określił, że indyw idua­

lizuje. się ona na skutek połączenia z ciałem , lecz swoją indyw i­

dualność zatrzym uje i po śmierci.” W skrajność co do tego w padł A verroes (t 1198)23, który uznał m aterię za jedną przy­

czynę ujednostkowienia, tak że odm ówił indyw idualizacji Bogu i bytom niem aterialnym , a także i duszy ludzkiej po śmierci. Za nim poszli Siger z Brabantu (t 1282) i Piotr z Albano (t 1315).24 Bezpośredni m istrz św. Tomasza, A lbert W ielki,25 szedł jeśli cho­

dzi o zasadę ujednostkowienia zasadniczo za A rystotelesem i sprzeciw iał się tylko nadużyw aniu m aterii jako zasady ujednost­

kow ienia w stosunku do duszy ludzkiej, co pociągało za sobą — jak np. u Averroesa — utratę jednostkow ości po śm ierci. Na pew ne różnice w stosunku do zapatryw ań A rystotelesa o ujed-

!! Por. M. D. R o l l a n d — G o s s e l i n , L e „De E n te e t E ssen tia ", s. 59—66.

“ T am że s. 67—70.

“ Por. G. M a n s e r, D as W essen d e s T h om ism u s, (3 w yd.) s. 651.

“ Por. M a n s e r , op. cit., s. 662—665, oraz R o l l a n d — G o s s e l i n ,

op. cit., s. 89—103

106

nostkowieniu bytów duchowych w skazuje skłonność św. Alberta pod koniec życia do przyjęcia u A niołów raczej istnienia wielości jednostek w obrębie jednego gatunku. Tak przedstawiałaby się mniej więcej m yśl Arystotelęsowiska o zasadzie ujednoetkowie- nia, gdy zetknął się z nią św. Tomasz z Akwinu.

II. ŚW. TOMASZ Z A K W IN U

Sw. Tomasz przejął m yśl A rystotelesa o zasadzie ujednostko- wienia i dążył do jej sprecyzowania. Sprawa indywidualizacji bytów czysto niem aterialnych nie budziła w łaściw ie nigdy w nauce tom istycznej zastrzeżeń. Przyjm ow ano bez trudności i sporów jasną m yśl A rystotelesa. Co innego jednak, gdy chodzi o b yty materialne. Tu toczą się ożyw ione spory tak co do samej rzeozy, jak i określenia poglądów św. Tomasza. Aby zrozumieć podstawy tej dyskusji, należy nieco bliżej zapoznać się z teksta­

mi św. Tomasza i to mniej w ięcej w porządku chronologicznym.

Na początku prąc Tom aszowych natrafiam y na (De ente et essentia), dziełko napisane w latach 1248/52, lub jak chcą inni 1254'56, a Więc w każdym razie w e wczesnej m łodości św. To­

masza. W rozdziale 2 rozważa on iistotę (essentia) ciał m aterial­

nych i stwierdza, że istota to w łaśn ie to, co jest przedmiotem definicji rzeczy. W substancjach m aterialńych definicja obejm uje zarówno formę, jak i materię. Wiadomo zaś, że m ateria jest za­

sadą ujednostkowienia, wobec tęgo zdawać by się m ogło (taką obiekcję stawia św. Tomasz), że istota, jako zawierająca m aterię jest tylko jednostkowa, a nie powszechna, czyli powszechniki nie mają żadnego podłoża w rzeczyw istości. Aby odpowiedzieć na ten zarzut, określa św. Tomasz bliżej p ojęcie zasady ujednostko­

wienia:

„Przeto należy wiedzieć, że materia nie dow olnie w zięta lecz tylko m ateria określona (m ateria signata) jest zasadą ujednost­

kowienia: a nazywam m aterię określoną tę, którą rozważam y pod określonym i wym iaram i. Tej zaś m aterii n ie kładzie się w defi­

nicji człowieka, lecz położyłoby się ją w definicji Sokratesa,

gdyby Sokrates posiadał definicję. W definicji zaś człowieka

kładzie się m aterię nieokreśloną”.

J E D N O S T K O W I E N IE B Y T Ó W M A T E R IA L N Y C H

107

„Tak w ięc widać, że istota Sokratesa i istota człowieka róż­

nią się od siebie jed yn ie jako coś określonego od nieokreślonego...

Tak też istota rodzaju ’ gatunku różnią s :ę od siebie jak coś określonego od nieokreślonego, choć w obu w ypadkach zachodzi inny sposób określenia, gdyż określenie jednostki w zględem ga­

tunku dokonuje się przez m aterię określoną wym iaram i, określe­

nie zaś gatunku w zględem rodzaju dokonuje się przez różnicę konstytutyw ną, która pochodzi od form y”. Zatem w edług teorii De ente et essentia, zasadą u jednostkowienia jest m ateria signata, czyli materia określona wymłiarami. Która jednakże to ma być materia i w jaki sposób określona wym iaram i, tego św. Tomasz jeszcze bliżej nie podaje.26

Dwa rów noległe mniej w ięcej ustępy do cytow anych De ente et essentia spotykam y w kw estii De V erita te, q. 2a Of. 9— 10, a. 5.

Znajdujem y w nich jednak dalszy elem ent teorii, m ianow icie, że w szystk ie przypadłości ujednostkowiają się w jednostkow ym pod­

m iocie, w którym tkwią.

. Idąc dalej za św. Tomaszem, trafiam y w IV księdze S en ten cji d. 12 ą fla .l ad 3, na rozważania o Sakram encie Eucharistii i w związku z w ystępującym tam pytaniem , czy postacie chleba i wina, które po przeistoczeniu pozostają bez żadnego substan­

cjalnego podłoża, są ujednostkow ione, m ów i św. Tomasz tak:

„do pojęcia jednostki należą dw ie (rzeczy); m ianow icie by b y ły bytem aktualnym , (tkwiącym ) same w sobie lub czym ś innym , i aby istniały sam e w sobie niepodzielne, a różne od drugich, które są, czy mogą b yć w tym że gatunku. Przeto w ięc pierwszą zasadą ujednostkowienia jest materia, dzięki której zyskuje istnie­

nie aktualne jakakolw iek forma, czy to substancjalna, czy przypa­

dłościowa, zaś drugorzędną zasadą ujednostkowienia jest rozcią­

głość (dim ensio), gdyż dzięki niej materia ma w łasność podzielności;

stąd wśród (bytów) nie posiadających rozciągłości zróżnicowanie m ożliw e jest tylko przez formę, która sprawia różnicę gatunko-

“ K ajeta n później ko m en tu jąc te n tek st, podał swój sposób rozum ienia

w yrażenia

i

Ed. L au ren t, R om a 1934, c. 2).

108

wą. Dlatego też u aniołów m am y ty le gatunków ile jednostek.

Gdyby w ięc rozciągłość (ąuarititas) miała bytow ość aktualną bez m aterii, m iałaby ujednostkow ienie jako taka (p e r se), gdyż jako taka m iałaby ów podział, w edług którego dzieli się materia, i tak jedna część różniłaby się od drugiej nie gatunkowo lecz liczebnie w porządku ułożenia wzajem nego części”.

W ustępie tym znajdujem y dalsze elem enty naszej kwestii.

A w ięc określenie pojęcia jednostki, w ym ienienie rozciągłości jako drugorzędnej zasady-ujednostkowienia i pogląd na ujednost­

kowienie bytów niem aterialnych (aniołów).

Pełniejszy w ykład problemu spotykam y w komentarzu do dzieła Boeojusza D e T rin itate. W artykule 2 kw estii IV, zatytu­

łowanym „Czy różnica w przypadłościach powoduje różnicę li­

czebną” m ów i Tomasz:

„Ponieważ w indywiduum m aterialnym z kategorii substan­

cji m am y tylko trzy (elementy): materię, form ę i całość złożoną (com positum ), w ynaleźć należy wśród nich przyczyny pow yż­

szych różnic (tj. rodzajowej, gatunkowej i liczebnej). Trzeba więc wiedzieć, że różnięa co do rodzaju sprowadza się do różnicy ma­

terii, różnica zaś gatunkowa do różnicy form y, lecz różnica co do liczby częściowo (sprowadza się) do różnicy m aterii, a częściow o do różnicy przypadłości”.

N astępnie w yłuszcza w jaki sposób m ateria jest przyczyną różnicy rodzajowej a forma gatunkowej i przechodzi do różnicy liczebnej. Podobnie jak w De ente et essentia stwierdza, że ele­

m entam i rodzaju i gatunku są m ateria i forma (ogólnie), zaś ele­

m entam i jednostki ,,ta oto” (haec) m ateria i „ta oto” forma — i wobec tego różność gatunkową czy rodzajową powoduje różność materii czy form y absolutnie w ziętych, zaś różność liczebną po­

woduje „ta oto” forma i „ta oto” m ateria”.

Dalej mówi, że żadna forma (materialna) jako taka nie je§t“

czym ś sam oistniejącym (z zastrzeżeniem co do duszy ludzkiej,

która jest czym ś sam oistniejącym ) i um ysł z natury swej każdą

formę zdolną do przyjęcia w czym ś jako w m aterii, czy jako

w podmiocie, przypisuje w ielu, co byłoby sprzecznością, gdyby

forma była czym ś sam oistniejącym . Widać w ięc, że staje się ona

czym ś takim dopiero z chw ilą złączenia z materią. N astępnie

J E D N O S T K O W I E N IE B Y T Ó W M A T E R I A L N Y C H

109

twierdzi: „skoro m ateria rozpatrywana sama w sobie jest nie- zróżnicowana, jest m ożliw e, aby ujednostkowiła formę przyjętą przez siebie tylko o tyle, o ile jest zdolna do zróżnicowania.

Forma bow iem nie ujednastkow^mia się przez przyjęcie w m a­

terii, lecz tylko przez przyjęcie w „tej oto” m aterii czy tam tej, różnej i ok reś^ n ej ad hoc et nunc. M ateria zaś jest podzielna tylko dzięki rozciągłości. Stąd A rystoteles m ów i w I Ethic., że po usunięciu rozciągłości substancja staje się niepodzielną; dlatego w ięc materia staje się „tą oto” i określoną o ile jest rozciągła (secundum quod est sub dim ensionibus)”.

Rozciągłość (wym iary, dim ensiones) zaś m oże być dwojakiego rodzaju. Jedna określona co do w ielkości i kształtu, i ta nie m oże być zasadą ujednostkow ienia, gdyż zm ienia się często, a jednost­

ka pozostaje tą samą, druga zaś: ,,w inny sposób można ją rozważać bez tego określenia, lecz tylko jako posiadającą naturę rozciągłości, choć nigdy nie m oże być bez pew nego określenia, podobnie jak natura barwy, bez określenia czy biała, czy czarna — i tak podpadłaby rozciągłość pod kate­

gorię ilości jako coś niedoskonałego. Za pomocą tej w ięc roz­

ciągłości nieokreślonej pow staje „ta oto” m ateria określona, która ujednostkawia form ę i tak przez m aterię spowodowana jest różność liczebna w obrębie tego sam ego gatunku. W ynika stąd, że m ateria rozważana sama w sobie nie jest powodem różnic ani gatunkow ych ani liczebnych, lecz tak jak jest powodem różnic co do rodzaju, o ile podlega form ie w ogólności, tak też jest po­

wodem różnic liczebnych, o ty le o ile podlega rozciągłości n ie­

określonej. Ponieważ zaś ta rozciągłość jest w kategorii przypa­

dłości, przeto różnica liczebna sprowadza się poniekąd do różnicy przypadłościowej, a to ze w zględu na w yżej w ym ienioną roz­

ciągłość.

Inne zaś przypadłości nie są zasadą ujednostkow ienia, lecz przypisuje się ujednostkow ienie także innym przypadłościom ”.

Na tym kończy się osnowa artykułu i św. Tomasz rozwiązuje trudności:

A w ięc po pierw sze na zarzut, że różność przypadłości nie

m oże być przyczyną w ielości liczebnej, poparty cytatem z IV

110

Met.: num ero sunt, unum ąuorum m ateria et una odpowiada św. Tomasz:

Gdy A rystoteles m ówi, że liczebnie są jednym , których ma­

teria jest jedna, należy to rozumieć o m aterii określonej, podle­

głej rozciągłości, gdyż inaczej trzebaby pow iedzieć, że w szystkie te b yty, które mogą powstawać i niszczeć, są jednym liczebnie, gdyż materia ich jesft jedna.

I zaraz drugi zarzut z Arystotelesa: „Jedna jest w rzeczach przyczyna substancji i jedności (IV Mjet.) lecz przypadłości nie są w indywiduum przyczyną substancji, w ięc i nie jedności, a w ięc w konsekw encji i nie w ielości liczebnej’’. I odpowiedź:

„rozciągłość, jako że jest jako taka przypadłością, nie może być zasadą jedności substancji jednostkow ej, lecz pojm uje się materię, o ile podlega takiej rozciągłości, jako zasadę takiej jed­

ności i w ielości”.

Trzeci zarzut mówi: „w szystkie przypadłości, jako że są for­

mami, są jako takie udzielne, czyli w spólne i ogólne; lecz nic tego rodzaju nie m oże być przyczyną czy zasadą ujednostkowie­

nia czegoś drugiego, w ięc przypadłości nie m ogą być zasadą ujednostkow ienia, lecz niektóre (z nich) są różne liczebnie o ile różnią się w sw ym ujednostkow ieniu, a w ięc przypadłości nie mogą być przyczyną różnicy liczebnej”.

W odpowiedzi powitarza św. Tomasz mniej więcej m yśli w y ­ łożone w cytow anym już ustępie IV Sent.:

„do pojęcia jednostki należy, by była sama w sobie niepo- dzielona, a oddzielona od drugich podziałem najniższego rzędu.

Żadna zaś przypadłość z w yjątkiem ilości nie ma własnej racji podziału. Dlatego rozciągłość sama z siebie ma pewną rację ujed- nostkowienia w edług określonego położenia (situ s), jako że poło­

żenie jest różnicą ilości. I tak (rozciągłość) ma dwojaki powód ujednostkowienia: jeden z podmiotu, jak i każda inna przypa­

dłość, drugi sam z siebie, jako że ma położenie, dzięki czemu

abstrahując od m aterii zm ysłowej wyobrażam y sobie tę oto linię

i to oto koło. I dlatego słusznie przysługuje m aterii ujednostko-

w ianie w szystkich innych form przez to, że podlega tej formie,

która ma rację ujednostkowienia sama z siebie”.

JEDNOSTKO WIENIĘ BYTÓW MATERIALNYCH

111

Dotąd w ykład pokrywa się mniej w ięcej ^treściowo z w y w o ­ dami i IV Sent. Teraz jednakże precyzuje Tomasz jeszcze bliżej swe stanowisko, bo m ówi, że m ateria poddana w powyżej okre­

ślony sposób rozciągłości tak dalece ujednostkowia w szystkie inne formy,

„że naw et i rozciągłość określona, która w spiera się na pod­

m iocie już zupełnym , ujednostkawia się poniekąd przez m aterię ujednostkowioną przez rozciągłość nieokreśloną, przewidzianą z góry (p ra ein tellecta ) w m aterii”.

Na czwarty zarzut, że podobnie jak różnice co do rodzaju i gatunku Jeżą nie w przypadłościach, lecz w samej substancji bytu, tak też różnica liczebna jest różnicą substancji, a nie przy­

padłości, odpowiada Tomasz:

„Te (byty), które różnią się liczebnie w kategorii substancji, nie tylk o różnią się przypadłościam i, lecz także materią i formą.

Gdyby jednak się zapytać, dlaczego ta form a różni się od tam tej, nie znajdziem y innego powodu, jak to, że jest z innej m aterii określonej. I (podobnie) nie znajdziem y innego powodu poza ilością, dlaczego ta oto m ateria jest różna od tam tej. Dlatego w ięc pojmuje się m aterię podległą rozciągłości jako powód tej różności”.

Piąty zarzut w reszcie m ówi, że przecież przypadłości można oddzielić od substancji, przynajmniej pojęciowo. Gdyby w ięc b yły one zasadą ujednostkowienia, w ted y te same b yty byłyby raz jednym liczebnie, raz wieloma.

Odpowiedź znów precyzuje pojęcie rozciągłości nieokreślonej.

Mówi bowiem św. Tomasz:

„Zdanie to ma słuszność w zględem przypadłości kom plet­

nych, które następują po form ie w m aterii, lecz nie. względem rozciągłości nieokreślonej, którą pojm uje się z góry naw et przed formą w m aterii (non a u tem 'd e dim ensionibus in term in atis, quae praein telligu n tu r ante ipsam form am in m ateria). Bez niej bo­

wiem , jak i bez form y, nie można pojąć jednostki”.

T yle w kom entarzu do De T rin itate. Jako nowy elem ent do­

chodzi tu rozciągłość nieokreślona przewidziana w m aterii jeszcze

przed formą. Jednakże, jak zobaczym y, nigdzie więcej Tomasz

do tegó rodzaju rozciągłości już nie powraca. W dziełku zaś De

112

natura m ateriae et dim ensionibus”, którego autentyczność zresztą w brew Grabmannowi zakwestionował Mandonnet, jest ona nawet poddana ostrej k r y ty c e 27.

Przejdźm y z kolei do Su m m y Contra G entiles. W 21 roz­

dziale I księgi, argumentując, że Bóg jest swoją istotą (essentia), porusza św. Tomasz zagadnienie uj ednostkow ienia:

„formy, których nie orzeka się o rzeczach sam oistniejących, w ziętych ogólnie czy jednostkowo, są formami, które nie istnieją sam e przez się pojedynczo, ale ujednostkowione sam e w sobie”.

Następuje w yjaśnienie, gdzie powtarzają się częściowo m yśl’

wypow iedziane już przedtem (De E nte et Ess., c. 2, de Ver. II, 7).

„Nie m ówi się bowiem , że Sokrates lub człowiek, lub zw ierzę jest białością, gdyż białość nie istnieje sama przez się jednostkowo i sam odzielnie, lecz ujednostkowia się przez sam odzielnie ist­

niejący podmiot”.

„Podobnie i form y naturalne nie istnieją sam odzielnie same przez się jednostkow e, lecz ujednostkowiają się w e w łasnych materiach. Stąd nie m ów im y, że ten czy tam ten płomień, czy płom ień (w ogólności) jest sw oją formą. N aw et sama istota, czy treść istot owa (essentiae vel ąu idditates) rodzaju czy gatunku ujednostkawia się zależnie od określanej m aterii tej, czy tamtej jednostki, mim o że istota rodzaju czy gatunku zawiera w sobie form ę i m aterię w ogólności; stąd n ie m ów i się, że Sokrates, lub człow iek jest ludzkością”. v

W końcu przeciwstawia św. Tomasz pow yższym bytom istotę Boga, która

„istnieje jednostkow o sama przez się ujednostkowiona sama w sobie”.

R ów noległe częściowa,z pow yższym m iejsca spotykam y jeszcze w C ontra G entiles, II, 92 i IV, 40. W rozdziale 42 tej samej księgi I znajduje się ustęp rzucający nieco św iatła na pojęcie

„określony (signatum )”:

„Cokolwiekbądź bowiem , o ile jest bytem aktualnym , jest (czymś) różnym od w szystkiego innego, to znaczy tym oto okre­

ślonym ”, oraz drugą m yśl, że:

" P o r . R o l l a n d — G o s s e l i n , op. eit., s. 109.

J E D N O S T K O W I E N IE B Y T Ó W M A T E R IA L N Y C H

113

„to co jest zasadą ujednostkow ienia nie może być w spólne w ielu ”, co powtarza się raz jeszcze nieco obszerniej w 10 roz­

dziale IV księgi w raz z zaznaczeniem , że Bóg jest jednostką przez swoją istotę.

Poza tym m am y w Sum m ie C ontra G e n t i l e s szereg m ałych w zm ianek co do om awianego zagadnienia np. że zasadą ujednost- kowienia jest m ateria (1,44) i b yty niezłożone przez nią się ujed- nostkow iają (II, 100). To znów, że tym i zasadami są materia i w arunki m aterialne (II, 82; II, 75) lub też, że powodem różności jednostek jednego gatunku jest podział m aterii przez ilość (II, 49).

Wreiszcie W rozdziale 63 IV księgi rozważa Tomasz Sakra­

m ent Eucharystii i dowodzi, że przemiana cbleba w ciało Chry­

stusa jest niem ożliwa w sposób naturalny, „bowiem w szelka działalność natury suponuje m aterię, przez którą ujednostko- w iają się podm ioty”. Tutaj zaś „mocą Bożą, która nie suponuje m aterii, leoz ją stwarza, jedna materia przem ienia się w drugą i w następstw ie, jedna jednostka w drugą, bowiem zasadą ujed­

nostkowienia jest m ateria, tak jak forma jest zasadą gatunku.

Stąd zaś jest oczyw iste, że w ym ienionej przem ianie Chleba w ciało Chrystusa n ie ma żadnego podmiotu wspólnego, pozo­

stającego po przem ianie, bo przemiana dokonuje się w pierw­

szym podm iocie, który jest zasadą ujednostkow ienia”.

Pozostają jedynie przypadłości i natura przeistoczenia po­

lega na tym , że „przypadłości chleba pozostają po w ym ienionej przem ianie (w ten sposób), że tylko ilość rozciągła (ąuantitas dim ensiva) istnieje sama bez podmiotu, a na niej w spierają się jakości jako na podm iocie”.

W rozdziale zaś 65 tej księgi czytam y dalej: „ma zaś ilość rozciągła spośród innych przypadłości tę szczególną własność, że ujednostkawia się jako taka (secundum se), co zachodzi dla­

tego, że zawiera się w jej pojęciu ułożenie (positio), tan. porzą­

dek części w całości. Jest ona bow iem ilością m ającą ułożenie.

G dziekolw iek zaś przyjm uje się różność części tego sam ego ga­

tunku, koniecznym jest przyjęcie ujednostkow ienia, gdyż to,

co jest jednego gatunku, uwielokrotnia się tylko przez ujednost-

kow ienie. I dlatego n ie można pojąć w ielu całości o ile nie

tkw ią w różnych podm iotach, lecż można pojąć w ie le linii, roz­

114

ważając je naw et jako takie, różne bowiem położenia przysłu­

gujące liniom samym w sobie w ystarczają do ich wielości. P o­

nieważ zaś tylko ilość rozciągła ma w siwej istocie to, skąd może pochodzić w ielość jednostek w tym sam ym gatunku, w ydaje się, że pierwszą przyczyna takiej w ielości leży w rozciągłości, gdyż i w kategorii substancji w ielokrotność dokonuje się przy pomocy rozciągłości m aterii i nie m oże być naw et pojęta, nie rozważając m aterii jako podległą rozciągłości, gdyż usunąwszy ilość, wszelka substancja staje się niepodzielną, jak okazał A ry­

stoteles (P h y s. I). O czywistym zaś jest, że w innych kategoriach przypadłości jednostki jednego gatunku mnożą się dzięki pod­

m iotow i (ex p a rte subiecti).

Dlatego to w edług Tomasza nie trzeba twierdzić, że po prze­

istoczeniu przypadłości nie są ujednostkowione, bow iem „w sa­

mej rozciągłości pozostaje korzeń (radix) u jedn ostkow ien ia”.

Zarysow uje się coraz wyraźniej podłoże sporu m iędzy tom i- stami. Raz bowiem spotykam y u św. Tomasza zw roty, zdające się w skazywać na materię, jako na zasadę ujednostkowienia, która jest tylko w pewnej relacji do ilości — , np/ w komentarzu do De T rinitate: dim ensiones praein tellectae in m ateria — czasami wspomina krótko: principium individuationis est m ateria, cza­

sami zaś, jak np. w łaśnie pow yżej, kładzie bardzo silny nacisk na rozciągłość czy w ym iary: rem anet enim in ipsis dim ensio- nibus in dw idu ation is radix.

Te w szystk ie w yrażenia św Tomasza różnie rozum ieli i ko­

m entow ali późniejsi tomiści.

Z kolei przejdziem y do Tom aszowych kom entarzy dzieł Ary*

stoteleisa.

W yjaśniając ustęp M etafizyki o czterech typach jedności, pisze św. Tomasz w Komentarzu L. 5 lect. 8: „Liczebnie są jedne te (byty), które posiadają jedną m aterię. Materia bowiem , o ile znajduje się pod określoną rozciągłością, jest zasadą ujed- nostkowienia form y. Dlatego w ięc materia daje jednostce to, że jest czym ś jednym liczebnie, oddzielnym od innych”.

Jak widać, pogląd św. Tomasza jest tu inny niż w kom en­

tarzu do De T rin ita te, gdzie za zasadę ujednostkow ienia uważał

m aterię pod nieokreśloną rozciągłością.

J E D N O S T K O W I E N IE B Y T Ó W M A T E R IA L N Y C H

115

Dość charakterystyczny ustęp spotykam y w kom entarzu do VII M et. lect. 11. W yjaśniając, dlaczego b yty jednostkow e po­

znajem y na sposób uniw ersalny, m ówi św. Tomasz, że „materia będąca zasadą ujednostkow ienia jest jako taka nieznana i po­

znaje się ją tylko przez formę, od której pochodzi racja uni­

wersalności. D latego to jednostki, poznajem y w jej (tj. m aterii) nieobecności tylko przez powszechniki. Materia zaś jest zasadą ujednostkowienia nie tylkb w jednostkow ych bytach zm ysło­

w ych, lecz także m atem atycznych. Materia bowiem jedna je st zm ysłow a, inna pojęciowa. Zm ysłowo ^poznawalna na przykład jak spiż lub drzewo, czy nawet jakakolw iek materia zdolna do przem ian (m obilis), jak ogień czy woda i w szystko tego rodzaju.

I przez taką m aterię indyw idualizują się jednostkow e b yty zm y- słow o-poznaw alne. Pojęciow ą zaś m aterią jest (ta), która jest w bytach zm ysłow ych, w ziętych nie o ile są zm ysłow e lecz o ile np. tworami m atem atycznym i. Jak bow iem forma człowieka jest w m aterii takiej jak ciało organiczne, tak forma koła jest w m aterii takiej, jaką jest linia ciągła, czy płaszczyzna czy b ryła”.

W kom entarzach do dalszych cytow anych m iejsc z A rysto­

telesa idzie Tomasz dokładnie za jasną m yślą A rystotelesa i nie dodaje żadnych istotniejszych dla nas m yśli.

Przechodzim y na koniec do S u m m y Teologicznej. Znajdziem y tu w iele w zm ianek ,o om aw ianym problem ie, gdzie powtarza Tom asz sw e dawniej już w yrażone m yśli, a w ięc że zasadą ujednostkow ienia jest materia (I, 29, 3 ad 4; 54, 3 ad 2; 75, 5;

85, 1; 86, 3; 6, 1 ad 2) i dlatego n ie poznajem y bytów m aterial­

nych w ich jednostkow ości, (I, 56, 1 ad 2) przy czym nie określa bliżej, o jaką m aterię chodzi. M ówi także, że b y ty ujednostka- w iają się przez m aterię (1,3,2 ad 3;14,11;39,2; 1-11,63,1).

Są tu rozróżnione dwa zdania: „Materia jest zasadą ujednost­

kow ienia” i „byty uijednostkawiają się przez m aterię”. Jak się okaże niżej pom iędzy zasadą ujednostkowienia i ujednoetka- w ianiem jest różnica.28 Powtarza też św. Tomasz w m yśl A ry­

stotelesa to, co już w yraził innym i nieco słow am i w cześniej,

18 Por. M a n s e r , op. cit., s. 672— 676.

116

(¥er. 10,5; G ent. 1,21), że formy m aterialne ujednostkawiają się przez materię, pierwiszy podmiot, który przyjm uje je w so­

bie, form y zaś niem aterialne ujednostkawiają się same przez się. (1 ,3 ,2 ; 76,2 ad 3). M amy także m yśl z De ente et essen tia1 , że m ateria signata jest „zasadą ujednostkowienia w odróżnieniu od m ateria comrrmnis, która jest elem entem gatunku, (I, 49, 4;

119,1) i że forma określa rodzaj i gatunek bytu, w ujednostko- w ieniu zaś bierze udział raczej m ateria (III, 2,3. ad 3), gdyż w spólna natura różnicuje się i m noży secundum principia indi- vidu an tia, quae sunt ex p a rte m ateriae. (I, 76, 2, 31). Zwrot prin­

cipia individu an tia spotykam y także użyty w innym nieco sen­

sie w I, 29, 4,c, gdzie nazwa ta oznacza hae carnes, et haec ossa, et hanc anim am . (I, 3, 3)

W I, 3, c. powtarza św. Tomasz mniej więcej m yśl z De ente et essentia, że w bytach złożonych z m aterii i form y natura Czyli istota różni się Od su ppositum , gdyż natura obejm uje tylko treść definicji gatunku, „lecz m ateria jednostkowa (tu mamy już coś nowego) w raz ze w szystkim i przypadłościam i ujednost- kawiającym i nie podpada pod definicję gatunku. Stąd „to oto ciało” i „te oto kości” i przypadłości określające tę oto m aterię nie zawierają się' w człow ieczeństw ie, lecz zawierają się w tym bycie, co jest człow iekiem ”.

Mamy poza tym kilka m iejsc w Sum m ie, w yjaśniających co Tomasz rozumie pod nazwą „jednostka” (in d ivid u u m ). „Jed­

nostką bow iem jest to, co jest nierozdzielone (in d istin ctu m ) same w sobie, a oddzielone od drugich”. (1,29,4). „Jednostkowość po­

ciąga za sobą siłą faktu oddzielenie od w szystkiego innego”.

(1,13,9).

Jednostkowość jednak nie jest w yłącznym przyw ilejem by­

tów m aterialnych, bo „Bogu nie m oże przysługiw ać jednostko­

w ość o tyle, o ile zasadą ujednostkowienia jest materia, lecz jedynie o ile zawiera ona (jednostkowość) w sobie nieudziel- ność”. (1,29, 3, 4). W tym wypadku jako warunek jednostkowości w ym ieniony jest explicite tylko nieudzielność.

D owiadujem y się także, że w łaściw ie nazwa jednostki przy­

sługuje w pierw szym rzędzie bytom sam oistniejącym , gdyż

J E D N O S T K O W I E N IE B Y T Ó W M A T E R IA L N Y C H

117

„jednostką nieokreśloną, jak np. pew ien człowiek, oznacza ogól­

ną naturę z określonym sposobem istnienia, przysługującym bytom niezłożonym , tz. (z tym ) by była istniejąca samodzielnie i różna od innych”. (I, 30, 4).

W końcu w III części S u m m y porusza św . Tomasz raz jeszcze problem Eucharystii, i w artykule 2. kw estii 77 zastanawia się, czy rozciągłość chleba i w ina jest podłożem, w którym tkwią w szystk ie inne przypadłości. Za tezą przemawiają trzy argu­

m enty: po pierw sze oczyw istość zm ysłowa, po drugie, jak już pow iedział w G ent. IV, 65 to, że pierw szą dyspozycją m aterii jest rozciągłość; „po pierw sze, jako że podmiot jest zasadą ujed- noistkowienia przypadłości, trzeiba aby to, co służy za podmiot pew nym przypadłościom było w niejaki sposób zasadą (ich) ujednostkowienia. Ilość zaś rozciągła jest niejako zasadą ujed­

nostkow ienia. W pojęciu jednostki bow iem leży, że nie m oże być w w ielu , co zachodzi w dwojaki sposób: po pierwsze, gdy n ie jest stworzona do istnienia w czym kolw iek i w ten sposób form y niem aterialne (separatae), istniejące sam odzielnie jako takie, są też jako takie jednostkowe. Po drugie, gdy forma sub­

stancjalna c zy przypadłościowa jest naiwet stworzona do istnie­

nia w czym ś, lecz nie do istnienia w w ielu, tak jak „ta óto”

białość, która jest w „tym oto” ciele. Jeśli w ięc chodzi o pierw ­ sze (tj. o istnienie w czymś), materia jest zasadą ujednostkó- w ienia w szystkich form w niej tkw iących, jak bow iem formy tego rodzaju jako takie są stworzone, by tk w ić w podmiocie, tak z chw ilą, gdy któraś z nich zostanie przyjęta w m aterii, która nie tkw i już w niczym innym , już i forma tak istniejąca nie m oże być w czym ś innym. Jeżeli zaś chodzi o drugie (tj. o nie­

istnienie w w ielu), należy pow iedzieć, że zasadą ujednostko­

w ienia jest ilość rozciągła. D latego bow iem m oże być coś stw o ­ rzone, b y być w czym ś jednym , że to (ostatnie) jest samo w so­

bie n ie podzielone, a oddzielone od w szystkich innych. Podział zaś przysługuje substancji ze względu na ilość. Przeto w ięc sa­

ma ilość rozciągła jest pew ną zasadą ujednostkow ienia w for­

mach tego rodzaju, o ile m ianow icie różne liczebnie form y są

w różnych częściach m aterii”. , . .a.

118

Dalej powtarza Tomasz to, co powiedział w IV G ent. 65, że ilość rozciągła indyw idualizuje się w pew nym sensie sama przez się, gdyż jest ilością mającą położenie.

Na zakończenie dzieł św. Tomasza zacytujem y jeszcze ustęp z De principio in dividu ation is, Autentyczność dziełka tego zo­

stała ostatnio zakwestionowana, inni jednak potwierdzają autor­

stwo Tomasza.’4 Mówi on tam, że ,, forma substancjalna z chw i­

lą przyjęcia w m aterii staje się jednostką, która jest nieudziel- ną i pierwszą podstawą w kategorii su b stan cji,. jako zupełny podmiot innych swoich orzeczeń (praedicabilium ). W porządku zaś powstawania zawsze niezupełne wyprzedza zupełne, choć - w porządku doskonałości jest odwrotnie. To w ięc, co jest pierw ­ szym podmiotem w szystkiego w porządku powstawania i (czymś) niezupełnym , czego nie orzeka się o niczym z owego rodzaju, 1 m ianowicie materia, z konieczności będzie pierwszą zasadą da- , jącą nieudzielność, co jest cechą charakterystyczną jednostki.

Inną rzeczą jest to, co dla nas charakteryzuje pojęcie jednostki, l m ianowicie zdeterm inowanie jej do pew nych w ycinków czasu - i przestrzeni, gdyż cechą jej w łaściw ą jest być hic et nunc, a to

zdeterm inowanie przypada jej z racji określonej ilości. Dlatego w ięc materia, pod określaną ilością jest zasadą ujednostkowienia, jeśli chodzi o to, co jest pierwsze w kategorii substancji (in quo salvatu r ratio prim i in genere substantiae) czego jednak nie można znaleźć bez ciała i ilości. Przeto w ięc ilość określona zwana jest zasadą ujednostkowienia nie dlatego, że w jakiś sposób jest przyczyną swego podmiotu, którym jest* substancja

j

pierwsza, lecz że tow arzyszy jej nieodłącznie i determ inuje ją

| ad hic et nunc. To więc, co podpada pod rozum szczegółowy i (ratio particularis) jest jednostką dzięki naturze m aterii, co zaś

! pod zm ysły zewnętrzne, dzięki ilości... Przypadłości (zaś) nie ujednostkawiają się przez m aterię pierw szą, lecz przez swój podmiot, którym jest b y t aktualny, podobnie jak form y sub- - stancjalne przez m aterię pierwszą, która jest ich podmiotem.

A u ten tyczn ości p rzeczą : M a n d o n n e t , R o l l a n d — G o s s e l i n . In n i jed n ak potw ierdzają: K a j e t a n , P e l s t e r . Por. M a n s e r , op. cit., S. 21—22.

J E D N O S T K O W I E N IE B Y T Ó W M A T E R IA L N Y C H

119

R olland-G osselin30 przypisuje to dziełko jakiem uś bezpośred­

niemu uczniowi św. Tomasza, a jednym z głów nych powodów jest to, że materia prim a w ystęp u je tu — podobnie jak i w dru­

gim kw estionow anym przez niego i Mandonneta, a przyjm owa­

nym przez w iększość starszych tom istów, a obecnie przez Grab- manna, dziełku De natura m ateriae. et dim ensionibus in term i- n atis — jako jedyna, zasada ujednostkow ienia, podczais gdy jego zdaniem Tomasz przez całe życie przyjm ował dw ie równoległe zasady ujednostkowienia, m aterię i rozciągłość, i dopiero, pod koniec życia zdecydow ał się nazwać m aterię prim u m principium in dividu ation is, pozostawiając jednak ciągle rozciągłość jako nie­

zależną, choć drugorzędną zasadę ujednostkowienia. Gdyby w ięc ow e dziełka m iały być prawdziwe — czego R olland-G osselin nie uważa — należałoby przyjąć za czas ich napisania gdzieś ostatni rok życia św. Tomasza i stanow iłyby one w ten sposób ostatni etap jego m yśli co do zasady ujednostkowienia. Z innych jednak w zględów takie datowanie ow ych dziełek wprowadza w edług R olland-G osselin’a duże trudności.

M anser natom iast broni ich autentyczności i w yjaśnia podnie­

sione przez R olland-G osselin’a rozbieżności pom iędzy nimi a n ie­

w ątp liw ym i dziełam i św. Tomasza. Poglądom zaś Rolland-Gos- selin ’a, że Tomasz uważał m aterię i w ym iary ją określające za podwójną zasadą ujednostkowienia, jak to już zaznaczył, choć z m niejszą dokładnością w De ente et essentia, przeciwstawia Manser następujący ustęp w Das W essen des T h o m ism u s31:

„Główną kw estią jest jednak to, czy Tomasz przypisyw ał kiedy­

kolw iek ilości jako takiej, obok m aterii,i niezależnie od niej cha­

rakter drugiej samodzielnej .zasady ujednostkowienia? Temu za­

przeczam y z najw iększą stanowczością, choćby dlatego, że często w ym ienia on tylko m aterię jako zasadę ujednostkowienia. Czyż jednak nie przypisyw ał ilości niezależnego sam oujednostkowie- nia? Tu leży głów ny argum ent przeciwników. I ośm ielam y się odpowiedzieć: w całej autentycznej twórczości A kw inaty nie ma ani jednego m iejsca m ów iącego o sam oindywidualizacji ilości

” P or. op. cit., s. 133—4.

“ s. 689.