Subsydia a ekonomika, finanse i dochody gospodarstw rolniczych (2)

Pełen tekst

(1)Subsydia a ekonomika, finanse i dochody gospodarstw rolniczych (2).

(2)

(3) Subsydia a ekonomika, finanse i dochody gospodarstw rolniczych (2). Redakcja naukowa dr Justyna Góral Autorzy: dr hab. Wawrzyniec Czubak dr Justyna Góral prof. dr hab. Jacek Kulawik dr inż. Dariusz Osuch mgr Renata Płonka dr inż. Michał Soliwoda dr hab. Adam Wąs. ROLNICTWO POLSKIE I UE 2020+ WYZWANIA, SZANSE, ZAGROŻENIA, PROPOZYCJE Warszawa 2016.

(4) Wawrzyniec Czubak jest pracownikiem Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. Pozostali Autorzy s pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowego Instytutu Badawczego. Prac zrealizowano w ramach tematu Finansowe i fiskalne uwarunkowania poprawy efektywnoci, zrównowaenia i konkurencyjnoci polskiego rolnictwa w zadaniu Subsydia a ekonomika, finanse i dochody gospodarstw rolniczych.. Celem pracy bya analiza ex post oddziaywania dotacji na sytuacj ekonomiczn gospodarstw rolniczych ze szczególnym uwzgldnieniem wpywu patnoci rodowiskowych oraz patnoci kompensacyjnych (tzw. ONW).. Recenzenci: Prof. dr hab. Stanisaw Krasowicz, IUNG-PIB, Puawy Dr in. Grayna Niewgowska, IERiG-PIB. Opracowanie komputerowe Justyna Góral. Korekta Barbara Pawowska. Redakcja techniczna Leszek lipski. Projekt okadki IERiG-PIB. ISBN 978-83-7658-647-2. Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej – Pastwowy Instytut Badawczy ul. witokrzyska 20, 00-002 Warszawa tel.: (22) 50 54 444 faks: (22) 50 54 757 e-mail: dw@ierigz.waw.pl http://www.ierigz.waw.pl.

(5) . SPIS TRECI Wstp. 7. 1. Zmiany sytuacji ekonomiczno-produkcyjnej gospodarstw wdraajcych program rolnorodowiskowy w Polsce Wprowadzenie Wyniki bada Podsumowanie. 9 9 12 28. 2. Kondycja ekonomiczna beneficjentów dopat kompensacyjnych z tytuu niekorzystnych warunków gospodarowania (tzw. ONW) Wprowadzenie Patnoci kompensacyjne Wyniki bada empirycznych Podsumowanie. 32 32 34 39 51. 3. Wpyw zmian w systemie dopat bezporednich w latach 2014-2017 na poziom wsparcia wybranych typów gospodarstw rolniczych Wprowadzenie Metodyka bada Wyniki bada Podsumowanie. 55 55 58 76 78. 4. Zarzdzanie wartoci i ocena sytuacji finansowej rodzinnych gospodarstw rolniczych w Polsce – wybrane aspekty Wprowadzenie Zarzdzanie wartoci gospodarstwa rodzinnego Monitoring speniania nierównoci wzorcowej Monitoring sytuacji finansowej z wykorzystaniem modelu Du Ponta Podsumowanie Aneks do rozdziau. 85 85 86 94 98 102 105. 5. Subsydia a finanse i ekonomika gospodarstw osób fizycznych Zaoenia metodyczne róda danych Analiza uzyskanych wyników Podsumowanie. 107 113 117 120 130. .

(6)

(7) Wstp Zasady ochrony rodowiska oraz warunki korzystania z jego zasobów s nakazem dla wspóczesnego spoeczestwa. Aktualnie jednym z najwaniejszych aspektów gospodarowania na obszarach wiejskich jest dziaanie nienaruszajce krajobrazu przyrodniczego i nieredukujce zasobów dóbr publicznych. System ekologiczny oraz system produkcji integrowanej s preferowane z uwagi na dostarczanie ywnoci wysokiej jakoci oraz ich pozytywny wpyw na jako gleb, wód oraz na biorónorodno . Udoskonalenia w ramach Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) maj na celu zacht producentów rolnych do zmiany postawy wobec dóbr publicznych (do redukcji internalizacji negatywnych efektów zewntrznych), a take do wykorzystywania technologii uwzgldniajcych pro-rodowiskowe regulacje prawne i zaostrzenia odnonie zasad produkcji rolnej (w myl hipotezy Portera). Rolnictwo, które uytkuje ponad 60% ogólnej powierzchni kraju, wywiera duy wpyw na ksztatowanie rodowiska naturalnego. Bezporednio uytkuje jego zasoby w procesach produkcji. Dziaalno produkcyjna w tym sektorze moe negatywnie oddziaywa na wody powierzchniowe i podziemne, gleb czy powietrze. Niewaciwe stosowanie przemysowych rodków produkcji (nawozy sztuczne i rodki ochrony rolin) moe prowadzi do zaniku naturalnej flory i fauny, zakóca gospodark wodn i mikroklimat. Dostarczanie dóbr publicznych stanowi argument uzasadniajcy interwencjonizm pastwa w gospodarce rynkowej, a szczególnie legitymizacj dla stosowania patnoci rolnorodowiskowo-klimatycznych w ramach WPR (dotacje rolno-rodowiskowo-klimatyczne w ramach PROW 2014-2020). W dziaalnoci rolniczej istniej okrelone wymagania z zakresu spenienia wymaga ochrony rodowiska i zachowania krajobrazu, zapewnienia dobrostanu zwierzt i bezpieczestwa ywnoci wzgldem gospodarstw zwane zasadami cross-compliance. Obowizujcy na terenie kraju Program Rolnorodowiskowo-klimatyczny jest gównym przedsiwziciem skierowanym bezporednio do gospodarstw rolnych. Z drugiej strony, rolnicy funkcjonujcy w gospodarce rynkowej musz produkowa zgodnie z potrzebami rynku i jednoczenie maksymalizowa swoje funkcje celu poprzez efekty produkcyjne oraz ekonomiczne. Std te zagadnieniom tym powicono znaczn cz niniejszej monografii. Przeanalizowano wyniki ekonomiczno-produkcyjne beneficjentów patnoci rodowiskowych. Pokazane zostay zmiany tych wyników w czasie, na przestrzeni lat 2004-2014 w oparciu o dane FADN pochodzce z gospodarstw indywidualnych. Drugim instrumentem WPR, któremu dedykowano znaczn cz niniejszej publikacji s patnoci kompensacyjne dla gospodarstw poonych na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania. Tutaj równie przybliono wyniki ekonomiczne i produkcyjne. Ponadto przeanalizowano efekty tych dotacji w rozbiciu na tereny nizinne oraz górskie. Warto podkreli , e w znacznej mierze obszary zaklasyfikowane do patnoci ONW (typ nizinny lub górski) pokrywaj si z terenami cennymi przyrodniczo. Nie-. 7.

(8) rzadko beneficjenci patnoci kompensacyjnych korzystaj równie z dotacji rodowiskowych. To skonio autorów publikacji do przeanalizowania tych dwóch grup beneficjentów w ramach jednego badania. Pozwolio to take uzyska peniejszy obraz sytuacji ekonomicznej gospodarstw rolnych, co stanowio gówny cel niniejszej pracy. Pominito za badania pod ktem efektów (korzyci) rodowiskowych, jakie przyniosa realizacja omawianych instrumentów polityki rolnej. Wycena takowych stanowi kolejne wyzwanie zarówno dla pracowników naukowych, jak i samej Komisji Europejskiej. Poza tym autorzy przybliyli najnowsze zmiany w zakresie unijnej polityki rolnej i ich wpyw na biece i przysze wyniki ekonomiczne, co stanowi tre trzeciego rozdziau. Cao uzupeniono o szczegóowe analizy ekonomiczno-finansowe, bdce kontynuacj bada z lat poprzednich. Analizy te ujte zostay w dwóch ostatnich rozdziaach.. 8.

(9) 1. Zmiany sytuacji ekonomiczno-produkcyjnej gospodarstw wdraajcych program rolnorodowiskowy w Polsce Wprowadzenie Gównym celem programu rolnorodowiskowego jest ochrona rónorodnoci biologicznej, ochrony gleb, wód, klimatu, krajobrazu oraz zachowanie i poprawa stanu cennych siedlisk przyrodniczych, ochrona zagroonych gatunków, promowanie zrównowaonego systemu gospodarowania. Jest to forma interwencji instytucjonalnej skierowanej do rolnictwa, gdzie w zamian za aktywne wczanie si w dziaania suce poprawie rolniczego rodowiska przyrodniczego i dostarczenie dóbr rodowiskowych stosuje si odpowiednie patnoci. Zgodnie z zaoeniami (Program Rozwoju… 2014) dziaanie ma za zadanie realizacj celów rodowiskowych, uwzgldniajc przy tym gospodarcze i spoeczne znaczenie rolnictwa w kontekcie rosncego zapotrzebowania na surowce rolne oraz wci due znaczenie dziaalnoci rolniczej dla zatrudnienia i rozwoju obszarów wiejskich w Polsce. Fundamentalne znaczenie ma wspóbiene, a nie konfrontacyjne, ujcie celów rodowiskowych i ekonomicznych. W kontekcie dziaalnoci gospodarczej program rolnorodowiskowy tworzy instrument, który powoduje modyfikacj konwencjonalnego rachunku ekonomicznego (Krasowicz i Oleszek 2013). W interwencji pastwa w programie rolnorodowiskowym przejawia si nierozerwalny zwizek koniecznoci wynagradzania wszystkich czynników produkcji (ziemi, kapitau i pracy rolnika) aktywnie wczonych w dziaania rodowiskowe. Z tego punktu widzenia efektem programu, i jednoczenie kryterium oceny jego funkcjonowania, bdzie oddziaywanie rodowiskowe i skutki ekonomiczne. Efekty rodowiskowe, wynikajce z realizacji programu rolnorodowiskowego, zale od rodzaju dziaania podejmowanego w odpowiednim pakiecie. rodowiskowy pomiar rezultatów jest niezwykle trudny, a czasem niemoliwy lub wrcz niemoralny (nie wolno wycenia ekologicznych „kosztów” wyginicia gatunku). Tym bardziej ekonomiczna wycena zmian rodowiskowych nadal nie znalaza waciwej metodologii. Natomiast skuteczno rodowiskowa wprost uzaleniona bdzie od wymiaru ekonomicznego tej polityki rolnorodowiskowej. Zainteresowanie adresatów, którymi s rolnicy, jest pochodn kilku elementów. Na gotowo do wczenia si do programu rolnorodowiskowego skadaj si m.in.: skala zawioci proceduralnych, poziom potrzeb rodowiskowych (np. istnienie w danym regionie terenów zagroonych), przepyw informacji, wiadomo rolników1 oraz poziom wsparcia. Ten ostatni element polega na przyrównaniu kosztów przystpienia do programu z przysugujcymi z tego tytuu patnociami2. Na poziomie gospodar 1. W pocztkowym okresie wdraanie programu rolnorodowiskowego napotkao liczne bariery, wynikajce gównie z trudnoci proceduralnych w aplikowaniu o wsparcie, braku wiadomoci spoecznej, sabego przygotowania doradców rolnorodowiskowych, niedostatecznej wiedzy oraz nieufnoci rolników (Kamiski 2012). 2 Zasady programu, a w szczególnoci wielko rekompensat finansowych za prowadzenie pakietów rolnorodowiskowych, ustalane s przed pastwo czonkowskie w zalenoci od warunków i potrzeb danego kraju (Niewgowska 2006). 9.

(10) stwa rolnego kalkulowane s koszty transakcyjne, koszty zwizane z podejmowaniem dodatkowych dziaa lub zaniechaniem prowadzenia niektórych czynnoci gospodarczych, jak te koszty utraconych korzyci. Uzasadnieniem podjtych bada jest fakt, i w poszczególnych mechanizmach polityki rolnej moe wystpi zasadnicza rozbieno midzy zakadanymi celami i spodziewanymi efektami przewidywanymi przez inicjatorów interwencji czyli wadz pastwowych inicjujcych polityk, a rzeczywistymi zjawiskami gospodarczymi, które s obserwowane w grupie adresatów a wic gospodarstw rolnych. Z punktu widzenia twórców polityki zakadany jest szeroki zakres oddziaywania mechanizmów o charakterze ekonomicznym, rodowiskowym, spoecznym, terytorialnym. Natomiast dla podmiotów gospodarczych najwaniejszym celem jest maksymalizowanie efektu ekonomicznego w postaci zysku (BezatJarzbowska i in. 2013). Take w rolnictwie osignicie celu ekonomicznego jest utosamiane z uzyskaniem przez rolnika satysfakcjonujcego dochodu (Floriaczyk i Buks 2013). Skala moliwoci realizacji efektu mikroekonomicznego zadecyduje o zainteresowaniu podmiotów udziaem w tym programie. W skrajnym przypadku braku opacalnoci korzystania z instrumentów polityki lub zbyt duego ryzyka potencjalni adresaci mog nie by zainteresowani danym mechanizmem3, co tym samym wykluczy osignicie pozaekonomicznych celów. Skonfrontowanie obu wymiarów: zaoonego i uzyskanego, da odpowied

(11) na pytanie o skuteczno programu, przynajmniej w wymiarze ekonomicznym. W przeprowadzonej analizie korzystania ze rodków pomocowych UE na rozwój dziaa pro-rodo-wiskowych w gospodarstwach rolnych rozpatrywany bdzie kontekst spenienia celów programu poprzez wykreowanie grupy podmiotów, dla których stosowanie wytycznych programu nie zakóci (lub wrcz wzmocni) efektywnoci mikroekonomicznej. Zwaywszy na opisany brak moliwoci oceny efektów rodowiskowych, podjty w opracowaniu obszar bada ekonomicznych dotyczy dwóch wymiarów wdraania programu rolnorodowiskowego. Pierwszy zakres analiz zwizany jest z prób scharakteryzowania gospodarstw rolnych beneficjentów programu. W oparciu o dane sprzed wdraania programu, tzn. zanim gospodarstwo rozpoczo realizacj i skorzystao z dodatkowych patnoci, okrelono profil beneficjentów. Bazujc na dostpnych danych FADN za okres bazowy (wyjciowy) przyjto 2004 rok. Drugi zakres bada dotyczy zmian, jakie nastpiy w badanych gospodarstwach. Zatem celem bada byo okrelenie cech charakteryzujcych beneficjentów programu rolnorodowiskowego oraz zbadanie skali i kierunku przemian, jakie zaszy w tych gospodarstwach. Badanie ma da odpowied

(12) na kilka zasadniczych pyta: czy z programu rolnorodowiskowego korzystay gównie gospodarstwa mniejsze czy wiksze?, czy wdroenie programu przyczynio si do poprawy czy pogorszenia ich sytuacji?, na ile beneficjenci zmienili swoj pozycj w zakresie wybranych cech produkcyjnych i ekonomicznych wzgldem innych podmiotów? 3. Przykadem jest Pakiet 9. w ramach PROW 2007-2013: Strefy buforowe, z którego kontynuowania w PROW 2014-2020 zrezygnowano „m.in. ze wzgldu na niewielkie zainteresowanie beneficjentów” (Program rozwoju… 2014). 10.

(13) W opracowaniu wykorzystano wyniki rachunkowoci rolniczej FADN4. Badanie dynamiki zmian analizowanych zjawisk wymagao wyselekcjonowania gospodarstw rolnych, które nieprzerwanie uczestniczyy w systemie FADN w latach 2004-2014. W caym badanym okresie wdraany by tak zwany program rolnorodowiskowy. Dziaania wspierajce ochron rónorodnoci biologicznej i krajobrazowej obszarów wiejskich podejmowane byy w ,,Planie rozwoju obszarów wiejskich” na lata 2004–2006 Dziaanie 4. Wspieranie przedsiwzi rolnorodowiskowych i poprawy dobrostanu zwierz t, nastpnie w ,,Programie rozwoju obszarów wiejskich” na lata 2007–2013 – Dziaanie 214 Program rolnorodowiskowy i w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020 Dziaanie 10 Dziaanie rolnorodowiskowoklimatyczne i Dziaanie 11 Rolnictwo ekologiczne. Ze wzgldu na przedmiot bada, gospodarstwa podzielono na dwie grupy: beneficjentów programu rolnorodowiskowego oraz pozostae gospodarstwa rolne. Do grupy beneficjentów wczone zostay tylko te gospodarstwa, które w badanym okresie w zapisach rachunkowych uzyskay co najmniej pi patnoci z tytuu dopat rolnorodowiskowych. To podejcie podyktowane byo dwiema przyczynami. Po pierwsze, nie byoby waciwe zakwalifikowanie do grupy beneficjentów tych gospodarstw, które uzyskao tylko jedn patno , np. w 2014 roku ostatnim roku analizy. W analizie dynamicznej takie gospodarstwa w pierwszych dziesiciu latach prowadziy konwencjonaln dziaalno i w ich funkcjonowaniu nie byo adnego wpywu programu rolnorodowiskowego. Po drugie, przyjcie minimum piciu patnoci wynikao z zaoe programu. Dziaanie rolnorodowiskowe jest umow picioletni, a patnoci w ramach pakietu s przyznawane corocznie, przez okres 5-letniego zobowizania. Przyjcie minimum piciu patnoci w systemie FADN oznacza, e do analizy wybrano gospodar 4. FADN (ang. Farm Accountancy Data Network) jest stosowanym od 1965 roku we Wspólnotach Europejskich systemem rachunkowoci rolniczej. Jego gównym celem jest pomoc w programowaniu oraz ocenie realizacji poszczególnych instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej, std te wprowadzenie tego systemu jest obligatoryjne dla kadego pastwa przystpujcego do tego ugrupowania. Poza tym dane pochodzce z rachunkowoci FADN mog by wykorzystywane do innych celów, takich jak prowadzenie bada naukowych, udzielanie informacji organom decyzyjnym pastw czonkowskich i organizacjom przedstawicielskim rolników, ale take pomoc w zarzdzaniu pojedynczym gospodarstwem rolnym. W polu obserwacji FADN znajduj si podmioty wytwarzajce 90% krajowej Standardowej Nadwyki Bezporedniej (od 2010 roku Standardowej Produkcji). Z tej populacji wybierana jest próba gospodarstw, w których (po wyraeniu na to zgody ich kierowników) prowadzone s zapisy rachunkowe, przekazywane z kolei do Agencji cznikowej (w Polsce jest ni Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej - Pastwowy Instytut Badawczy), a po przeprowadzeniu weryfikacji poprawnoci danych, do Komisji Europejskiej. Podstawow zalet systemu FADN jest jego jednolito metodyczna, umoliwiajca dokonywanie porówna gospodarstw odmiennych pod wzgldem szeregu cech, takich jak wielko i skala produkcji, czy pooenie geograficzne. Równie wana jest wiarygodno danych, gwarantowana przez rozbudowany i wieloszczeblowy (poczwszy od gospodarstwa rolnego a skoczywszy na Komisji Europejskiej) system ich kontroli i weryfikacji. FADN jest w Polsce jedynym systemem dostarczajcym na poziomie mikroekonomicznym informacji na temat wielkoci i struktury majtku gospodarstw, wartoci produkcji, wielkoci i struktury ponoszonych kosztów, czy w kocu uzyskiwanych wynikach ekonomicznych (Goraj i in. 2004, Goraj i Mako 2009, www.fadn.pl). 11.

(14) stwa rolne, które w latach 2004-2014 zrealizoway przyjemniej jeden peny program5. W badanym zbiorze byo 860 takich podmiotów. Grup porównawcz6 tworzyy 2633 gospodarstwa, które nieprzerwanie uczestniczyy w systemie Polski FADN w latach 2004-2014, a jednoczenie nie uzyskay adnych patnoci rolnorodowiskowych. cznie, analizowano wyniki 3493 podmiotów, czyli okoo 30% kadorocznego stanu gospodarstw uczestniczcych w systemie (okoo 12 tys.). W analizie porównawczej wzito pod uwag szereg cech okrelajcych sytuacj ekonomiczn gospodarstw, w tym przede wszystkim: potencja produkcyjny, wielko. produkcji,

(15) róda finansowania majtku, wysoko ponoszonych kosztów, uzyskane wyniki ekonomiczne. W analizie dynamiki zjawisk zachodzcych w latach 2004-2014 w przypadku zmiennych o charakterze finansowym (wyraonych w z), aby pomin wpyw inflacji wyniki wyraono w cenach staych z 2014 roku. W tym celu dokonano przeliczenia rezultatów z wykorzystaniem wska

(16) ników zmian: cen globalnej produkcji rolniczej, cen towarów i usug zakupywanych przez gospodarstwa indywidualne w rolnictwie na cele biecej produkcji rolniczej, cen towarów i usug zakupywanych przez gospodarstwa indywidualne w rolnictwie na cele inwestycyjne, cen towarów i usug konsumpcyjnych ogóem oraz cen produktów rolnych sprzedawanych przez gospodarstwa rolne (Ceny w gospodarce narodowej 2005-2015; Rocznik statystyczny RP 2005-2015). Jedynie w okrelaniu udziau lub wzajemnych relacji dwóch zmiennych stosowano ceny biece. Badania dynamiki zmian w poszczególnych cechach okrelao wpyw podjtych dziaa rolnorodowiskowych na sytuacj ekonomiczn i produkcyjn gospodarstw.. Wyniki bada Wielko , struktura i relacje pomidzy czynnikami produkcji, a wic zasobami ziemi i kapitau oraz nakadami pracy, okrelaj potencja produkcyjny gospodarstw rolnych i determinuj zdolnoci rozwojowe w budowaniu pozycji konkurencyjnej. Posiadanie odpowiedniego majtku stwarza przesanki, przynajmniej w pewnym zakresie (nie wykluczajc znaczenia kapitau ludzkiego czy organizacji podmiotu), do skutecznego wykorzystywania szans rozwojowych, których jednym ze

(17) róde s dziaania polityki rolnej. Porównanie zasobów w bazowym roku 2004 pozwoli okreli pocztkowe cechy, które charakteryzoway gospodarstwa rolników decydujcych si na wdroenie dziaa rolnorodowiskowych. W tworzeniu potencjau produkcyjnego gospodarstw rolnych najwaniejsz rol odgrywaj zasoby ziemi. Zauwaalne jest znaczne zrónicowanie areau uytków rolnych w roku bazowym. W wielu opiniach (Problemy… 2013) program rolnorodowiskowy dedykowany by dla gospodarstw mniejszych, które w mniejszym stopniu wypeniaj funkcje produkcyjne, lecz peni istotne funkcje przyrodnicze, krajobrazowe. Miay one dostarcza dóbr publicznych w formie poprawy jakoci rodowiska w miejsce wysokotowarowej produkcji rolnej. Zwikszenie zakresu uczestniczenia w programie rolnorodowiskowym miaoby by elementem synergii midzy I a II filarem 5 6. Po zakoczeniu 5-letniego zobowizania beneficjent móg wnioskowa i kontynuowa program. Okrelan w opracowaniu take jako pozostae gospodarstwa lub grupa kontrolna. 12.

(18) WPR (Mickiewicz i Mickiewicz 2016), a dopaty z tego tytuu miay tworzy gówny skadnik wynagrodzenia za czynniki produkcji zaangaowane w wytwarzanie dóbr publicznych. Okazuje si, e gównymi beneficjentami tego wsparcia byy podmioty due7, niemal dwukrotnie wiksze od pozostaych (kontrolnych). W 2004 roku gospodarstwa beneficjentów programu miay przecitnie 40 ha UR, a pozostae podmioty 26 ha UR. Z biegiem czasu wzrastaa rónica potencjau (mierzonego zasobami ziemi). Badania dynamiki zmian dowodz, e rednioroczne tempo zmian dla gospodarstw, które skorzystay z programu rolnorodowiskowego wynosio 1,9%, a w pozostaych gospodarstwach 1,5%. Wielko pocztkowa posiadanego potencjau produkcyjnego sprzyja dalszemu pomnaaniu, aczkolwiek nie determinuje go ostatecznie. Konieczna jest take aktywna postawa kierowników podejmujcych decyzje strategiczne (Czubak i in. 2014), w tym o wnioskowaniu o fundusze II filaru WPR. Rysunek 1. Przecitna wielko gospodarstwa rolnego beneficjentów Programu rolnorodowiskowego i pozostaych gospodarstw w latach 2004-2014 (ha UR) Beneficjenci Programu rolnorodowiskowego Pozostae gospodarstwa. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN.. Poza okreleniem przecitnej wielkoci gospodarstw, zbadano rozkad gospodarstw w zalenoci od powierzchni UR (tab. 1). Niewiele byo gospodarstw o powierzchni poniej 5 ha UR, które korzystay z programu. Stanowiy one mniej ni 1% beneficjentów. Dominoway gospodarstwa due i bardzo due. Zmiany, jakie si dokonay w obu grupach, wskazuj, e pod wzgldem powierzchni bardziej dynamicznie rozwijay si podmioty wdraajce program. Szybciej powikszaa si grupa najwikszych gospodarstw (przyrost o 8,5 pkt. proc.). W stosunku do wielkoci gospodarstw rolnych w Polsce w ogóle, która wynosia okoo 10 ha (Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2015), badane gospodarstwa rolne ko 7. Por. G. Niewgowska, Zdolno rodzinnych gospodarstw rolnych do realizacji programu rolnorodowiskowego, Studia i Monografie nr 130, IERiG-PIB, Warszawa 2005, s. 160-230; G. Niewgowska, Wdraanie programu rolnorodowiskowego w pierwszych latach jego realizacji, Zeszyty Naukowe AR we Wrocawiu 2006, nr 540, s. 383-389; G. Niewgowska, Zagroenia dla rodowiska z gospodarstw pooonych w strefie ogranicze rodowiskowych (na podstawie danych FADN), Roczniki Naukowe SERiA 2007, t. IX, nr 1, s. 333-337; G. Niewgowska, Szanse i ograniczenia gospodarstw pooonych w strefie ogranicze rodowiskowych na podstawie danych Polskiego FADN, Journal of Agribusiness and Rural Development 2009, nr 2, s. 147-156. 13.

(19) rzystajce z programu rolnorodowiskowego byy piciokrotnie wiksze. W ujciu regionalnym wielko gospodarstw (liczona powierzchni UR) korzystajcych z programu rolnorodowiskowego bya skorelowana z generalnym zrónicowaniem przecitnej powierzchni gospodarstw w Polsce. Gospodarstwa wdraajce program rolnorodowiskowy na Pomorzu i Mazurach byy 2 razy wiksze anieli w Maopolsce i Pogórzu. Jednak w poudniowo-wschodniej czci kraju gospodarstwa beneficjentów programu rolnorodowiskowego byy a siedmiokrotnie wiksze ni przecitna powierzchnia uytków rolnych przypadajca na 1 gospodarstwo w tym regionie (Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2015). W pozostaych regionach relacja ta wynosia 3,5 raza. Zatem, gospodarstwa beneficjentów byy znacznie wiksze, co byo szczególnie widoczne na obszarze duego rozdrobnienia agrarnego. Tabela 1. Liczba i struktura gospodarstw rolnych wedug wielkoci powierzchni UR Pozostae. Beneficjenci Klasy wielkoci UR 5 5 < UR 10 10 < UR 20 20 < UR 30 30 < UR 50 UR > 50 Razem. 2004. 2014. liczba. udzia. liczba. udzia. 8 62 241 171 184 194 860. 0,9 7,2 28,0 19,9 21,4 22,6 100,0. 2 44 203 153 191 267 860. 0,2 5,1 23,6 17,8 22,2 31,0 100,0. zmiana udziau (2014-2004) -0,7 -2,1 -4,4 -2,1 0,8 8,5 -. 2004. 2014. liczba. udzia. liczba. udzia. 144 372 940 525 402 250 2633. 5,5 14,1 35,7 19,9 15,3 9,5 100,0. 126 319 844 508 464 372 2633. 4,8 12,1 32,1 19,3 17,6 14,1 100,0. zmiana udziau (2014-2004) -0,7 -2,0 -3,6 -0,6 2,4 4,6 -. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN.. We wszystkich regionach Polski (tab. 2) gospodarstwa beneficjentów byy wiksze od przecitnej powierzchni gospodarstw, które nie korzystay z programu. Tabela 2. Regionalne zrónicowanie powierzchni gospodarstw rolnych beneficjentów programu rolnorodowiskowego i pozostaych gospodarstw w latach 2004-2014 (ha UR) Region. Grupa. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013. 2014. Beneficjenci 65 69 69 71 69 70 71 72 72 73 Pozostae 41 41 41 42 42 43 43 44 44 44 Beneficjenci 43 44 45 46 47 48 49 51 54 53 B Pozostae 30 30 30 31 32 32 33 33 34 34 Beneficjenci 24 25 26 26 28 28 29 29 30 30 C Pozostae 21 21 21 22 23 23 23 24 24 25 Beneficjenci 28 28 28 30 30 32 32 33 33 34 D Pozostae 17 18 19 20 20 21 21 21 22 23 A - Pomorze i Mazury, B - Wielkopolska i lsk, C - Mazowsze i Podlasie, D - Maopolska i Pogórze.. 74 44 54 34 31 25 35 24. A. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN.. Niemniej w zachodniej czci Polski (region A i B) dysproporcje midzy beneficjentami a grup pozostaych gospodarstw byy najwiksze, sigajce ponad 60% w 2014 roku. Istotne jest te to, e gospodarstwa beneficjentów znacznie szybciej powikszay area UR, a jedynym wyjtkiem bya Maopolska i Pogórze.. 14.

(20) Dodatkowe rodki finansowe wykorzystywano na zwikszenie areau i innych aktywów (o czym dalej w tekcie). Inwestycje zwizane z powikszaniem zasobów rodków trwaych wymuszay popraw wydajnoci pracy czy wrcz zwikszenia zatrudnienia. Ponadto, w indywidualnym, rodzinnym gospodarstwie rolnym bazuje si przede wszystkim na zasobach pracy wasnej. Z tego powodu tempo zmian ogranicza moliwoci zaangaowania czonków rodziny w dziaalno pozarolnicz, szczególnie na obszarach wiejskich. Rezultatem tych uwarunkowa, podyktowanych specyfik rolnictwa, byy zblione nakady i czas pracy w obu grupach (tab. 3). Take dynamika zmian bya identyczna. Nakady pracy wasnej pozostay niezmienione, natomiast gospodarstwa zatrudniay dodatkowe osoby. W obu grupach nakady pracy najemnej zwikszyy si o 16%. Jednak w niewielkim stopniu wpywao to na zmiany nakadów ogóem, poniewa udzia nakadów pracy najemnej w nakadach pracy ogóem wynosi 13% w gospodarstwach rolnorodowiskowych i okoo 17% w pozostaej grupie. Wic te tendencje z zasobami ziemi oznacza to, e intensywno produkcji, okrelona liczb osób na 100 ha UR, bya mniejsza w gospodarstwach beneficjentów. Wzrastajce zasoby ziemi oznaczay, e malaa liczba osób w relacji do ziemi. Tabela 3. Nakady pracy w gospodarstwach rolnych beneficjentów programu rolnorodowiskowego i pozostaych gospodarstwach w latach 2004-2014 Cecha. Grupa. Nakady pracy Beneficjenci ogóem Pozostae (AWU) Nakady pracy Beneficjenci najemnej Pozostae (AWU) Czas pracy Beneficjenci ogóem Pozostae ( d ). 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,0 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 2,1 0,2 0,2 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,4 0,4 0,4 0,4 0,3 0,4 0,4 0,4 0,4 4 338 4 332 4 394 4 364 4 370 4 345 4 580 4 558 4 542 4 556 4 572 4 543 4 586 4 639 4 615 4 664 4 626 4 783 4 797 4 827 4 787 4 778. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN.. Niewielkie zmiany zatrudnienia byy charakterystyczne dla wszystkich regionów i regionalnie bardzo podobne. Tylko w poudniowo-wschodniej czci kraju nakady pracy (liczone iloci osób penozatrudnionych i cznym czasem pracy) byy mniejsze (o 15%) w gospodarstwach wdraajcych program rolnorodowiskowy. Rónica areau uytków rolnych porównywanych grup wskazywaa, e znacznie wiksze byy gospodarstwa wdraajce program rolnorodowiskowy. Natomiast pocztkowa warto kapitau, jakim dysponoway przed przystpieniem do programu, bya niemal identyczna. Take spadek8, jaki nastpi w 2005 roku w obu grupach, by podobny. Po tych dwóch pierwszych latach ujawnia si wyra

(21) na rónica tendencji. Beneficjenci programu rolnorodowiskowego systematycznie powikszali zasoby majtku trwaego. Wyjanienie tego zjawiska wymaga odniesienia do poziomu wsparcia, jakie otrzymuj gospodarstwa (tab. 3). Dane rachunkowe nie pozwalaj na jednoznaczne okrelenie, w jakim stopniu dodatkowe rodki programu wpyway na t rónic, ale mona wnioskowa , e miay znaczcy udzia. Generalnie, beneficjenci otrzymywali znacznie wik 8. W cenach staych notowana bya stagnacja, natomiast wysoki wska

(22) nik zmian cen towarów i usugi zakupywanych na cele inwestycyjne wpyn na obnienie wartoci aktywów w cenach staych 2014 roku. 15.

(23) sze dopaty do dziaalnoci operacyjnej z dwóch powodów. Po pierwsze, rónica areau powodowaa, e dopaty bezporednie byy corocznie o 60% wiksze w przeliczeniu na jedno gospodarstwo. Po drugie, bardzo due znaczenie miay dodatkowe dopaty z tytuu patnoci rolnorodowiskowych. Stanowiy one corocznie dodatkowe 20% dopat do dziaalnoci operacyjnej. W wartociach bezwzgldnych przecitnie gospodarstwo beneficjentów otrzymywao (w cenach staych) dodatkowo okoo 15 tys. z dopat rolnorodowiskowych. To powodowao, e dopaty do dziaalnoci operacyjnej, jakie otrzymywao przecitnie gospodarstwo wdraajce program rolnorodowiskowy, byy corocznie niemal dwukrotnie wysze. W pocztkowym okresie rónica ta bya mniejsza, ale rednio w cigu 11 lat analizy gospodarstwa realizujce program otrzymyway rocznie 27 tys. z wicej z tytuu dopat do dziaalnoci operacyjnej. W zalenoci od rodzaju wdraanego pakietu (lub pakietów) rolnorodowiskowego, cz z tych rodków bya wydatkowana na wykonanie zada i zobowiza programu. Niemniej pewna cz stanowia dodatkowe wsparcie, które byo na tyle due, e pozwalao na wspófinansowanie inwestycji. Z bada Czubak i Jdrzejak (2011) i Czubak (2013) wynika, e patnoci bezporednie s wykorzystywane przez gospodarstwa rolne do finansowania wydatków biecych i inwestycyjnych, jednak najwikszy efekt inwestycyjny dopat wystpuje w gospodarstwach wikszych, które otrzymuj relatywnie wiksze wsparcie. A wic przy pewnym poziomie wsparcia dopaty bezporednie nabieraj charakteru transferów stymulujcych inwestycje. Wyniki ukazujce wzrost wartoci aktywów trwaych dowodz, e podobny efekt dotyczy gospodarstw, które uczestniczyy w programie rolnorodowiskowym. Poza wspomnianym powikszeniem zasobów ziemi, od 2005 do 2014 roku warto aktywów trwaych, bez ziemi9, przyrosa o 17%.. 9. W niniejszym opracowaniu wielko majtku liczona jest jako warto aktywów pomniejszona o warto ziemi. Podejcie takie uzasadnione byo zmian metodyki wyceny wartoci ziemi w systemie Polski FADN. Do roku 2009 ustalana ona bya na podstawie ceny yta przyjmowanej do obliczania podatku rolnego. Od 2010 roku szacowana jest wedug cen rynkowych. Spowodowao to nieporównywalne, nominalne rónice wartoci ziemi w latach 2004-2009 i 2010-2011, dlatego dla zachowania poprawnoci merytorycznej analizy warto. ziemi zostaa pominita w kalkulacji wielkoci majtku. 16.

(24) Tabela. 4. Dopaty do dziaalnoci operacyjnej w badanych gospodarstwach w latach 2004-2014 (ceny stae roku 2014) Cecha. Grupa. Dopaty do dziaalno- Beneficjenci (n=860) ci operacyjnej (w tys. z; ceny stae) Pozostae Dopaty rolnorodowiskowe (w tys. z; ceny stae). Tylko gospodarstwa korzystajce z programu R- w danym roku1 - liczebno (n) Wszystkie gospodarstwa. Udzia patnoci R- beneficjentów (n=860) w dopatach do dziaalnoci Tylko gospodarstwa operacyjnej korzystajce z programu. 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 29,6 40,8 55,6 54,9 38,7 48,0 70,3 72,9 69,4 71,1 71,5 18,6 24,1 31,5 28,3 17,0 22,4 35,3 37,5 34,6 34,5 35,3 13,1 12,6 12,5 14,0 13,6 14,1 15,7 16,0 17,8 16,9 (2) (35) (359) (451) (683) (733) (771) (720) (664) (715) (654) 0,1. 1,2. 8,7 11,5 19,0 16,7 17,9 17,9 17,6 20,6 17,7. - 30,4 17,7 17,4 22,2 18,9 19,8 20,6 21,4 23,6 22,2 R- w danym roku1 1 zgodnie z przyjt metodyk do grupy beneficjentów zakwalifikowano 860 gospodarstw, które zrealizoway przynajmniej jeden peny program rolnorodowiskowy, a wic otrzymay przynajmniej 5 patnoci z tytuu realizacji programu. Rónice liczebnoci w poszczególnych latach wynikaj z faktu, e w danym roku cz gospodarstw dopiero rozpoczynaa realizacj programu (np. w 2005 roku takich podmiotów byo 33) lub te po skoczeniu okresu piciu lat w nastpnym roku nie uzyskay patnoci (np. w przypadku gospodarstw kontynuujcych program dopiero zoono wniosek, ARiMR nie wydaa jeszcze decyzji lub nie podpisano jeszcze umowy o realizacj programu). Dlatego czn kwot (sum) patnoci z programu rolnorodowiskowego odniesiono do cznej kwoty (sumy) dopat do dziaalnoci operacyjnej, ale tylko dla tych podmiotów, które w danym roku otrzymay dopaty.. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN. Rysunek 2. Warto aktywów trwaych (bez wartoci ziemi1) w z/gosp. w badanych gospodarstwach w latach 2004-2014 (ceny stae roku 2014) Beneficjenci programu rolnorodowiskowego Pozostae gospodarstwa. 1. ze wzgldu na zmian metodyki liczenia wartoci ziemi analiz stanu i dynamiki zmian majtku liczono dla wszystkich lat jako warto aktywów pomniejszonej o warto ziemi.. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polski FADN.. Potwierdzeniem tezy o proinwestycyjnym charakterze patnoci w tym take rolnorodowiskowych – s nakady inwestycyjne ponoszone przez gospodarstwa. Badania wykazay, e we wszystkich latach wród gospodarstw korzystajcych z dotacji rolnorodowiskowych, na tle pozostaych gospodarstw, wikszy by odsetek podmiotów, które realizoway dodatnie inwestycje netto. Na pocztku, w 2004 roku jedynie 25% gospodarstw zdolnych byo do powikszania majtku. Grupa ta dynamicznie zwikszaa si do okoo poowy wszystkich podmiotów w 2006 i 2007 roku. Kryzys gospodarczy spowo-. 17.

(25) dowa, e poczwszy od 2008 roku okoo 1/3 gospodarstw prowadzia inwestycje przekraczajce swoje moliwoci (sprzeda czci rodków trwaych). W grupie porównawczej takie podmioty stanowi okoo 1/4 ogóu. Rónica ujawnia si w przecitnych kwotach inwestycji netto (rys. 3). O ile warto aktywów trwaych w 2005 roku bya porównywalna w obu grupach, to inwestycje netto w grupie beneficjentów byy przecitnie o 40% wiksze. W kolejnych latach ta dysproporcja powikszaa si. Co wane, wsparcie rodkami polityki rolnej – w tym patnociami rolnorodowiskowymi – stanowio swoisty bufor w sytuacji kryzysu gospodarczego. W roku 2008 wydatki inwestycyjne byy mniejsze, lecz dodatkowe wsparcie spowodowao, e spadek nie by tak gboki, jak w grupie pozostaych gospodarstw. Poza tym, beneficjenci szybciej powrócili do poziomu wydatków inwestycyjnych netto sprzed kryzysu. Rysunek 3. Poziom inwestycji netto w badanych gospodarstwach w latach 2004-2014 w tys. z (ceny stae roku 2014) 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. Beneficjenci programu rolno-rodowiskowego. 2010. 2011. 2012. 2013. 2014. Pozostae gospodarstwa. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN.. Dziki temu moliwie byo powikszanie kapitau trwaego (rys. 2). Temu towarzyszyy coraz wiksze inwestycje, przekraczajce rosnc warto kapitau (tab. 5). Bardziej dynamicznie rozwijay si gospodarstwa korzystajce z programu. Wyniki przedstawione w tabeli 5 mona odczyta jako wska

(26) nik kompleksowoci inwestycji. W tym celu sum (z 11 lat) nakadów inwestycyjnych brutto odniesiono do wyjciowej wartoci rodków trwaych, czyli w 2004 roku. W grupie gospodarstw porównawczych czne wydatki brutto stanowiy 3/4 pocztkowego stanu aktywów. Z kolei, beneficjenci podwoili warto rodków trwaych.. 18.

(27) Tabela 5. Relacja inwestycji wzgldem wartoci aktywów trwaych (bez ziemi) Cecha. Grupa. 2004 7,8. 2005. 2006. 10,7. 13,5. 2007 12,3. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013 2014. inwestycje brutto. Beneficjenci. 10,9. 13,1. 13,6. 12,2. 13,8. 14,9. 12,2. Pozostae. 6,9. 8,8. 10,8. 9,9. 8,0. 8,5. 9,7. 9,3. 11,2. 10,5. 9,2. inwestycje netto. Beneficjenci. 1,6. 4,4. 7,4. 5,9. 4,0. 6,4. 6,8. 5,0. 6,6. 7,2. 5,1. Pozostae. 0,9. 2,6. 4,7. 3,5. 1,2. 1,5. 2,7. 2,1. 4,0. 3,0. 2,3. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN.. Zmiany wartoci kapitau i powikszanie powierzchni ziemi wpyway na techniczne uzbrojenie ziemi (tab. 6). Jest to jedna z miar intensywnoci produkcji rolnej w gospodarstwach rolnych. Wiksze nasycenie ziemi kapitaem odnotowano w gospodarstwach, które nie wdraay programu rolnorodowiskowego. Odpowiada to zaoeniom programu rolnorodowiskowego, gdzie dbaoci o rodowisko naturalne towarzyszy ekstensyfikacja produkcji. Jak wynika z wczeniej analizowanych danych, gównie ze wzgldu na szybszy przyrost zasobów ziemi w stosunku do tempa zmian kapitau, w obu grupach warto majtku na 1 ha UR spadaa, cho zjawiska te miay odrbny przebieg i rezultat. Gospodarstwa rolnorodowiskowe dynamicznie zwikszay warto budynków, maszyn, urzdze, rodków transportu i stada podstawowego, ale tempo przyrostu zasobów ziemi byo wiksze. Z kolei, w pozostaych gospodarstwach niewiele rónia si warto kapitau w roku 2005 wzgldem 2014 (rys. 2), a przyrost zasobów ziemi by mniejszy ni w rolnorodowiskowych. Tabela 6. Techniczne uzbrojenie ziemi (Aktywa ogóem bez ziemi w tys. z/1 ha UR; ceny stae roku 2014) Wyszczególnienie. Grupa. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013. 2014. Beneficjenci. 16,5. 14,2. 14,7. 15,0. 14,6. 14,6. 14,9. 15,7. 15,0. 15,1. 14,8. Pozostae. 24,2. 21,3. 21,2. 21,1. 20,0. 19,6. 19,8. 20,5. 19,8. 19,5. 18,9. Beneficjenci. 11,0. 9,3. 9,7. 10,2. 10,2. 10,5. 10,6. 11,2. 11,0. 10,8. 10,9. Pozostae. 16,1. 14,4. 14,3. 14,9. 14,1. 13,6. 14,3. 14,8. 14,5. 13,9. 13,8. Beneficjenci. 18,5. 16,0. 16,7. 17,0. 16,6. 16,4. 16,9. 17,7. 16,4. 16,8. 16,3. Pozostae. 23,7. 20,6. 20,5. 20,2. 19,1. 18,6. 18,8. 19,4. 18,5. 18,6. 17,9. Beneficjenci. 21,4. 18,6. 18,5. 19,0. 17,8. 17,6. 17,8. 18,6. 17,9. 17,7. 17,2. Pozostae. 25,4. 22,5. 22,8. 22,9. 21,8. 21,5. 21,6. 22,6. 21,9. 21,5. 21,1. Beneficjenci. 18,4. 16,7. 16,8. 16,0. 15,0. 14,9. 14,9. 15,9. 16,4. 15,9. 15,3. Pozostae. 41,1. 35,5. 33,1. 31,9. 30,1. 29,0. 29,0. 29,9. 28,4. 26,6. 25,2. Ogóem. Region A. Region B. Region C. Region D. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN.. Te zjawiska powoduj, e rónica midzy obiema grupami gospodarstw zmniejsza si. Z tej relacji wynika wniosek, e program rolnorodowiskowy wdraay gospodarstwa o niszej technicznej intensywnoci uytkowania ziemi. Zmiany, jakie dokonuj si w tych podmiotach – wynikajce take z patnoci rolnorodowiskowych 19.

(28) – prowadz do spadku intensywnoci kapitaowej wykorzystania ziemi, lecz beneficjenci osigali wyniki zblione do rezultatów podmiotów, które nie realizoway dziaa rolnorodowiskowych. Opisane zjawiska zmian zasobów kapitaowych i wniosek z nich pyncy potwierdza analiza przeprowadzona dla poszczególnych regionów. Szczególnie obrazowe s wyniki regionu Wielkopolska i lsk. Przecitny obszar gospodarstwa wdraajcego program rolnorodowiskowy wzrós o 10 ha (do poziomu 54 ha). W tym samym czasie warto aktywów trwaych (bez wartoci ziemi) zwikszya si o 26%, podczas gdy w grupie porównawczej inwestycje miay charakter dziaa odtworzeniowych – tzn. warto rodków trwaych nie zmienia si. Mona stwierdzi , e prowadzc program rolnorodowiskowy, gospodarstwa dynamicznie rozwijay si, a techniczna intensywno wykorzystania ziemi wyra

(29) nie zbliya si do pozostaych gospodarstw. Wyniki dla regionów FADN potwierdza take G. Niewgowska (2006), piszc, e program by najbardziej popularny (zwaszcza na pocztku wdraania) w województwach o intensywnym rolnictwie, gdzie gospodarstwa posiadaj du powierzchni uytków rolnych. Kolejnym wanym efektem wpywu patnoci rolnorodowiskowych na funkcjonowanie gospodarstw rolnych jest zdolno podmiotów do korzystania z zewntrznych

(30) róde finansowania rozwoju. Zakup ziemi i inwestycje w rodki trwae wymagay zaangaowania nie tylko wasnych rodków finansowych, wypracowanych z dziaalnoci operacyjnej i pozyskanych z transferów z I i II filara WPR, ale równie zwrotnych rodków obcych. Naley zaznaczy , e realizacja wikszoci pakietów rolnorodowiskowych nie wymagaa od rolnika ponoszenia duych nakadów, a w zasadzie miaa prowadzi do ekstensyfikacji produkcji. Zatem zaduenie na rzecz inwestycji w rodki trwae nakierowane byo na rozwój gospodarstwa. Przecitna warto zaduenia gospodarstw prowadzcych dziaania rolnorodowiskowe niemal podwoia si (tab. 7). Tabela 7. Wielko zaduenia badanych gospodarstw w latach 2004-2014 Cecha Zobowizania ogóem (w tys. z / gosp.; ceny stae) Udzia zaduenia ogóem w pasywach ogóem (ceny biece). Grupa. 2004. 2005. 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013 2014. Beneficjenci. 83,8. 82,9. 97,9 105,9 117,8 125,5 123,4 131,9 140,0 151,3 156,1. Pozostae. 75,3. 73,4. 81,9. 88,6. 90,7. 89,4. 88,1. 88,9. 93,1. Beneficjenci. 12,5. 12,9. 14,0. 13,5. 14,7. 8,5. 8,3. 8,5. 9,0. 9,6. 9,6. Pozostae. 12,1. 12,3. 13,0. 12,9. 13,1. 7,7. 7,6. 7,5. 7,8. 8,3. 8,4. 97,6 100,7. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN.. Mimo to, zaduenie w relacji do pasywów ogóem malao. Oznacza to, e gospodarstwa zasilane dopatami i patnociami rolnorodowiskowymi miay wiksz wiarygodno , co uatwiao uzyskanie kredytów. Ich zarzdcom znacznie atwiej byo podj decyzj o zadueniu w sytuacji, kiedy poza nadwyk z dziaalnoci operacyjnej, dochody zasilane byy strumieniem unijnych patnoci. W ten sposób rodki WPR staj si swoistym buforem na wypadek waha sytuacji rynkowej.. 20.

(31) Analiza regionalna wykazaa, e najwiksze zaduenie (przekraczajce 200 tys. z na 1 gospodarstwo w 2013 i 2014 roku) dotyczyo beneficjentów pooonych w pónocno-zachodniej i rodkowej czci kraju. W porównaniu do pozostaych gospodarstw, przecitna kwota zobowiza bya niemal dwukrotnie wysza. We wschodniej czci Polski (region C i D), zobowizania wynosiy okoo 80 tys. z i byy niemal identyczne w obu analizowanych grupach. Te wyniki, w poczeniu ze zmianami wartoci ziemi i kapitau, prowadz do wniosku, e zwaszcza w regionie zachodniej czci Polski z programu rolnorodowiskowego korzystay przede wszystkim gospodarstwa due i bardzo due. Realizacja programu umoliwiaa im znacznie szybszy rozwój (take z wykorzystywaniem zwrotnych

(32) róde kapitau), anieli gospodarstwom, które nie wdraay programu. Elementem pomiaru uzyskanych rezultatów jest efektywno techniczna wytwarzania. W produkcji rolinnej plon pszenicy dowodzi, e realizacja zobowiza pakietów programu rolnorodowiskowego nie wpywaa na ekstensyfikacj produkcji. Beneficjenci w cigu 11 badanych lat zdoali zmniejszy i tak niewielk dysproporcj w plonach pszenicy i wydajnoci mlecznej krów. W zasadzie porównywalne w obu grupach wyniki w 2014 roku byy znacznie wysze od przecitnych wyników w kraju, wynoszcych 47 dt/ha (Wyniki… 2016). Podobnie wygldaa techniczna wydajno w produkcji zwierzcej, czego przykadem jest wydajno mleczna krów (w gospodarstwach beneficjentów rosa, osigajc poziom zbliony do pozostaych gospodarstw z bazy danych FADN i znacznie przewyszajc przecitn wydajno w kraju wynoszc 5047 l/szt.). Realizowanie wymogów programu rolnorodowiskowego nie spowodowao zatem spadku wydajnoci. Tabela 8. Efektywno techniczna wytwarzania Cecha Plon pszenicy (dt/ha). Grupa. 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014. Beneficjenci. 53,7. 50,6. 41,5. 45,8. 51,4. 51,0. 50,9. 51,1. 45,8. 53,5. 62,2. Pozostae. 57,4. 52,6. 44,3. 49,4. 55,7. 52,2. 51,7. 53,2. 49,2. 55,9. 63,3. Wydajno Beneficjenci mleczna krów (kg/krow) Pozostae. 4 290 4 622 4 728 4 730 4 835 4 932 5 082 5 226 5 564 5 581 5 766 4 570 4 933 4 979 5 041 5 147 5 225 5 303 5 450 5 720 5 738 5 888. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN.. W kontekcie produkcji zwierzcej warto wskaza , e obsada zwierzt, mierzona liczb sztuk jednostek przeliczeniowych na 1 ha rolin pastewnych uprawianych na uytkach rolnych, bya wyra

(33) nie mniejsza w gospodarstwach rolnorodowiskowych ni w grupie kontrolnej. W gospodarstwach rolnorodowiskowych wyra

(34) nemu przyrostowi liczby zwierzt (o 50% w latach 2004-2014) towarzyszyo na tyle dynamiczne powikszanie areau, e ostatecznie obsada zwierzt wynosia 1,3, podczas gdy w pozostaych podmiotach 1,9. Zasoby czynników produkcji i relacje midzy nimi decyduj o potencjale rozwojowym. Kierunek i dynamika wykorzystania zasobów, wyraona skal wytwarzania, wie si z poziomem i struktur kosztów produkcji (rys. 4). 21.

(35) Rysunek 4. Poziom i struktura kosztów w z na 1 ha UR w badanych gospodarstwach w latach 2004-2014 (ceny stae roku 2014). Beneficjenci programu rolnorodowiskowego. Pozostae gospodarstwa. Koszty bezp. prod. rolinnej Koszty ogólnogospodarcze Koszty czynników zewntrznych. Koszty bezp. prod. zwierzcej Amortyzacja. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN.. Przecitne koszty ponoszone na produkcj w gospodarstwach rolnorodowiskowych byy nisze ni w grupie pozostaych podmiotów. W obu grupach w skrajnych (brzegowych) latach analizy w strukturze kosztów spad udzia kosztów bezporednich produkcji zwierzcej, ale czne koszty nie zmieniy si znaczco. Intensywno produkcji mierzona, midzy innymi, wielkoci nakadów materiaów i usug (zuycie porednie), wpywa na uzyskan warto produkcji, aczkolwiek niema rol odgrywaj inne czynniki, jak chociaby uwarunkowania naturalne (jako gleb, pogoda), koniunktura rynkowa (w tym gównie noyce cen) oraz umiejtnoci i wiedza rolników. Majc to na wzgldzie, stwierdzono, e kolejn miar poziomu intensywnoci produkcji wykorzystan w analizie badanych gospodarstw powinna by wielko zuycia poredniego na 1 ha UR. W gospodarstwach kontrolnych poziom kosztów nie zmieni si zasadniczo. Podobnie byo w gospodarstwach wdraajcych program. Dowodzi to, e wzrostowi powierzchni uytków rolnych towarzyszy proporcjonalny wzrost kosztów bezporednich i ogólnogospodarczych. Zatem powikszanie areau podykotowane byo przede wszystkim wzgldami produkcyjnymi. Tabela 9. Wielko zuycia poredniego w z na 1 ha UR w badanych gospodarstwach w latach 2004-2014 (ceny stae roku 2014) Cecha Grupa 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Wielko. Beneficjenci 3 966 3 544 3 719 4 341 4 307 3 685 3 756 4 311 4 318 4 184 4 049 zuycia poredniego (w tys. z / gosp.; Pozostae 5 788 5 180 5 353 6 064 6 075 5 275 5 306 6 016 5 940 5 736 5 420 ceny stae) Zuycie porednie obejmuje koszty bezporednie (z uwzgldnieniem produktów wytworzonych i zuytych w procesie produkcji w gospodarstwie rolnym) oraz koszty ogólnogospodarcze towarzyszce dziaalnoci operacyjnej w roku obrachunkowym.. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN. 22.

(36) Miernikiem oceny strategii rozwojowej gospodarstw rolnych jest korzystanie z zewntrznych czynników produkcji, tj. pracy, ziemi i kapitau. Przy ograniczonych zasobach wasnych, gospodarstwa zwikszaj potencja produkcyjny, wykorzystujc dzieraw gruntu, zacigajc kredyty lub zatrudniajc dodatkowe osoby. Ostatecznie, opata zewntrznych czynników znajduje swoje odzwierciedlenie w kosztach. Udzia kosztów czynników zewntrznych w kosztach ogóem w obu grupach by podobny i wynosi okoo 5% w roku 2004 i mia identyczn dynamik zmian (wzrost do okoo 6,5% w 2014 roku). To wiadczy o podobnej prorozwojowej strategii podmiotów. Natomiast rónica dotyczy struktury kosztów czynników zewntrznych (rys. 5). Wdraanie programu rolnorodowiskowego nie wymagao zatrudniania dodatkowych pracowników. Mimo e podobny by odsetek gospodarstw, które zatrudniay dodatkowe osoby (okoo 30%, tab. 10), to nakady pracy najemnej stanowiy 13% nakadów pracy ogóem, a w grupie kontrolnej 18%. Z tego powodu opata pracy najemnej bya mniejsza. W ujciu dynamicznym w obu grupach koszty (w cenach staych) ponoszone na opat pracy najmniej wzrastay w identycznym tempie. Gospodarstwa rolnorodowiskowe ponosiy wiksze koszty dzierawy, czego potwierdzeniem (poza innymi czynnikami, jak np. rónice w kwotach paconych czynszów) by wikszy udzia ziemi dzierawionej. Rozpoczynajc program rolnorodowiskowy, podmioty te dzierawiy przecitnie 33% cakowitych zasobów ziemi (w grupie pozostaych byo to 27% w 2014 roku). Jednak rozwój tych gospodarstw odbywa si przede wszystkim w oparciu o zakup ziemi. W obu analizowanych grupach gospodarstw charakterystyczny by spadek liczby podmiotów korzystajcych z kredytów, z t jednak rónic, e z okoo 80% w 2004 roku udzia ten spad do 60% w grupie beneficjentów programu rolnorodowiskowego (do 50% w grupie kontrolnej). Generalnie, tendencja ta moe mie zwizek z substytucj instrumentów zwrotnych (kredytów) rodkami bezzwrotnymi (dotacjami). Naleaoby si spodziewa , e beneficjenci programu rolnorodowiskowego, dziki wikszemu wsparciu z tytuu realizacji programu, bd mogli rezygnowa z kredytów komercyjnych i uzyskaj zdolno do dodatkowej redukcji zaduenia. Rysunek 5. Struktura kosztów czynników zewntrznych Beneficjenci programu Pozostae gospodarstwa rolnorodowiskowego. Wynagrodzenia. Czynsze. Odsetki. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN.. 23.

(37) Tabela 10. Liczba gospodarstw rolnych wykorzystujcych obce czynniki produkcji w pierwszym i ostatnim roku analizy Rodzaj obcych czynników wytwórczych Praca (pracownicy najemni) Dzierawa ziemi i budynków Kredyty zacignite w celu zakupu ziemi, budynków, maszyn i wyposaenia, zwierzt oraz materiaów. Grupa Beneficjenci Pozostae Beneficjenci Pozostae Beneficjenci Pozostae. 2004 278 862 561 1 387 698 2 052. 2014 266 828 620 1 601 514 1 315. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN.. We wszystkich analizowanych latach wahania wartoci produkcji miay podobny przebieg. Niestabilna sytuacja na rynkach rolnych wywoana kryzysem gospodarczym spowodowaa spadek wartoci produkcji w latach 2008 i 2009 (tab. 11). Wzrost wartoci produkcji w kolejnych latach w gospodarstwach beneficjentów by bardziej dynamiczny. W ostatnich piciu latach gospodarstwa wdraajce program rolnorodowiskowy wypracowyway wiksz warto produkcji, a rónica ta ostatecznie wynosia 15%. Uwzgldniajc zasoby uytków rolnych, produktywno ziemi bya nisza w grupie beneficjentów (tab. 11). Jest to powodowane mniejsz intensywnoci pracoi kapitaochonn. Kluczow dla ekonomicznej oceny produkcyjnych rezultatów programu rolnorodowiskowych jest produktywno pracy. O fundusze rodowiskowe wnioskoway (analizujc dane z pierwszych lat wdraania programu) gospodarstwa, w których pracujcych cechowaa wiksza produktywno . Szybszy, anieli w grupie kontrolnej, wzrost wartoci produkcji przy wzgldnie niezmiennych nakadach pracy wpyn na popraw tych wyników. Tabela 11. Warto produkcji ogóem w badanych gospodarstwach w latach 2004-2014 w tys. z (ceny stae roku 2014) Cecha. Grupa. 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014. Beneficjenci 277,1 218,7 256,2 301,9 243,7 239,9 303,4 338,2 323,2 312,7 305,2. przecitnie na gospodarstwo Pozostae. 256,8 218,0 248,7 287,7 234,1 229,5 282,2 306,9 285,1 273,7 263,3. przecitnie na 1 ha UR. Beneficjenci. 6,9. 5,2. 6,0. 6,9. 5,5. 5,3. 6,6. 7,2. 6,7. 6,4. 6,1. Pozostae. 9,9. 8,3. 9,3. 10,5. 8,3. 8,1. 9,8. 10,5. 9,5. 9,1. 8,7. przecitnie na 1 AWU. Beneficjenci 140,5 111,1 128,3 152,2 122,7 121,5 154,2 169,2 162,3 156,1 151,6 Pozostae. 124,4 104,6 118,0 137,1 110,4 109,1 136,8 145,3 134,0 129,6 124,6. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN.. W strukturze produkcji warto zwróci uwag na udzia produkcji zwierzcej w strukturze produkcji ogóem (rys. 6). W gospodarstwach beneficjentów produkcja ta stanowia mniej ni 50% wartoci produkcji ogóem. W obu badanych grupach, w ujciu dynamicznym, udzia wartoci produkcji zwierzcej w zasadzie pozosta niezmieniony (nieznacznie zmala w grupie kontrolnej, a wzrós w grupie beneficjentów). Dziao si to bez dodatkowego obcienie rodowiskowego, tzn. bez wzrostu obsady zwierzt. Jak ju wczeniej wspomniano, obsada zwierzt pozostaa na poziomie okoo 1,3 sztuki przeliczeniowej na 1 ha powierzchni paszowej. Warto zauway , e jednym z celów patnoci rolnorodowiskowej jest rekompensata strat (czyli np. obnionej produkcji) wynikajcych ze zmniej-. 24.

(38) szenia obsady zwierzt. Obsada zwierzt jednak nie malaa, ale nie byo to zjawisko negatywne. W tym wzgldzie wymagane jest zachowanie równowagi, a waciwy wybór kierunków produkcji z uwzgldnieniem produkcji zwierzcej zapewnia nawoenie nawozami naturalnymi, zamknicie obiegu materii organicznej i bilans substancji organicznej w gospodarstwie, a take wspiera uzyskiwanie dostatecznej efektywnoci produkcji. Dostosowanie obsady zwierzt do potencjau absorpcyjnego ekosystemu wymaga uwzgldniania zwizków i sprze zwrotnych midzy produkcj rolinn i zwierzc, co jest istot podejcia organicznego i wanym wska

(39) nikiem ekologicznym (Krasowicz 2005). Z punktu widzenia producenta rolnego najwaniejszym efektem oceny dziaalnoci gospodarczej jest jednak dochód. Jest to te kluczowy miernik ekonomicznej skutecznoci dziaa polityki rolnej. Uzyskane rezultaty decyduj o poziomie ycia rodziny rolniczej oraz zasadniczo determinuj moliwoci dalszego rozwoju gospodarstwa rolnego. Z analizy dochodów uzyskiwanych przez badane podmioty wida , e w chwili rozpoczcia wdraania mechanizmów WPR dochody beneficjentów programu rolnorodowiskowego nie róniy si zasadniczo od wyników pozostaych jednostek z grupy kontrolnej. Rysunek 6. Struktura produkcji Beneficjenci programu rolnorodowiskowego. Produkcjarolinna. Produkcjazwierzca. Pozostae gospodarstwa. Pozostaaprodukcja. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN.. W ocenie dochodów, zwaszcza w odniesieniu do zmian w ujciu dynamicznym, trzeba bra pod uwag, e kocowy rezultat jest skutkiem (i przez to miernikiem oceny) decyzji producenta rolnego w zakresie biecej dziaalnoci operacyjnej oraz podejmowanych dziaa o charakterze strategicznym gównie inwestycji. Ponadto dochód determinowany jest przez szereg czynników egzogenicznych, na które zarzdcy gospodarstw rolnych maj bardzo may wpyw lub wrcz nie maj adnej moliwoci oddziaywania na nie10. To byo szczególnie widoczne w latach 2008-2009, kiedy kryzys gospo 10. J. Góral, Oddziaywanie dotacji na efektywno techniczn gospodarstw wielkotowarowych, Studia i Monografie, nr 166, IERiG-PIB, Warszawa 2016, s. 97-112. 25.

(40) darczy negatywnie wpyn na dochody gospodarstw rolnych. W nawizaniu do wczeniejszych rezultatów mona wskaza , e na spadek dochodów w najwikszym stopniu rzutowa spadek wartoci produkcji, wywoany pogorszeniem koniunktury na wiatowych i krajowych rynkach ywnociowych. W wyniku tego pogorszyy si relacje cenowe. Zawirowania cenowe spowodoway, e przede wszystkim spada warto produkcji (rednio o 58 tys. z), przy jednoczesnym wzrocie kosztów produkcji (rednio o 5 tys. z). Badania wskazuj (Czyewski i Grzelak 2011), e czynnikiem stabilizujcym sytuacj w sektorze rolnym byy rosnce sumy dotacji trafiajce do rolników. Patnoci z tytuu realizacji programu rolnorodowiskowego stanowiy dodatkowy stabilizator. Jednak z przeprowadzonych bada wynika, e tak si nie stao. Gboki spadek dochodów w 2008 i w 2009 roku dotyczy wszystkich podmiotów bez wyjtku, a zwikszone patnoci nie stanowiy wystarczajcego bufora chronicego gospodarstwa rolne w warunkach kryzysu. Wynika to z faktu, e dopaty kreoway jedynie cz dochodów (zwaszcza w pocztkowym okresie czonkostwa w UE, który zbieg si z kryzysem), a sytuacja dochodowa bya jednak w najwikszym stopniu zalena od warunków rynkowych. W 2009 roku dopaty na 1 gospodarstwo byy zblione w obu badanych grupach. Wraz z napywem kolejnych patnoci rodowiskowych dynamika wzrostu dochodów gospodarstw beneficjentów bya wiksza. Po czterech latach dochody beneficjentów bardzo wyra

(41) nie przewyszay rezultaty grupy niewdraajcej programu. Z poprzednich analiz wynika, e ujawni si efekt systematycznie realizowanych inwestycji. W pierwszych latach po wykonaniu inwestycji (jak wczeniej wskazano w pewnym stopniu stymulowanych patnociami) moliwe jest pogorszenie rezultatów dziaalnoci podmiotów, poniewa rosn koszty obsugi dugu, a jednoczenie jeszcze nie ujawniaj si efekty produkcyjne. W rolnictwie, zwaszcza produkcji zwierzcej o dugim cyklu produkcyjnym, to przesunicie w czasie jest charakterystyczne. Dopiero w kolejnych latach efekty inwestycji przewyszaj biece koszty wynikajce z poniesionych wydatków inwestycyjnych. Rysunek 7. Dochody z rodzinnego gospodarstwa rolnego w badanych gospodarstwach w latach 2004-2014 w tys. z (ceny stae roku 2014). ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN.. 26.

(42) Zrónicowanie zasobów czynników produkcji, jakimi przecitnie dysponoway badane podmioty w czterech analizowanych regionach oraz styl zarzdzania gospodarstwem przekaday si na regionalne rónice w dochodach gospodarstw rolnych. Najwaniejszym spostrzeeniem pyncym z regionalnego porównania jest uwidaczniajcy si wyra

(43) nie podzia na Polski na pónocno-zachodni (regiony A i B) i poudniowo-wschodni cz (regiony C i D) – tabela 12. W pierwszym z wyrónionych regionów, gdzie sytuacja jest relatywnie lepsza, dochody beneficjentów programu rolnorodowiskowego wzrosy o 40%11, podczas, gdy w pozostaych gospodarstwach poprawa wynosia 12%. To oznacza, e rodki z programu rolnorodowiskowego umoliwiy popraw wyniku finansowego i powikszenie si rónicy dochodów w badanych grupach. W regionie C i D tendencje byy analogiczne, jednak przyrost dochodów wynosi 25% i by o 13 pkt. proc. mniejszy w porównaniu z grup porównawcz. Wynika z faktu, e program pozwoli na przyspieszenie poprawy dochodów w gospodarstwach rolnych, zwaszcza gospodarstw wikszych. Tabela 12. Dochody z rodzinnego gospodarstwa rolnego wedug regionów w latach 2004-2014 w tys. z (ceny stae roku 2014) Region Region A Region B Region C Region D. Grupa Beneficjenci Pozostae Beneficjenci Pozostae Beneficjenci Pozostae Beneficjenci Pozostae. 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 136,2 76,7 131,4 163,0 45,7 91,7 185,6 182,3 170,9 112,5 94,5 117,9 138,4 43,8 69,5 166,5 166,4 130,9 129,2 79,1 124,9 136,1 47,7 84,4 175,6 184,1 154,3 102,2 69,1 101,9 108,5 32,0 64,1 131,3 130,5 106,3 64,8 47,5 82,2 85,4 41,0 50,7 112,1 113,6 82,2 69,8 57,9 84,2 95,7 34,3 45,2 103,2 106,3 81,3 71,6 50,6 88,6 86,5 35,2 47,1 109,8 111,7 99,3 71,9 53,3 96,2 108,4 39,5 57,3 109,2 107,6 88,7. 2013 164,2 114,1 146,9 95,1 87,3 81,6 86,9 81,4. 2014 161,5 123,6 147,9 97,2 74,0 76,5 82,0 77,8. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN.. Wnioski te potwierdza take kolejna miara, czyli dochody przypadajce na jednego zatrudnionego (tab. 13). W gospodarstwach beneficjentów dochodowo pracy wzrosa o 35%12. W porównaniu do pozostaych gospodarstw wyniki te pokazuj ekonomiczn korzy z wdraania programu rolnorodowiskowego. Dochodowo pracy podmiotów niewdraajcych tego instrumentu WPR wzrosy tylko o 10%, co w wartociach bezwzgldnych oznacza okoo 20 tys. z mniej na jednego zatrudnionego. Nawet skorygowanie dochodów o patnoci z programu dawao lepsze rezultaty w grupie beneficjentów. Po odjciu dopat rolnorodowiskowych dochody beneficjentów byy przecitnie wiksze o 13 tys. z na zatrudnionego w ostatnich trzech latach (tj. 2012-2014), a na pocztku okresu bada rónica ta (w cenach staych) wynosia 7 tys. z. Z analizy produktywnoci wynikao, e mimo wyszej wartoci produkcji ogóem na 1 gospodarstwo, produktywno ziemi wród beneficjentów by nisza. W konsekwencji take dochody uzyskiwane z jednego hektara byy nisze ni w innych gospodarstwach (tab. 13). 11. W celu wyeliminowania przypadkowych waha koniunktury w ocenie zmian wzito pod uwag urednione wyniki (w cenach staych) dla trzech skrajnych lat badanego okresu, tj. lata 2004-2006 i 2012-2014. 12 Porównywano rednie dla trzech skrajnych lat badanego okresu. 27.

(44) Wypenianie zobowiza programu, w tym take niezbdne inwestycje z tym zwizane, nie zakócay dochodowoci kapitaów trwaych. Rozwój gospodarstw (mierzony inwestycjami i stanem aktywów) przynosi coraz wiksze dochody. Podobnie, jak we wszystkich gospodarstwach po akcesji Polski do UE i po wdroeniu mechanizmów WPR te rosnce dochody kreowane byy przez dopaty. Tabela 13. Dochodowo czynników produkcji w badanych gospodarstwach w latach 2004-2014 (ceny stae roku 2014) Cecha. Grupa. 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014. Beneficjenci Dochód na 1 ha UR Pozostae (w tys. z) Beneficjenci - dochody bez dopat z PR-. 2,6. 1,6. 2,6. 2,8. 1,0. 1,6. 3,3. 3,3. 2,7. 2,6. 2,5. 3,4. 2,5. 3,6. 3,9. 1,2. 2,0. 4,2. 4,2. 3,2. 3,0. 2,9. 2,6. 1,6. 2,5. 2,6. 0,7. 1,3. 3,0. 3,0. 2,5. 2,3. 2,2. Beneficjenci Dochód na 1 AWU Pozostae (w tys. z) Beneficjenci - dochody bez dopat z PR- Dochód Beneficjenci na 1 z aktywów Pozostae trwaych Beneficjenci - dochobez ziemi dy bez dopat z PR- (w z). 53,8. 33,8. 55,2. 61,3. 22,1. 36,5. 77,3. 77,9. 66,1. 63,2. 60,8. 42,2. 31,5. 45,5. 50,8. 16,5. 26,8. 58,8. 57,8. 45,6. 42,7. 42,4. 53,8. 33,5. 52,5. 58,0. 16,5. 30,6. 70,9. 71,3. 59,8. 55,8. 54,5. 0,21. 0,14. 0,24. 0,26. 0,09. 0,15. 0,31. 0,30. 0,25. 0,24. 0,23. 0,18. 0,15. 0,22. 0,24. 0,08. 0,13. 0,29. 0,28. 0,22. 0,21. 0,21. 0,21. 0,14. 0,23. 0,24. 0,07. 0,12. 0,28. 0,27. 0,23. 0,21. 0,20. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN. Tabela 14. Udzia dopat w dochodach badanych gospodarstw w latach 2004-2014 (ceny biece) Cecha Udzia dopat w dochodach (ceny biece). Grupa. 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014. Beneficjenci. 35. 60. 60. 50. 66. 77. 58. 52. 50. 56. 58. Pozostae. 28. 37. 42. 30. 42. 54. 38. 35. 33. 38. 39. Tylko gospodarstwa Udzia patnoci R- korzystajce w dochodach z programu R- (ceny biece) w danym roku. - 27,2 11,8. 9,2 15,6 14,7 11,7 10,9 11,1 13,6 13,8. ródo: opracowanie wasne na podstawie niepublikowanych danych Polskiego FADN.. Udzia dopat w dochodach przekracza 50%. Niemae znaczenie miay patnoci rolnorodowiskowe – stanowiy okoo 10-15% dochodów (tab. 14). Trzeba zaznaczy , e niezalenie od transferów (po odliczeniu dopat) w gospodarstwach beneficjentów zwikszyy si dochody. Co prawda ten wzrost by niewielki, bo zaledwie 4 tys. z na jedno gospodarstwo (z 52 tys. na 56 tys.), ale w pozostaych gospodarstwach dochody bez dopat nieznacznie spady.. Podsumowanie Gównymi beneficjentami programu rolnorodowiskowego byy podmioty due (obszarowo), niemal dwukrotnie wiksze od pozostaych (kontrolnych, niekorzystajcych z patnoci rodowiskowych). Dodatkowo, znacznie bardziej dynamicznie. 28.

(45) powikszay one area UR. O fundusze rodowiskowe wnioskoway gospodarstwa, w których pracujcych cechowaa wiksza produktywno . Badania dowodz, e korzystanie z dziaa II filara WPR, w tym take pakietów programu rolnorodowiskowego, nie byo domen gospodarstw o zdecydowanie lepszej dochodowoci. Zmiany powierzchni uytków rolnych wpyway na wiksze wsparcie rodkami polityki rolnej. Dopaty bezporednie i patnoci rolnorodowiskowe umoliwiay szybszy rozwój tych gospodarstw. Ponadto gospodarstwom duym atwiej byo równoway cele rodowiskowe i ekonomiczne. Przy duym areale mogy utrzyma mniejsz intensywno ziemi. Mimo e produktywno i dochodowo ziemi bya nisza, to skala wytwarzania gwarantowaa odpowiednio due dochody. G. Niewgowska (2011) potwierdza wniosek, e uczestnictwo w programie oraz innych programach wynikajcych z WPR przynioso gospodarstwom wymierne korzyci ekonomiczne. Gospodarstwa te generalnie s wiksze obszarowo, osigaj lepsze wyniki ekonomiczne, dysponuj wiksz kwot rodków finansowych na sfinansowanie kosztów dziaalnoci biecej i inwestycyjnej, czyli s lepiej zarzdzane w odniesieniu do grupy gospodarstw pozostaych. Poza rekompensat utraconych korzyci i swoist zryczatowan refundacj kosztów zobowiza rolnorodowiskowych, wyniki wskazuj, e transfery speniay take dwie wane funkcje. Po pierwsze, maj efekt proinwestycyjny. Poziom nakadów inwestycyjnych, dynamika wzrostu wartoci aktywów trwaych i powikszanie zasobów ziemi potwierdzaj, e patnoci stymuloway rozwój gospodarstw. Stabilizujc sytuacj ekonomiczn beneficjentów, patnoci te zwikszay zdolno do korzystania z zewntrznych

(46) róde finansowania ich rozwoju. Wsparcie wynikajce z dopat rolnorodowiskowych stanowio znaczc cz dopat do dziaalnoci operacyjnej, a przez to istotny skadnik montau finansowego wszystkich moliwych

(47) róde finansowania inwestycji. Po drugie, patnoci rolnorodowiskowe wraz z pozostaymi transferami WPR, stanowiy swoisty bufor w warunkach pogorszenia sytuacji rynkowej. W okresie kryzysu gospodarczego spadek inwestycji nie by tak gboki, jak w grupie kontrolnej. Ponadto beneficjenci szybciej powrócili do poziomu wydatków inwestycyjnych netto sprzed kryzysu. Jednak ostatecznie dotacje, nawet powikszone o rodki z programu rolnorodowiskowego, nie stanowiy wystarczajcego bufora chronicego dochody gospodarstw rolnych w turbulentnych warunkach kryzysu gospodarczego. Wzrastajce zasoby ziemi oznaczay, e w kolejnych latach malaa liczba osób w relacji do ziemi, a intensywno produkcji okrelona liczb osób na 100 ha UR, bya mniejsza w gospodarstwach beneficjentów. Program rolnorodowiskowy wdraay gospodarstwa o niszej technicznej intensywnoci uytkowania ziemi. Niemniej wczenie wymogów tego instrumentu WPR nie spowodowao spadku wydajnoci. Ze wzgldu na szybszy przyrost zasobów ziemi w stosunku do tempa zmian kapitau, warto majtku na 1 ha UR obniaa si. Zmiany areau rzutoway na wyra

(48) nie mniejsz obsad zwierzt w gospodarstwach rolnorodowiskowych ni w grupie kontrolnej. Mniejsza obsada zwierzt na hektar uytków rolnych u beneficjentów. 29.

(49) programu bya podyktowana podstawowymi uwarunkowaniami (wymogami) programu. Wobec tego, chcc utrzyma dotychczasow skal produkcji zwierzcej, musieli dokupywa grunty rolne lub powiksza area dzieraw. Potwierdza to powysza analiza badanych gospodarstw z bazy danych polskiego FADN. Najwaniejszym spostrzeeniem pyncym z regionalnego porównania jest podzia Polski na pónocno-zachodni (regiony A i B) i poudniowo-wschodni cz. (regiony C i D). Zwaszcza w regionie zachodniej czci Polski z programu rolnorodowiskowego korzystay przede wszystkim gospodarstwa due i bardzo due, a realizacja dziaania umoliwiaa im znacznie szybszy rozwój. W pónocno-zachodniej czci kraju, gdzie sytuacja strukturalna i produkcyjna jest relatywnie lepsza, dochody (i dochodowoci pracy) gospodarstw wdraajcych program rolnorodowiskowy wyra

(50) nie wzrosy w ostatnich piciu analizowanych latach. Literatura Bezat-Jarzbowska A., Rembisz W., Sielska A. (2013): Wpyw polityki rolnej na decyzje producentów rolnych odnonie dochodów i inwestycji, Program Wieloletni 2011-2014, nr 97, IERiG-PIB, Warszawa. Brodziska K. (2008): Program rolnorodowiskowy i jego zakres realizacji w aspekcie rozwoju rolnictwa i ochrony rodowiska. Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie Problemy Rolnictwa wiatowego, t. 4(19), s. 83-91. Ceny w gospodarce narodowej 2005-2015, Gówny Urzd Statystyczny, Warszawa. Czubak W. (2013): Rozwój rolnictwa w Polsce z wykorzystaniem wybranych mechanizmów Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej. Rozprawy Naukowe, nr 458, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Pozna, s. 322. Czubak W., Jdrzejak P. (2011): Wykorzystanie dopat bezporednich w gospodarstwach rolnych, Roczniki Naukowe SERiA, t. XIII, z. 2, Wrocaw, s. 75-79. Czubak W., Sadowski A., Wigier M., Mrówczyska-Kamiska A. (2014): Inwestycje w rolnictwie polskim po integracji z Uni Europejsk , Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu. Czyewski A., Grzelak A. (2011): Rolnictwo w Polsce na tle sytuacji ogólnoekonomicznej kraju w okresie kryzysu 2007-2009, Roczniki Nauk Rolniczych, seria G, t. 98, z. 3, 2011. Floriaczyk Z., Buks J. (2013): Wyniki ekonomiczne gospodarstw rolnych a optymalny podozmian, Journal of Agribusiness and Rural Development, nr 4(30), Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, s. 37-46. Góral J. (2016): Oddziaywanie dotacji na efektywno techniczn gospodarstw wielkotowarowych, Studia i Monografie, nr 166, IERiG-PIB, Warszawa 2016, s. 97-112. Kamiski J. (2012): Wdraanie "Programu rolnorodowiskowego" II edycji na uytkach zielonych w powiecie Grajewo. Woda- rodowisko-Obszary Wiejskie. Wydawnictwo Instytutu Technologiczno-Przyrodniczego w Falentach. Krasowicz S. (2005): Cechy rolnictwa zrównowaonego [w:] Koncepcja badan nad rolnictwem spoecznie zrównowaonym, Program Wieloletni 2005-2009, nr 11, IERiG-PIB, Warszawa, s. 23-39. Krasowicz S., Oleszek W. (2013): Idea zrównowaonego rozwoju jako paszczyzna wspópracy rodowisk naukowych, [w:] Z bada nad rolnictwem spoecznie zrównowaonym (20). Wybrane zagadnienia zrównowaonego rozwoju rolnictwa, Program Wieloletni 20112014, nr 93, IERiG-PIB, Warszawa, s. 13-27. Mickiewicz B., Mickiewicz A. (2016): Problematyka maych gospodarstw rolnych w polskim rolnictwie w latach 2014–2020 w wietle regulacji prawnych Parlamentu Europejskiego i 30.

(51) Rady. Problemy Drobnych Gospodarstw Rolnych, Wyd. Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, nr 1, s. 33-44. Niewgowska G. (2005): Zdolno rodzinnych gospodarstw rolnych do realizacji programu rolnorodowiskowego, Studia i Monografie nr 130, IERiG-PIB, Warszawa, s. 160-230. Niewgowska G. (2006): Wdraanie programu rolnorodowiskowego w pierwszych latach jego realizacji, Zesz. Nauk. Akademii Rolniczej we Wrocawiu, nr 540, s. 383. Niewgowska G. (2007): Zagroenia dla rodowiska z gospodarstw pooonych w strefie ogranicze rodowiskowych (na podstawie danych FADN), Roczniki Naukowe SERiA, t. IX, nr 1, s. 333-337. Niewgowska G. (2009): Szanse i ograniczenia gospodarstw pooonych w strefie ogranicze rodowiskowych na podstawie danych Polskiego FADN, Journal of Agribusiness and Rural Development, nr 2, s. 147-156. Niewgowska G. (2011): Koszty spenienia wymogów wzajemnej zgodnoci w polskich gospodarstwach rolnych, Program Wieloletni 2011-2014, nr 24, IERiG-PIB, Warszawa. Niewgowska, Wdraanie programu rolnorodowiskowego w pierwszych latach jego realizacji, Zeszyty Naukowe AR we Wrocawiu 2006, nr 540, s. 383-389. Problemy spoeczne i ekonomiczne drobnych gospodarstw rolnych w Europie, (2013), MRiRW, FAPA; Wyd. Centrum Doradztwa Rolniczego, Kraków. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2005-2015, Gówny Urzd Statystyczny, Warszawa. Wyniki produkcji rolinnej w 2015 r. (2016), Gówny Urzd Statystyczny, Warszawa.. 31.

(52) 2. Kondycja ekonomiczna beneficjentów dopat kompensacyjnych z tytuu niekorzystnych warunków gospodarowania (tzw. ONW) Wprowadzenie Rónorodno obszarów wiejskich wynika z odmiennych warunków przyrodniczych i geograficznych. Cz gospodarstw rolnych znajduje si na obszarach problemowych (o sabszych glebach, na niekorzystnie uksztatowanym terenie, itp.), pooonych na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (tzw. ONW), które borykaj si z nastpujcymi problemami: 1. Utrudnienia z powodu uksztatowania terenu i/lub sabej jakoci gleb; 2. Maa powierzchnia gruntów rolnych i niska skala produkcji; 3. Nieefektywno produkcji i dominujca niska wydajno pracy; 4. Depopulacja w niektórych przypadkach (np. Karpaty); 5. Zmiana struktury demograficznej ludnoci (starzenie si, np. Sudety); 6. Defeminizacja; 7. Brak nastpcy – ucieczka modych przed tzw. „brakiem perspektyw”; 8. Ujemne saldo migracji, z czym wie si problem rozlu