Zobowiązania w prawie rzymskim

Zobowiązania w prawie rzymskim

Część ogólna

Fazy rozwoju zobowiązań

1. Gospodarka agrarna- niewielka rola wymiany towarów z innymi ludami oraz wewnątrz społeczności rzymskiej.

2. Ustawa XII tablic- informacje o zastępowaniu zemsty

prywatnej- talionu- karą pieniężną oraz odpowiedzialność za niewykonanie przyrzeczenia.

3. IV w p.n.e.- pieniądz bity

4. III i II- wzmożona ekspansja Rzymu na Półwyspie Apenińskim i podbój pierwszych prowincji

5. Powstanie teorii zobowiązania, nowe typy zobowiązań 6. System prawa obligacyjnego, bardzo rozwinięty.

Geneza zobowiązań

• Pierwotna osobista odpowiedzialność- jakaś osoba w pewnym celu popadała we władzę drugiej.

Odpowiedzialność rodziła się z potrzeby dokonania

rozliczeń między poszkodowanym a sprawcą deliktu, a celem wydania sprawcy było zabicie go przez

poszkodowanego lub zemsta.

• Ustawa XII ograniczała stosowanie talionu,

dopuszczała go jedynie w ciężkich przypadkach uszkodzenia ciała.

Definicja

• Obligatio od ligare- wiązać się. Stąd ob-ligatio.

• „Zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczenia pewnej rzeczy według praw

naszego państwa”- Instytucje Justyniańskie

• „Istota zobowiązania nie polega na tym, ażeby jakąś rzecz albo służebność uczynić naszą, ale na tym, aby zmusić kogoś innego do dania nam czegoś albo do

czynienia, albo do świadczenia”. Digesta Justyniańskie

Art. 353 par. 1 k.c.

Zobowiązanie polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien

świadczenie spełnić.

Cechy konstytutywne zobowiązania

• Węzeł prawny łączący strony- wierzyciela i dłużnika

• Jego treścią było świadczenie- powinność dania, uczynienia, zagwarantowania

• Ze strony wierzyciela polegało na możliwości żądania spełnienia, a ze strony dłużnika- na obowiązku

spełnienia świadczenia.

• Zaskarżalność- możliwość dochodzenia jego

wykonania środkami przymusu w przypadku braku dobrowolnego spełnienia świadczenia przez dłużnika

Elementy zobowiązań

• Dare- obowiązek przeniesienia własności kwirytarnej lub ustanowienia i przeniesienia ograniczonego prawa rzeczowego

• Facere- każde świadczenie polegające na działaniu lub zaniechaniu, np. przekazanie posiadania, pozwolenie na używanie, świadczenie pracy,

• Praestare- okoliczności, za które dłużnik poniesie odpowiedzialność, jeśli staną się one przyczyną niewykonania lub nienależytego wykonania

zobowiązania

Zobowiązania a prawa rzeczowe

Zobowiązania

• Prawa podmiotowe

względne- węzeł łączy tylko ściśle określone

osoby, stosunek osoby do osoby.

• Ochrona- actiones in personam

• Mogą być skierowane

tylko wobec określonego dłużnika

Prawa rzeczowe

• Bezwzględne- skuteczne wobec wszystkich

• Actiones in rem- przeciw każdemu

• Erga omnes- skierowane przeciw każdemu

Zobowiązania cywilne i naturalne

Cywilne

• Węzeł prawny

• Wierzyciel i dłużnik

• Powództwo

Naturalne

• Niezaskarżalne- zobowiązywały moralnie

• Wywierały pewne skutki prawne

• W przypadku spełnienia

świadczenia dobrowolnie, nawet przez pomyłkę wierzyciel mógł je przyjąć, a dłużnik nie mógł żądać jego zwrotu

• Na przykład kontrakty niewolników- nie mieli osobowości prawnej.

• Po przedawnieniu

Jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące

• Jedna strona dłużnikiem, druga wierzycielem, np.

pożyczka- powstaje jeden węzeł obligacyjny.

• Dwa węzły obligacyjne- np.

sprzedaż: kupujący od momentu zawarcia kontraktu był dłużnikiem co do ceny, a wierzycielem co do towaru, a sprzedawca dłużnikiem co do towaru i wierzycielem co do ceny- dwustronnie zobowiązujące zupełne

• Dwustronnie zobowiązujące

niezupełnie- najpierw tylko jedna strona dłużnikiem, a druga

wierzycielem, zmiana na skutek okoliczności- np. depozyt, jak osoba przechowująca poczyniła wydatki na rzecz- była

jednocześnie dłużnikiem i

wierzycielem, i tak samo druga strona

Zobowiązania ścisłego prawa i dobrej wiary

• Dłużnik zobowiązany do tego, co wynikało ściśle z literalnego brzmienia

umowy. W przypadku sporu sędzia

rygorystycznie rozsądzał spór.

• Obowiązek świadczenia tego, co wynikało z

rozumianej ówcześnie dobrej wiary-

uwzględnienie zasad

uczciwości, sędzia mógł zasądzić mniej, mógł

zasądzić świadczenia poboczne, np. odsetki

Podmiot zobowiązań

• Archaiczne- jeden dłużnik, jeden wierzyciel.

• Charakter osobisty i indywidualny.

• Mogło występować w roli dłużnika lub wierzyciela kilka osób.

• Podzielne- np. suma pieniędzy.

• Niepodzielne- polegające na dare- czyli na przykład przedmiotem świadczenia była rzecz niepodzielna- niewolnik, na facere- działaniu- np. uczycie togi.

Zobowiązania solidarne

• Zobowiązanie solidarne charakteryzuje się tym, że:

• po stronie uprawnionej lub zobowiązanej występuje więcej niż jedna osoba,

• przedmiotem zobowiązania jest tylko jedno

świadczenie, którego spełnienie powoduje wygaśnięcie całego zobowiązania solidarnego.

• Solidarność bierna- po stronie dłużników

• Solidarność czynna- po stronie wierzycieli

• Przy niepodzielności przedmiotu świadczenia

• Wybór dłużnika pewnego

Cesja

• Zmiana podmiotu zobowiązania

• Pod koniec republiki- 27 p.n.e.

• Przelew wierzytelności z dotychczasowego wierzyciela (cedenta) na drugą osobę (cesjonariusza) na

podstawie zawartej pomiędzy nimi umowy.

Źródła powstania zobowiązań

1. Prawo archaiczne- czyny dozwolone i niedozwolone 2. Prawo klasyczne- kontrakty i delikty

3. Podział Gajusa w Instytucjach: kontrakty i delikty 4. Podział Gajusa w Rzeczach codziennych i złotych:

kontrakty, delikty, różne inne przyczyny

5. Podział justyniański- kontrakty, delikty, jak gdyby z kontraktu, z deliktu, jak gdyby z deliktu

Przedmiot zobowiązań

• Dare- dać

• Facere- czynić

• Praestare- zobowiązania gwarancyjne, odszkodowawcze

• Świadczenie musiało być możliwe do wykonania. Nie można zobowiązać się do dostarczenia księżyca.

• Musiało mieć wartość ekonomiczną możliwą do określenia w pieniądzu, bo inaczej sędzia nie mógłby wydać wyroku.

• Nie mogło być sprzeczne z prawem i dobrymi obyczajami.

• Musiało byś wyraźnie określone albo nadawać się do określenia w przyszłości.

Odsetki- usurae

• Wynagrodzenie za korzystanie z cudzych pieniędzy lub innych rzeczy zamiennych,

• Świadczenie uboczne

• Już w Ustawie XII tablic wprowadzono maksymalne odsetki ustawowe- 100 % rocznie

• Zakaz pobierania odsetek od odsetek już zaległych, obecnie można od chwili wytoczenia powództwa

Zobowiązanie przemienne i upoważnienie przemienne

• Przemienne, alternatywne, zachodziło wówczas, gdy dłużnik był zobowiązany do kilku świadczeń, a

spełnienie jednego z nich zwalniało go od

zobowiązania. Na przykład był zobowiązany do

dostarczenia niewolnika lub osła. Jak niewolnik umarł- mógł dostarczyć osła i też spełnił obowiązek.

• Upoważnienie przemienne- jedno świadczenie, ale

dłużnik mógł je zapewnić innym świadczeniem, dłużnik był wolny jeśli zobowiązanie było niemożliwe do

wykonania.

Skutki niewykonania zobowiązania

Odpowiedzialność za niewykonanie zobowiązania.

Dawniej odpowiedzialność o charakterze osobistym, co oznaczało, że wierzyciel mógł zawładnąć osobą

dłużnika.

Później odpowiedzialność na majątku.

Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej

• Szkoda

• Związek miedzy działaniem sprawcy a powstaniem szkody

• Wina

Szkoda

• Uszczerbek czyli umniejszenie majątku

• W zobowiązaniach kontraktowych- niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania

• W deliktowych- szkoła źródłem powstania stosunku obligacyjnego.

• Obowiązek naprawienia szkody spoczywał na dłużniku.

• Wysokość odszkodowania- albo w drodze umowy albo procesu

• Strony zawierając umowę mogły umownie ustalić wysokość odszkodowania ewentualnego- stypulacja karna (obecnie kara umowna)- wierzyciel nie musiał dowodzić szkody, nie trzeba było szacować jej wysokości

• Szkoda rzeczywista- damnum emergens i utrata zysku- lucrum cessans

• Sędzia co do zasady nie mógł uwzględniać wartości upodobania lub przywiązania jakiejś osoby do rzeczy.

• Wysokość odszkodowania mogła wskazywać ustawa.

• Przy deliktach uszczerbek powstawał wskutek

zniewagi, naruszenia czci, nietykalności. Sąd nakładał karę prywatną. Nie zależała od wysokości szkody

majątkowej, ale obejmowała odszkodowanie za doznany uszczerbek.

Wina

• Dwa stopnie: dolus i culpa

• Dolus- zły zamiar, podstęp, świadome, umyślne działanie lub

zaniechanie dłużnika celem wyrządzenia szkody kontrahentowi.

• Culpa- zaniedbanie staranności, niedbalstwo, przy którym

dłużnik nie przewiduje skutków swego działania lub zaniechania.

Culpa lata- grube niedbalstwo, wtedy, gdy ktoś nie dochował staranności, jaką powinien zachować normalny człowiek. Culpa levis- lekka wina, culpa levis in abstracto- zaniedbanie

starannośc, jaka cechowała sumiennego i zapobiegliwego człowieka, np. depozytariusz przechowywał wazę w szopie.

Culpra levis in concreto- od dłużnika wymagano takiej samej staranności, jaką zachowałby przy prowadzeniu swoich spraw.

• Zakres odpowiedzialności zmieniał się wraz ze stopniem winy.

• Dłużnik zawsze odpowiada za dolus.

• Culpa lata i dolus w prawie justyniańskim zostały zrównane.

Custodia

• W niektórych przypadkach na dłużniku spoczywała odpowiedzialność nawet bez jego winy, kiedy miał obowiązek specjalnego strzeżenia rzeczy.

• Custodia wynikała z umowy albo z ustawy.

• Np. magazynier.

• Odpowiadali wówczas również za przypadek losowy.

• Nie odpowiadał, jeśli niewykonanie zobowiązania

zostało spowodowane przez niezależną od niego siłę wyższą, której nie można się oprzeć- np.- trzęsienie ziemi.

Zwłoka

• Zwłoka dłużnika- świadczenie wymagalne, zaskarżalne. Jeśli świadczenie bezterminowe- po wezwaniu. Jeśli ustalono

termin- dłużnik nie musiał wzywać, po upływie terminu

popadał w zwłokę. Wezwanie nie było konieczne również przy delikcie- złodziej zawsze jest w zwłoce. Dłużnik odpowiadał za przypadkową utratę rzeczy jeśli był w zwłoce, mógł zostać

zobowiązany do zapłaty odsetek.

• Zwłoka wierzyciela- gdy wierzyciel bez słusznej podstawy nie przyjął świadczenia, nie zwalniało to dłużnika z obowiązku

świadczenia, ale dłużnik odpowiadał tylko za culpa levis, mógł oddać do depozytu, mógł się domagać zapłaty kosztów

spowodowanych zwłoką.

Umocnienie zobowiązań

• Poprzez umocnienie zobowiązań rozumieli rzymianie takie prawa na rzeczy (zabezpieczenia rzeczowe) lub stosunki obligacyjne (zabezpieczenie osobowe) na podstawie których wierzyciel w przypadku nie zaspokojenia swych roszczeń przez dłużnika mógł zaspokoić swoją należność z rzeczy lub tez z pozwania

osoby trzeciej.

• Na mocy umocnienia zobowiązania wierzyciel zabezpieczał się i stwarzał sobie możność sądowego pozwania dłużnika. Do rzeczowych zabezpieczeń

zobowiązań należały pignus jako zastaw ręczny, hipoteka jako zastaw umowny i umowa powiernicza z wierzycielem. Za osobowe umocnienia zobowiązań

uważano mandat kredytowy, przyjęcie przez osobę trzecią obowiązku

wykonania zobowiązania zarówno składane przez bankiera jak i inną osobę fizyczną czy wreszcie poręczenie. Ponadto już w prawie rzymskim możemy zauważyć inne środki mające na celu umocnienie zobowiązania jakimi są zadatek, stypulacja karna.

• Zaliczka to wcześniej zapłacona część ustalonej ceny. Jeśli więc umowa jest wykonana – konsument płaci cenę pomniejszoną o wcześniej

wpłaconą zaliczkę. Jeśli natomiast umowa jest niewykonana lub

wykonana nienależycie, zaliczka powinna być zwrócona konsumentowi, który ją wpłacił. W przypadku jednostronnego wypowiedzenia umowy przez konsumenta należy mu się zwrot wpłaconej zaliczki. Także

wpłacony przez konsumenta zadatek w razie wykonania umowy ulega zaliczeniu na poczet ceny. Natomiast w razie niewykonania umowy przez sprzedawcę (usługodawcę) konsument może, bez wyznaczenia terminu dodatkowego, od umowy odstąpić i zażądać od sprzedawcy sumy

dwukrotnie wyższej od wpłaconego zadatku. Jeśli zaś to konsument, który wpłacił zadatek, nie wywiązuje się z umowy, sprzedawca (usługodawca) może odstąpić od umowy i otrzymany zadatek zachować.

• W przypadku rozwiązania umowy za zgodą obu stron, zadatek powinien być zwrócony konsumentowi, wtedy obowiązek zapłaty sumy dwukrotnie wyższej odpada. To samo dotyczy przypadku, gdy niewykonanie umowy nastąpiło wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi

odpowiedzialności, albo za które ponoszą odpowiedzialność obie strony.

Zadatek

• Gdy umowa została zrealizowana- zwracany lub zaliczony na poczet ceny

• Jeżeli odbiorca zadatku nie wykonał umowy- zwracał go podwójnie

• Jeżeli osoba dająca odstąpiła od umowy- traciła zadatek na rzecz strony przeciwnej.

Umorzenie zobowiązań

• Umorzenie zobowiązania następowało z mocy samego prawa ipso iure lub przez podniesienie przez dłużnika zarzutu z mocy prawa pretorskiego – ope exceptionis.

Właściwym wygaśnięciem było ipso iure, wygasało on ostatecznie, skuteczne wobec wszystkich osób

zainteresowanych.

• Przy ope exceptionis zobowiązanie nadal istniało, jednak realizacja była uniemożliwiona przez zarzut.

Ipso iure

• wykonanie zobowiązania,

• formalne zwolnienie z zobowiązania

• Nowacja- umorzenie starego zobowiązania, zrodzenie nowego, Na skutek nowacji dłużnik zobowiązuje się względem wierzyciela za jego zgodą

spełnić inne świadczenie niż to, do którego był dotychczas zobowiązany, ewentualnie świadczyć wprawdzie to samo świadczenie, lecz z innej

podstawy prawnej. W obu tych przypadkach istniejący dług wygasa.

• Zejście wierzytelności i długu w jednej osobie- gdy ktoś został spadkobiercą swojego dłużnika

• Zbieg tytułów nieodpłatnych- Marek przyrzekł darować grunt Luciuszowi, a tym samym otrzymał go od Kwintusa

Ope exceptionis

• Umowa o niewnoszenie powództwa- wierzyciel

przyrzekał, że nie będzie pozywał dłużnika o spełnienie świadczenia

• Potrącenie- umorzenie wierzytelności poprzez przeciwstawienie przez dłużnika wierzycielowi

wierzytelności wzajemnej, obie pomniejszały się do różnicy miedzy nimi.

Przykładowe, potencjalne zagadnienia na kolokwium w 2020 r.

• Zobowiązanie przemienne a upowaznienie przemienne

• Ochrona i skuteczność praw obligacyjnych

• Zobowiązania cywilne a naturalne

• Odsetki

• Stopnie (i „podstopnie” winy)