Relacje komunikacyjne w świecie przedstawionym powieści Witolda Gombrowicza

Aleksander Woźny

Relacje komunikacyjne w świecie

przedstawionym powieści Witolda

Gombrowicza

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 74/3, 135-165

P a m ię tn ik L ite r a c k i L X X IV , 1983, z. 3 P L I S S N 0031-0514

A LEK SA N D ER W O ŹN Y

RELACJE KOMUNIKACYJNE W SWIECIE PRZEDSTAWIONYM POWIEŚCI WITOLDA GOMBROWICZA*

P rezentację perspektyw y metodologicznej, która unieruchomi, na pewnym etapie analizy, dynam iczny świat przedstawiony Trans-Atlan- tyku , Pornografii i Kosmosu, poprzedzi kilka uwag o recepcji „feno­ m enu”. Nie przypadkiem użyłem określenia „fenom en”. Taki jest punkt wyjścia, jaw ny bądź ukryty, większości egzegetów Gombrowicza N ie­ powtarzalność, wyjątkowość dzieła — to aksjomat, którego uchylenie niektórzy z kry ty k ó w uw ażają za „najgorszą ze zbrodni”. Swą uległość, pokorę wobec dzieła argum entują słowami samego mistrza:

W D z ie n n ik u czytam y, że w fach o w y m oceniaczu „ b a la st in te le k tu a ln y do resz ty p rz y tła c z a bezpośrednie, in tu ic y jn e odczucie człow ieka” [Dziennik. (1953—1956). P a ry ż 1957, s. 112] 2.

Fenomen narzucania interpretatorom siatki pojęciowej i w erbalnej odkryw anej w D zienniku, traktow anej przez niektórych jako kolejny aksjom at gw arantujący poprawność le k tu r y 3, trafnie rozpoznał Michał Głowiński:

P ow iedzieć m ożna, [...] że ów k o m e n tarz do dzieła, a je s t «nim w łaśnie D zien n ik, n a rz u c ił k ry ty k o m (tak n a św iecie, ja k w Polsce) język, ja k im m a ją

* M oim p rze w o d n ik ie m po nie znanym w cześniej obszarze p ara jęz y k a, ja k że isto tn y m w p o w ieściow ym św iecie G om brow icza, b y ła im p o n u jąc a in te le k tu a ln ie i m ateriałow o ro z p ra w a d o k to rsk a tragicznie zm arłego K olegi — J u ra n d a B a ­ n a c h a , P ro b le m y teo rii w sp ó łcze sn yc h te k s tó w m ó w io n y ch (1979. M aszynopis w Bibl. I n s ty tu tu F ilologii P olskiej U n iw e rsy te tu W rocław skiego).

1 Zob. J. P a w ł o w s k i , G o m brow icz i lęk. U wagi o ,J}iariuszu Rio Parana”. „P am iętn ik L ite ra c k i” 1977, z. 4, s. 151: „F enom en arty sty cz n y , ja k im je st dzieło G om brow icza [...]” .

2 F. В o n d y, W ito ld G om brow icz, czyli szlachcica polskiego p o je d y n k i (cien ió w . Przełożył R. Z i m a n d. „P am iętn ik L ite ra c k i” 1973, z. 4, s. 264. Zob. też na te j sam ej stro n icy : „P rzy c h w y c iłe m się na tym , że p o p ełn iam n ajg o rsz ą ze zbrodni, um ieszczając n ie k tó re re fle k sje G om brow icza w ciągu ja k ie jś lite ra c k ie j tr a d y ­ cji [...]”.

8 Zob. P a w ł o w s k i , op. cit., s. 152: „m ożna D zie n n ik tra k to w a ć ja k o w spól­ ny p u n k t w y jśc ia, praw zo rzec w szystkich w ypow iedzi G om brow icza”.

o ty m dziele m ówić, n a rz u c ił im p o staw ę h erm e n eu ty c zn ą n a w e t w ów czas, gdy są w yznaw cam i in n y ch dążności m etodologicznych. K sz ta łtu je się tu jedność m iędzy p isa rsk ą w ypo w ied zią i jej in te r p r e ta c ją 4.

Rozpoznanie badacza zawiera, im plicite, interesującą propozycję m e­ todologiczną: czytać Gombrowicza w brew jego wypowiedziom, w brew jego interpretacjom w łasnej twórczości, czytać Gombrowicza w brew Gombrowiczowi. Porzucić herm eneutykę na rzecz metody, która uczyni dzieło otw artym , włączyć je w zew nętrzne wobec niego schem aty k u l­ turowe. Porzucić zatem i D ziennik jako ostateczną wykładnię. P róby wyjścia poza pow tarzające się niem al w każdym opracowaniu m etafo­ ryczne ,,Gombrowiczowskie opozycje” stanowią, jak sądzę, najciekaw szą interpretację powieści pisarza 5.

Proponowana w tym szkicu metoda, bazując na tezach skonstruow a­ nych przez badaczy języka mówionego, ma na celu w ykorzystanie osiąg­ nięć paralingw istyki w obszarze kom unikacji literackiej 6.

Ponieważ status parajęzyka budzi wśród językoznawców w iele kon­ trow ersji, muszę opowiedzieć się za jedną z koncepcji. P rzyjm u ję sta ­ nowisko G. W. Kolszanskiego: językowi przysługuje całkowita autono­ mia, pełnowartościowość langue nie ulega najm niejszej wątpliwości. Dowolne językowe w yrażenie oscyluje natom iast między dążnością do osiągania jednoznaczności a tendencją do ekonomii, skrótu, elim inacji zbytecznych środków. Łagodzenie napięć między przeciwstawnym i p ra ­ widłowościami, jakim podlega wypowiedzenie — to rola środków p ara- lingwistycznych. Język domaga się niejako uzupełnienia zjawiskami nie- językowymi. W procesie kom unikacji mownej są one „funkcjonalnym, komponentem aktu w erbalnego” 7.

Zgodnie ze stanowiskiem KolszanskTego Ju ran d Banach przyjm uje:

do obszaru p a ra lin g w isty k i n ależ y zaliczyć w szystkie te elem en ty , k tó r e uczestniczą w akcie k o m u n ik a c ji m ow nej, a w ięc zarów no elem enty s u p ra s e - g m e n taln e (w łaściw ości głosu, cechy a rty k u la c ji, tem po, rytm iczność), a ta k że , ja k n azyw a je L. Pszczołow ska [...], p auzy „n ieg ra m a ty c z n e ”, ja k i e le m e n ty „tła dźw iękow ego”, czyli dźw iękow e elem e n ty nieseg m en taln e (w szelkiego ro d z a ju p o m ru k i, n ie w e rb a ln e k o m b in a cje dźw iękow e); poza ty m w o b ręb p a ra lin g w isty k i w chodzą elem e n ty kinezyczne (np. g esty k u la cja i m im ika) o raz elem e n ty proksem iczne (np. p rz e strz e n n e asp ek ty k o m u n ik o w a n ia )8.

4 M. G ł o w i ń s k i , W p ro w a d ze n ie [do cyklu przekładow ego: W okół re ce p cji G om brow icza]. „ P am iętn ik L ite ra c k i” 1973, z. 4, s. 246.

5 Zob. Z. Ł a p i ń s k i , „Slub w kościele lu d z k im ”. (O kategoriach in te r a k c y j­ n y c h u G om brow icza). „Tw órczość” 1966, n r 9.

• P re k u rso rsk ie u sta le n ia L. P s z c z o ł o w s k i e j (O zja w isk a ch p a ra ję zy k a w u tw o rze lite ra c k im . „P a m ię tn ik L ite ra c k i” 1969, z. 1) o g ran ic za ją p e rsp e k ty w ę b ad a ń . Z aliczając do ob szaru b a d a ń p a ra lin g w isty k i je d y n ie elem en ty su p ra se g - m e n ta ln e i p a ra le k sy k a ln e , a u to rk a p o m ija zjaw isk a kinezyczne i proksem iczne — jak że isto tn e w w ew n ątrz te k sto w e j k o m u n ik a c ji lite ra c k ie j.

7 G. W. K o l s z a n s k i j , P a ra lin g w istika . M oskw a 1974, s. 53, 71. 8 В a n а с h, op. cit., s. 73.

R E L A C JE K O M U N IK A C Y JN E . 137

Bohaterowie powieści Gombrowicza „posługują się” niezwykle bo­ gatym repertuarem zachowań paraj ęzykowych, służących komunikowa­ niu 9. G esty i miny, szepty i pom rukiwania częstokroć uniezależniają się bądź naw et — przeciw stawiają się znaczeniom ich wypowiedzi języ­ kowych. Odsłaniane są obszary, których nośność semantyczna staje się konkurencyjna względem możliwości języka. Rozwijane dramatycznie napięcie między kom unikacją w erbalną a niewerbalną najpełniejszy w y­ raz uzyskuje w Kosmosie, wzbogaconym doświadczeniami Pornografii i T rans-A tlantyku.

Odmienne rozwiązania kom unikacyjne w ystąpiły w Ferdydurke. Od­ słania je Włodzimierz Bolecki w znakomitych analizach mechanizmów językowych rządzących pierwszą powieścią Gombrowicza. Dowodzi, że elem entem dominującym nad pozostałymi składnikam i powieści jest narracja. Zarówno dialog, jak i fabuła są całkowicie podporządkowane „w erbalnym działaniom opowiadacza”. Słowo staje się centralnym czy naw et jedynym godnym uwagi „zdarzeniem” Gombrowiczowskiego świa­ ta. Przedm iotowy status świata przedstawionego ulega zatarciu. Perspek­ tyw a n arratora, stricte językowa, przenika bohaterów, odbiera im pozór jakiejkolw iek autonomii, redukuje ich do „zdarzeń w erbalnych”. „Otóż naw et starcia interpersonalne są w całym utworze przede wszystkim zdarzeniam i językowym i” 10.

Fascynacja możliwościami języka, jaką wyraża ostentacyjnie niemal każde zdanie Ferdydurke, pojawia się także w dalszych utw orach n a r­ racyjnych Gombrowicza. Ale każdy z nich uświadamia tw órcy coraz w yraźniej ograniczenia systemu językowego. Rozwiązania w ystępujące już w drugiej powieści przeczą tezie Boleckiego, słusznej w odniesieniu do Ferdydurke. Praw dziw a jest natom iast jej negacja: relacje między­ osobowe — począwszy od T ra ns-A tlantyku — są przede wszystkim zdarzeniam i niejęzykowymi. Dominacja „werbalnego działania opowia­ dacza”, językowa perspektyw a narrato ra ustępuje miejsca parajęzykowej perspektyw ie bohatera. Bohater — obiekt w erbalnej m anipulacji opo­ wiadacza Ferdydurke — uzyska w Kosmosie pełną autonomię. Słowo narrato ra okaże się, w porównaniu z gestem czy „bergiem ” Leona, ubogim środkiem kom unikacyjnym i poznawczym. Parajęzykow e za­ chowania bohaterów przeczą znaczeniom ich wypowiedzi w erbalnych. W sytuacjach konfliktow ych zwycięża mina, śmiech, gest. Uniezależnia­ jąc się od słowa, środki paralingw istyczne przejm ują jego funkcje —

9 In te re s u ją c ą an a liz ę „pozajęzykow ych środków w y ra z u ” w rela cjk c h kom u­ n ik a c y jn y c h w iążących b o h a te ró w now eli T a n cerz m ecenasa K ra yko w skieg o za­ p ro p o n o w a ł Z. Ł a p i ń s k i (W klasie tańca u G om brow icza. „P am iętn ik L ite ­ ra c k i” 1979, z. 3).

10 W . B o l e c k i , P o e ty c k i m o d el p ro zy w d w u d ziesto lec iu m ię d z y w o je n n y m . W rocław 1982, s. 97 n.

zarówno komunikacyjne, jak i poznaw czen . Jedynie zasygnalizowane tu taj własności przybliżają paraw erbalne zachowania ku autonomicznej sferze działania bohaterów — dialogow i12.

Kolejny aksjom at — o jednolitości dzieła Gombrowicza i wtórności następnych powieści wobec Ferdydurke 13 — okazuje się nieprawom oc­ n y u.

Od „ludus” do „iliux”

W Przedmowie do polskiego wydania T ra ns-A tlantyku Gombrowicz domaga się „głębszego i wszechstronniejszego odczytania te k stu ”. O strze­

ga czytelnika przed próbami interpretacji wyznaczanej przez „kompleks polski” i „tradycję”:

Je d n i (do n ich należałem ) n ie m a l b o ją się słow a „ojczyzna”, ja k b y ono cofało ich o 30 la t w rozw oju. In n y ch w p ro w a d za n a ty c h m ia st n a to ry obo­ w iązu jący ch w naszej lite ra tu rz e szablonów . C zyżbym p rzesadzał? A leż poczta przynosi m i ro zm a ite głosy z k ra ju o T r a n s -A tla n ty k u i d o w iad u ję się, że to „p am flet n a fra ze s b o g o -ojczyźniany” [...].

N astępnie w y j a ś n i a podstawowe sensy powieści — w obawie, aby czytelnik znowu czegoś nie poplątał: „bardzo daleko posunięta re ­ w izja naszego stosunku do n arodu”, „problem dotyczy nie stosunku Polaka do Polaka, ale człowieka do narod u ”, „mam na oku £jak zawsze) wzmocnienie, wzbogacenie życia indywidualnego, uczynienie go od­

11 Obie fu n k c je psycholingw iści tr a k tu ją ja k o specyficzne w łasności m owy. Zob. A. A. L e o n t i e w, Ja z y k , riecz, rieczew aja d ie ja tie ln o st’. M oskw a 1969, s. 31: „Jedność k o m u n ik o w an ia i u ogólniania je st p o d staw o w ą cechą w szelkiego m ow nego d z ia ła n ia ”.

12 Isto tn y w F erd y d u rk e a k t p a trz e n ia B o l e c k i (op. cit., s. 131— 145) sy­ tu u je w p ersp e k ty w ie nie b o h a te ra , lecz — n a r ra to ra . S tan o w i on, zd an iem b a ­ dacza, elem e n t płaszczyzny n a rra c ji. M ożliwość poszerzenia k ateg o rii dialogu u z a sa d n ia m w szkicu Dialog p o w ieścio w y w św ietle para- i so c jo lin g w isty ki, zło­ żonym w re d a k c ji „T ekstów ”.

18 S ąd ta k i, w y rażony exp licite, o d n a jd u je m y w in te rp re ta c ji C. S e g r e g o (Chaos i kosm os u G om brow icza. P rzełożyła M. D r a m i ń s k a - J o c z o w a . „ P a ­ m ię tn ik L ite ra c k i” 1973, z. 4, s. 277—278, 280): „w śród u tw o ró w G om brow icza F [tj. F erdydurke] pozostaje dziełem n a jb a rd z ie j urozm aiconym , pełn y m n ajw ięk sz ej in w en c ji, szalonym ; ustaliw szy ra z swój cel, działa on b ard z iej k o n se k w e n tn ie (i obsesyjnie) w P [tj. P ornografii] i К [tj. K o sm o sie]. G ry językow e z F, k tó re n a w e t w przek ład zie nie tra c ą swej w ym ow y [...], u stę p u ją w P i К m iejsca ćw iczeniom sy n ta k ty c zn y m oraz słow om -kluczom ”.

14 Zob. A. F a l k i e w i c z , S y m e tr y c z n a m ę k a analogii i analogiczna m ę k a s y ­ m etrii. „Dialog” 1975, n r 2, s. 136: „E w olucja myśli... sk ro m n ie j: ew olucja dzieła G om brow icza. Czyli to, czego k ry ty cy — daw szy się uw ieść »jednolitością« tego d zieła — dotychczas nie dostrzegli”.

R E L A C JE K O M U N IK A C Y J N E .. 139

porniejszym na gniotącą przewagę m asy”. Po czym odsyła odbiorcę do D ziennika: „omawiałem kilkakrotnie te idee” (T 5—6 ) 15.

T raktując perspektyw ę „ujednolicającą” jako negatyw ny układ od­ niesienia, za punkt w yjścia in terpretacji relacji kom unikacyjnych w świe­ cie T ra n s-A tlan tyku uznaję odrzuconą przez autora tezę o odczytaniu powieści jako „pam fletu na frazes bogo-ojczyźniany”. Założenie to po­ zwala usunąć z cytatu określenie „pam flet”, by zastąpić je term inem „naśladowanie”. Pojęcie naśladowania, zakresowo szersze od pojęcia pam fletu, nie im plikuje negatyw nych konotacji, w yraźnie widocznych w przytoczeniu. Nie sugeruje a priori żadnych ocen. Dookreślam tezę wyjściową proponowanej interpretacji: sposoby konstruowania relacji interpersonalnych w świecie przedstawionym powieści wyznaczane są przez pewien rodzaj naśladow ania znaczeń zaw artych we „frazesie bo- go-ojczyźmanym”. A nalizując ten typ relacji, k tó ry bazuje na kom uni­ kowaniu so m atycznym 16, spróbuję określić specyfikę reguł komuniko­ wania.

Obszar środków kinezycznych: miny, gesty, ruchy całego ciała, pozy, poszerzony jest w T ra n s-A tlan tyku o chodzenie. Środek ten w Gombro- wiczowskich relacjach kom unikacyjnych uzyskuje specyficzne funkcje: proces przemieszczania się z m iejsca na miejsce skupia w sposób szcze­ gólny uwagę obserwatorów, w yodrębnia jednoznacznie jednostkę z o ta­ czającej przestrzeni. Sama przestrzeń organizowana jest przez chodzą­ cego. W spółtworzenie przestrzeni w akcie chodzenia nadaje zjawisku charakter kinezyczno-proksemiczny. Chodzenie uzyskuje w świecie przedstawionym w yjątkowo bogaty zakres możliwości komunikacyjnych:

G... — p o w iad a R adca. — No to dali go! — p o w iad a M inister. — J a tu za ra tro c h i Pochodzę, a p o te m lu! I p atrz ę, a to on C hodzić zaczął i Chodzi, Chodzi po salonie, b re w 'm arsz czy , głowę schyla, sapie, szum i, puszy się, aż H u k n ą ł i Ł y p n ął: — Z aszczyt to d la nas! Zaszczyt, bo m y W ielkiego P isa rz a Polskiego gościm y, m oże N ajw iększego! W ielki to P isa rz nasz, może i G e­ niusz! [T 22]

Jaki mechanizm nobilitował w akcie kom unikacyjnym „g...” na Ge­ niusza? Reguły mechanizmu odnajdujem y w stereotypowym oddziały­

15 Z astosow ano n a s tę p u ją c e sk ró ty lo k alizacy jn e odnoszące się do pow ieści W. G o m b r o w i c z a : F = F erd y d u rk e. W arszaw a 1956; К = K osm os. W: D zieła zebrane. T. 4. P a ry ż 1970; P = Pornografia. W: jw ., t. 3; T = T r a n s -A tla n ty k . Ś lu b . Z k o m e n tarze m a u to ra . W arszaw a 1957. Liczby po skrócie w sk azu ją stronice.

16 B a n a c h (op. cit., s. 193) zalicza do ko m u n ik o w an ia som atycznego „w szyst­ kie te elem e n ty p a ra ję z y k o w e i n iefoniczne, k tó re b io rą udział w k o m u n ik o w a n iu się dw óch osób i któ re, co w ażniejsze, są zdolne do przenoszenia ja k ich k o lw iek in fo rm a c ji p o sia d ający c h m ożliw ość in g e re n c ji i m o d y fik acji sem antycznej »m a­ terii« pow iadom ienia. Z ja w isk a n ależące do tego ty p u ko m u n ik o w an ia zostały up o rzą d k o w a n e w edług p rzynależności do dw óch typów p rze strzen i i ich egzysten­ cji: a) zjaw isk a kinezyczne, b) zjaw isk a p ro k sem icz n e”.

waniu „frazesu bogo-ojczyźnianego”. Poselstwo, którem u przewodzi Mi­ nister Kosiubidzki — to enklawa polskości, m iniatura Ojczyzny. On sam swym zachowaniem, „każdym poruszeniem honor sobie świadczył”,

sobą silnie bez p rz e rw y zachw ycał, a ju ż to p ra w ie na kolan ach z n im się rozm aw iało. Z araz w ięc, płaczem w y buchnąw szy, jem u do nóg p a d łe m i dłoń całow ałem . [T 19]

Zachowania znam ienne w naszej kulturze, dozwolone jedynie w sto­ sunku do najwyższych świętości: Boga i Ojczyzny. Chodzenie posła, „brwi marszczenie”, „puszenie się” — to kom unikat realizujący wielką metaforę, organizowany zgodnie z regułami wyznaczanymi przez „frazes bogo-ojczyźniany”.

W ymuszony na Gombrowiczu pojedynek na słowa z „N ajsław niej­ szym Pisarzem ” postawił bohatera w takiej oto sytuacji: „Ja się bez słowa zostałem. A bo już języka w gębie zapom niałem” (T 40). Sche­ m at frazeologiczny w yznacza zachowania bohatera. Jego ucieczka prze­ mienia się w chodzenie, środek kom unikowania nie w ym agający użycia słów. Zachowanie W itolda, odbierane przez zebranych na przyjęciu gości jako kom unikat, w yw ołuje relację zwrotną:

Pow szechne w ięc o słupienie, gęby porozdziaw iano, [...] je d en zbladł, dru g i b re w zm arszczył, trze ci n a w e t k u ła k w y staw ił [...]. [T 411

Chód Gombrowicza potężnieje „Geniuszem”, ustanowionym także chodem. Będąc refleksem chodu posła, w chłania tam te znaczenia bogo- -ojczyźniane, by wreszcie przezwyciężyć je. Niestety, P uto „tyż chodzić zaczął”. Mające oswobodzić z więzów narzuconych przez posła chodzenie bohatera przekształca się w „chodzenie z k row ą”. Powstały, w brew intencjom chodzącego, kom unikat urągający honorowi mężczyzny kores­ ponduje, za pośrednictwem tego samego środka komunikowania, ze zna­ czeniami zaw artym i w chodzie-komunikacie posła. Specyficzne uw ikła­ nie relacji kom unikacyjnych sytuuje najwyższe świętości w podejrzanym mariażu.

Pojawienie się Gonzala wywołuje intensyfikację somatycznych re la ­ cji komunikacyjnych. Uwodzenie Ignasia odbywa się przy pomocy nie­ zwykle zróżnicowanego kodu kinezycznego:

G onzalo [...1 ja k o u p o jo n y n a w y b ra n k a swego spogląda i chcąc je m u się przypodobać, a w oko w paść, Oczko p rzy m ru ża , rę k ą R ączką rusza, chichocze, a n a siedzeniu p o d sk a k u je [...], śm iechem hucznym w ita ją c te F igielki sw oje! [...] (a tu p ię tę do góry zadziera) [...] (a tu chu steczk ą zam achał) [...] (w dłonie k la sk a, k o la n am i strze la ) [...] (dalejże p alca m i p rze b ierać ) [...]. [T 49, 52]

Bogactwo zachowań kom unikacyjnych bohatera uzyskuje specyficz­ ną motywację, vraisem blable 17. Jego widzenie świata, skrzywione zbo­

17 Zob. J. C u l l e r , K o n w e n c ja i osw ojenie. P rzełożył I. S i e r a d z k i . W a n ­ tologii: Z n a k — s ty l — ko n w en c ja . W ybór i w stęp M. G ł o w i ń s k i . W arszaw a 1977, s. 155—15.6: „ P rz y sw a ja n ie czy in te rp re to w a n ie jakiegoś zjaw iska polega na

R E L A C JE K O M U N IK A C Y J N E .. 141

czeniem, nadaje przew rotne sensy „najświętszym związkom”. Znaczenia wiążące relację „Ojciec w ysyłający Syna na wojnę — S yn” : szacunek, honor i ojczyzna, ulegają zachwianiu. Jaw na degradacja wskazanych sensów nastąpi podczas pijatyki w P ark u Japońskim . Gonzala przypija- nie do Ignasia, wzmocnione gestami Barona, Pyckala i Ciumkały, odbie­ rane jest przez Ojca jako zamach na łączącą go z Synem więź bogo-oj- czyźnianą. Zatem pojedynek... Ale pojedynek z P utem , naw et zwycięski, będzie ujm ą na honorze każdego, kto weźmie w nim udział, także i świad­ ków. Znaczenia, które zakom unikuje, należy zatem umieścić w innej płaszczyźnie, narzucić odmienne reguły ich „czytania”, zmienić kon­ tekst. Gotowych form uł dostarcza znowu „frazes bogo-ojczyźniany”. R e­ akcje Barona i Pyckala, przyszłych świadków Gonzala, dobrze ilustrują opisyw any mechanizm. Odrzuconą początkowo propozycję Witolda: „Za nic ja P u ta świadkiem nie będę” (T 65), przyjm ują natychm iast, gdy tylko użyte zostaną „ostateczne” argum enty: „bo Rodak w potrzebie, bo dla Rodaka, dla Ojczyzny...” (T 66). Przekonanie o mocy kom unika­ cyjnej ożywianej coraz częściej w relacjach międzyosobowych form uły spraw ia, że pojedynek, w w yniku działań „m anipulatorów polskością” — ekipy Posła — ma być spektakularnym kom unikatem zaświadczającym „polską rację stanu ”: „cudzoziemcom Pojedynek ukazać, a tyż stosowną orację o Honorze, Czci, Odwadze naszej wypowiedzieć” (T 69—70)

P róba odwrócenia znaczeń relacji ustanowionej gestami Gonzala: Puto — Ojciec w zbraniający uwiedzenia Syna, zawodzi. Strzelanie prze­ kształca się w „pukanie”, ludyczne naśladowanie gestem wzniosłych idei Pojedynku. Drobiazgowo opracowywany kom unikat o Honorze i Ojczyźnie przemienia się w zabawę w pojedynek, ośmieszając uświę­ cony związek Ojciec—Syn.

Eklektyczna przestrzeń Pałacu Gonzala określa jednoznacznie cha­ rak te r s tru k tu r kom unikacyjnych, łącząc w specyficznym związku re la ­ cje m iędzy przedmiotami, zwierzętam i i ludźmi. Sztywnej hierarchii w yznaczającej stosunki międzyludzkie zgodnie z regułam i form uły bo- go-ojczyźnianej przeciwstawia się odm ienna zasada: „jedno z drugim

sp ro w a d z a n iu go do u k ła d ó w stw orzonych przez naszą k u ltu rę , a to d o konuje się zw ykle d ro g ą o pisyw ania go za pom ocą sfo rm u ło w ań , k tó re ja k a ś k u ltu ra u zn aje za n a tu ra ln e . P ostępow anie ta k ie nosi ró ż n e nazw y w p iśm ie n n ic tw ie s tru k tu ra li- stycznym : odzyskanie, osw ojenie, m o ty w a cja , v ra isem b la b lisa tio n [upraw dopodob­ nienie]”. Z n am ien n e , że bogactw o zachow ań k o m u n ik a c y jn y c h w P ornografii i K o ­ sm osie ró w n ie ż zn a jd u je „u p ra w d o p o d o b n ien ie” w z a m ia ra c h erotycznych b o h a te ­ rów . N ie m n ie j w ażne je st to, co różn icu je. W T r a n s -A tla n ty k u w ra z z pojaw ien iem się P u ta w szy stk ie re la c je k o m u n ik a cy jn e u zy sk u ją p rz e w ro tn e znaczenia, n ie ­ zależnie od in te n c ji pozostałych uczestników , podczas gdy w dw óch o sta tn ic h po­ w ieścia ch ero ty zm b o h ateró w (F ry d e ry k a czy L eona) je s t p rze jaw em szerszej w zględem niego „postaw y k o m u n ik a c y jn e j” b ąd ź ep istem ologicznej. Szczegółowa an a liz a d z ia ła ń b o h a te ró w P ornografii i K o sm o su p o tw ie rd z i sensow ność sy g n ali­ zow anego u ję cia .

się parzy jak popadnie, b u rd el” (T 93). Relacja „parzenia się”, b rak dystansu — zarówno w znaczeniu dosłownym, jak i przenośnym — wywołuje ważkie konsekw encje semantyczne. Arcydzieła „ tan ieją”, świę­ tości ulegają degradacji: „z M aszkarą Madonna... i Burdel, Burdel, B ur­ del [...]” (T 93). Syn podnosi ręk ę na Ojca, Ojczyznę wyszydza Synczyz- na.

Kom unikacja somatyczna w świecie przedstawionym T ra n s-A tla n tyku nosi wszelkie cechy „kom unikacji ludycznej” 18. Relacje m iędzy boha­ teram i poddane są zasadom, które funkcjonują zgodnie z regułam i kon­ stytuującym i trzy kategorie gier i zabaw: agon, m im icry i iliu x 19. W grze kom unikacyjnej typu m im icry „jednostka udaje, że wierzy, jakoby była kimś innym, pozwala to sobie wmówić lub usiłuje wmówić otoczeniu [...]”; „mamy tu do czynienia [...] z naśladowaniem jakiejś innej rze­ czywistości” 20. Poseł Feliks Kosiubidzki udaje posła przy pomocy min, ge­ stów i póz. Baron i Pyckal zachowują się tak, jak powinni się zachowywać dwaj zwaśnieni o m łyn szlachcice. Tomasz każdym gestem udowadnia wszystkim, że jest Ojcem. Naśladownictwo staje się głównym m echa­ nizmem gry kom unikacyjnej. Gonzalo i Tomasz udają, że się pojedyn­ kują. Poseł wmawia cudzoziemcom, że biorą udział w polowaniu na szaraka.

W relacjach kom unikacyjnych bohaterowie usiłują stw orzyć rze­ czywistość odwzorowującą „jakąś inną rzeczywistość”. „U jęta w normy,, poddana konwencjom, które zawieszają zwykłe praw a i chwilowo w p ro ­ w adzają nowe »ustawodawstwo«, jedynie obowiązujące”, przypom ina świat w ytw arzany w zabawach ty p u agon 21. Obowiązujące reg uły u sta­ nawia formuła: Bóg — Honor — Ojczyzna 22 Stereotypowym i relacjam i kom unikacyjnym i i kontekstam i ma ona nadać moc naśladow anym za­ chowaniom. Podporządkować „grających” zasadom w niej zaw artym oraz zakreślić obszar obowiązującej konwencji. W ielokrotnie sygnalizo­ w any apragm atyczny ch ara k ter form uły: pojedynek bez przelew u krwi, polowanie na niby, Ojcobójstwo czy Synobójstwo bez trupa, określa jej

18 T erm in w pro w ad zo n y przez J. L a l e w i c z a (M im e ty zm fo r m a ln y i pro­ blem n a śla d o w n ictw a w k o m u n ik a c ji litera c kie j. W zbiorze: T e k s t i fa b u ła . Studia. W arszaw a 1979, s. 46).

18 Zob. R. С a i 11 o i s, Ż y w io ł i ład. W ybór A. O s ę k a . P rzeło ży ła A. T a- t a r k i e w i c z . P rz ed m o w a M. P o r ę b s k i . W arszaw a 1973, s. 297—328.

20 Ib id em , s. 318, 323. 21 Ib id em , s. 306.

22 O jej w y jątk o w e j ra n d z e w m e n taln o ści w spółczesnego P o la k a św iadczy d obitnie h isto ria tera źn ie jsz o ści — zob. M. J a n i o n , „ N igdy p rze d m ocą nie- u g n ie m y szy i”. „P ism o” 1981, n r 3, s. 17: „ro m an ty czn y p a trio ty z m ry c e rsk i i r e li­ gijn y [...] dał o sobie znać rów n ież w napisie: BÓG — HONOR — OJCZYZNA, um ieszczonym p rzed S tocznią S zczecińską podczas uroczystości odsłonięcia tablicy^ pam iątkow ej k u czci poległych ro b o tn ik ó w w g ru d n iu 1970 ro k u ”.

R E L A C JE K O M U N IK A C Y JN E .., 143

specyficzny s ta t u s 23. Ponieważ gra jest bezproduktywna, „prowadzi do sytuacji identycznej z sytuacją wyjściową”. Cechy wymienione przez Caillois „m ają ch arak ter czysto formalny. Nie przesądzają one o treści gier czy zabaw ” 24. Form uła: Bóg — Honor — Ojczyzna, konstytuow ana formalnie w łasnościam i ludycznymi, sama nabiera takiego właśnie cha­ rakteru.

Jak wszystkie gry i zabawy sytuują się „równocześnie między dwoma przeciw stawnym i biegunam i”, zasadą paidia i zasadą lu d u s 25, tak re la ­ cje kom unikacyjne w świecie przedstawionym T rans-A tlantyku przeni­ kają dwie przeciw staw ne tendencje komunikacyjne. Dominująca w po­ czątkowych relacjach zasada ludus: kontakty Witolda z Posłem, sytuacja wyjściowa pojedynku Gonzala z Tomaszem, przygotowania do polowania, przytłacza zachowania typ u paidia. Ale „arbitralne konw encje” w yzna­

czane przez form ułę kom unikacyjną: Bóg — Honor — Ojczyzna, już; w ramach początkowych relacji pozostają zachwiane. Zaczyna zwy­ ciężać zasada rozpasania, przełam ująca sztywne reguły. Zdominuje ona wszystkie działania kom unikacyjne bohaterów, gdy tylko przybędą do pałacu Gonzala. Przedm ioty i zwierzęta „parzą się”, „gryzą się” — ru ch staje się podstawą w szystkich działań. Początkowo nieznaczny:

w idzę, że B a jb a k te n z Ig n ac y m się stow arzysza, a w ta k im sposobie: co Ig n a c się Ruszy to i on się ru szy (choć p ra w ie nie w idać) [...]. [T 87]

— ogromnieje w „buch-bachu” palanta, by wreszcie, zgodnie z „regu­ łam i” iliux, „czystego uniesienia” , przeciwstawianego diam etralnie za­ sadzie ludus 2e, wywołać stan oszołomienia, spazmu, transu:

A cóż to się dzieje? I ja k a B ajb ak a śmiałość! Bo już oni, panie, ta k Je d e n z D rugim ta k Je d e n do D rugiego, że p raw ie ta n iec to jest, taniec, nic innego. G dy tedy je d en R ęką M achnie, d ru g i Nogę zadrze. Gdy jed en na drzew o w lizie, to dru g i n a bryczkę, w ięc to je d en Św iśnie, drugi P ryśnie, te n śliw kę zji, ta m te n u lęg ałk ę [...]. I ta k ie to W tórow anie, P rz y g ry w an ie n ie u sta n n e, je d e n drugiem u, je d en do drugiego, a jakby do w iersza, ta k ie to S tow arzyszanie w ieczne, n ie p rz e rw a n e , w szelk im ru ch em , poruszeniem , że chy b a je d e n b ez drugiego k ro k a d ać nie m oże. [T 110]

Oszołomienie w grach ty p u iliu x , „często idące w parze z tłum ionym zamiłowaniem do nieładu i niszczenia” 27, i tu — w finale powieści —

2* K rw a w y f in a ł w y k lu cz a m ożliw ość in te rp re ta c ji re la c ji k o m u n ik a cy jn y ch św ia ta przed staw io n eg o K o sm o su czy P ornografii w k ate g o ria c h k o m u n ik a cji ludycznej.

24 С a i 11 o i s, op. cit., s. 306.

25 C a i l l o i s (op. cit., s. 303) o k reśla paidię ja k o sta n „rozpasania, sw obodnej im prow izacji i b ez tro sk i [...] w yzw olonej z w szelkich więzów b u jn e j w y o b ra źn i”, lu d u s zaś — „to ro sn ąc a p o trz e b a p o d p o rząd k o w an ia spontaniczności p ew nym ko n ­ w encjom a rb itra ln y m , n ie zno szący m ^sp rzeciw u i z założenia niedogodnym ”.

28 Ib id em , s. 323, 333—334. 27 Ib id em , s. 325.

osiąga podobny wymiar: „Już k uligu nie m a”, już i Mazura nie ma, jest jedynie rozpasany Buchbach. Jego niszczycielska siła, skierow ana przeciw wartościom rządzącym „frazesem bogo-ojczyźnianym” — tr a ­ dycjom i świętościom narodowym, koncentruje się na Ojcu, by p rze­ mienić się w Ojcobójstwo. Ale... Ignacy „zamiast żeby Ojca swego Bachem Bachnąć on Buch w śmiech [...]”. Śmiech ogarnia wszystkich. I bogo-ojczyźnianego Posła i krw awego Rachmistrza, księdza Proboszcza i Muszkę z Tuśką: „I dopiroż od Śmiechu, do Śmiechu,. Śmiechem Buch, Śmiechem bach, buch, buch Buchają!... (T 121).

Buchający śmiechem finał T ra ns-A tla n tyku przypomina, że wszystko było zabawą. I jak w zabawie — nie może być żadnych konsekwencji praktycznych: m ilioner nie uwiedzie n a p r a w d ę Ignasia. Syn nie zabi­ je n a p r a w d ę Ojca. Ale i cudzoziemcy nie pokłonią się Polakowi-Ge- niuszowi, a rycerski P olak-P atriota nie upokorzy zboczeńca-milionera. Ponieważ również i formuła: Bóg — Honor — Ojczyzna, odsłania w r e ­ lacjach kom unikacyjnych swój ludyczny status.

Analiza relacji kom unikacyjnych dokonana z perspektyw y Kosmosu i Pornografii pozwala sformułować następującą tezę: Gombrowicz p re ­ zentuje w T ran s-A tlan tyku negatywne, destrukcyjne możliwości p ara- języka jako system u kom unikowania się. Śmiech, miny, gesty, pozy, organizowane zgodnie z zasadą ludus bądź paidia, mogą zdegradować każdą wartość, odwrócić najtrw alszą hierarchię zachowań. W ty m w łaśnie znaczeniu T ra ns-A tlantyk stanow i obszar eksperym entu kom unikacyj­ nego dla następnych powieści. Pornografia i Kosmos dowiodą pozytyw ­ nych, kreacyjnych możliwości system u parajęzykowego.

Swiatoogląd contra światopogląd

Najważniejsze pytanie postawione w Pornografii dotyczy, jak sądzę, ograniczeń i możliwości języka jako system u komunikacyjnego. Wiąże się ono bezpośrednio z problem atyką dialogu 28. Jako przytoczenie języka mówionego, jako mowa cudza, dialog powieściowy odsłania odbiorcy swą istotę nie w relacji bohater—bohater, lecz w relacji bohater—n a r ­ rato r. W mowie n arrato ra, w jego aktyw nym odbiorze dialogowej mowy cudzej przełam uje się istota dialogu — totalna aktywność kom unika­ cyjna człowieka.

28 W ro zp raw ie Dialog p o w ieśc io w y w św ietle para- i so c jo lin g w isty ki ro z­ g ra n ic z a m dw a sposoby ro zu m ien ia dialogu pow ieściow ego. P ierw szy, tr a d y c y j­ n y — dialog w znaczeniu w ąsk im — oznacza je d y n ie graficzn ie w ydzielone z sze­ re g u w ypow iedzeniow ego n a r r a to r a re p lik i boh ateró w . P oszerzenie tego zak resu o elem en ty parajęzy k o w e, r e je s tro w a n e przez n a rra to ra , tw orzy pojęcie dialogu pow ieściow ego w znaczeniu szerokim . D rugie ze znaczeń określa, czego u siłu ję dow ieść w e w sk az an y m szkicu, isto tę zjaw isk a.

R E L A C JE K O M U N IK A C Y J N E .. 145

„Czysty” dialog, wydzielone graficznie repliki bohaterów, pozba­ wione „akom paniam entu narracyjnego” 29, w ystępuje w Pornografii rze­ czywiście rzadko. Po „zduszeniu mszy”, podczas kolacji niedzielnej, Witold z Fryderykiem dowiadują się, że Henia „na dniach się zaręczy”:

— T ak? Z kim ś z sąsiedztw a?

— Owszem... S ąsiad. W acław P aszkow ski z R udy. [...] B ardzo porząd n y człow iek. W y b itn ie p o rzą d n y — za trze p o tała palcam i.

— P ra w n ik [...] ... Z dolny chłop, pow ażny, tęgi łeb, b a, w ykształcony 1 Jego m a tk a w dow a, g o sp o d aru je w R udzie, m a ją te k p ierw sza klasa, sześć­ d ziesiąt w łók, trz y m ile stąd.

— Ś w iętych cnót k obieta. [...]

— H eń k a tro ch ę m łoda... ale o lepszego k a n d y d a ta tru d n o . M ężczyzna odpow iedzialny, zdolny, w y b itn ie oczytany, in te le k t, p an ie, pierw szorzędny, ja k tu p rzy je d zie będziecie pan o w ie m ieli z k im pogadać.

— N iezw ykle p rzem y ślan y . Z acny i praw y. W yjątkow ej czystości m o ra l­ n ej. W dał się w m atk ę. N iezw ykła ko b ieta, głębokiej w iary , św ięta p raw ie :— niezłom nych k ato lic k ich zasad. R uda to ostoja m o raln a dla w szystkich. [P 31—32]

Mówią bohaterowie, ale czy n arrato r rzeczywiście milczy? Reguły gatunku powieściowego zmuszają — jak pisze Michał Głowiński — do zaakceptowania założenia, że wypowiedzi bohaterów „zarejestrow ane” w tekście są „jakby tylko reprezentatyw nym wyborem z całokształtu ich działalności językow ej” 30. Teza ta w ymaga uzupełnienia: jak n ie ­ obecność replik bohaterów (w tekście) nie stanowi dowodu ich milczenia w świecie przedstawionym, tak i milczenie narrato ra nie oznacza braku jego aktywności. N arrator słucha i patrzy (z pewnej odległości — aspekt proksemiczny) na mówiących bohaterów. Świadectwa jego obecności odnajdujem y także w analizowanej tu rozmowie Hipolita i pani Marii. Ich dialog „dzieje się” w prawdzie samodzielnie, bez uporczywego pośred­ nictwa Gombrowiczowskiego narratora, ale poprzez wypowiadane słowa przeziera złośliwy grym as natręta. Jego obraz konkretyzuje się w raz z postępującą stereotypizacją wypowiedzi bohaterów. Potok wygłaszanych schematów językowych, przylegających szczelnie do zaistniałej sytuacji: prezentacja narzeczonego córki, odsłania oblicze narratora. W słowie bohaterów daje się słyszeć drugi głos. Ironiczny głos narratora, p rzy ­ dający pierwszemu cudzysłowowego s ta tu s u 31. Głośna realizacja zaka­ muflowanej reakcji n arratora pojawi się kilka stronic dalej:

Po p o łu d n iu zjaw ił się zapo w iad an y o negdaj W acław . U rodziw y m ężczyzna! Bez kw estii — rosły, elegancki pan! O bdarzony nosem dość w y d atn y m , ale subtelnym , o ru ch liw y c h nozdrzach, oliw kow ym spo jrzen iem i głosem głębo­

28 Zob. M. G ł o w i ń s k i , Dialog w pow ieści. W: G ry pow ieściow e. S zk ic e z teorii i historii fo r m n a rra c yjn y ch . W arszaw a 1973, s. 46.

80 Ib id em , s. 45— 46.

81 Zob. М. В а с h t i n, S łow o w pow ieści. P rzełożył Z. S a 1 o n i. W antologii: R o sy jsk a szkoła sty lis ty k i. W ybór i o pracow anie M. R. M a y e n o w a i Z. S a - 1 o n i. W arszaw a 1970.

k im — a przy strzy żo n y w ąsik p ieścił m u się pod tym w yczulonym no sem i n a d p ełn ą i pąsow ą w arg ą. [...] K tóż m ógłby podać w w ątpliw ość jego sto p ę raso w ą i w ysoko sklepioną, w żółtym , obcisłym b uciku, tudzież jego uszy zg rab n e i n iew ielkie? Czyż n ie b yły in te re su ją c e , a n a w e t rozkoszne, te za­ toczki n ad czołem, k tó re czyniły go b ard z iej in te le k tu a ln y m ? A ta b ia ło ść cery, czyż nie b y ła b ia ło śc ią tru b a d u ra ? Z apew ne, efek to w n y pan! Z dobyw czy m ecenas! D ystyngow any adw o k at! Z n ien aw id ziłem go fizycznie od p ie rw sz e j chw ili [...]. [P 40]

N arrator kształtuje wypowiedź w stylu replik Hipolita i jego żony, w stylu „taniego rom ansu” 32. Podobnie jak w jego słowie słyszym y głos bohaterów, tak w ich rozmowie — głos dystansującego się za pośred­ nictwem ironii narratora. Nie był to zatem dialog „czysty”, pozbawiony „akom paniam entu narracyjnego”. Takiego dialogu u Gombrowicza rze­ czywiście nie ma.

Poddanie się mocy stereotypów językowych osłabia aktywność bo­ haterów w walce ze stającą się rzeczywistością. Może być także św ia­ dectwem zakamuflowanej obrony przed atakam i „tej k..., n atu ry ”. Z bez­ pieczeństwa, jakie rodzi poddanie się stereotypom , w pełni zdaje sobie sprawę F ryderyk. Zaszokowany, ale i usatysfakcjonowany „obrotem rzeczy” — gestem Karola, k tó ry „znienacka zadarł babie kiecę” —

m ru k n ął, p raw ie niedosłyszalnie: — No, no!

A le zaraz za o k rąg lił m im ow olne słów ko w zdanie, k tó re w y p o w ied z iał głośno i n ie bez sztuczności:

— No, no, no, co ta m słychać, k ochany p a n ie W itoldzie? [P 44]

Słowo wypowiedziane, język, nie jest narzędziem poznania. P rze­ ciwnie, staje się gw arantem bezpieczeństwa, k ry je za swoimi schem atam i bohaterów, chroni ich przed rzeczywistością, ogranicza horyzont.

Prezentację parajęzykow ych środków komunikowania się poprzedzi próba dookreślenia stosunku n arrato ra do stereotypu językowego. Licz­ ba stereotypów zaw artych w szeregu wypowiedzeniowym n arrato ra zn a­ cznie przewyższa liczbę utarty ch form uł w wypowiedziach bohaterów. Ponadto istnieje tu zasadnicza różnica jakościowa. N arrator przekształca stereotypy:

I nie dałoby się o niej [tj. o H eni] pow iedzieć, że „zna m ężczyzn” (jak się m ów i o zepsutych dziew czynach), a ty lk o że „chłopca zn a ” — co b yło zarazem b a rd z ie j n ie w in n e i b a rd z ie j ro zp u stn e. [P 29]

O stentacyjnie w skazany sens zwrotu „zna mężczyzn” ilu struje do­ sadnie mechanizm przekształcania formuły. Inw ersja akcentować ma, w opozycji do zaktualizowanych znaczeń stereotypu, klasę właściwości

82 Z In fo rm a c ji o tw ie ra ją c e j pow ieść: „P ornografia dzieje się w P olsce z la t w ojennych. D laczego? T rochę d latego, że k lim a t w o jen n y dla niej n ajw łaściw szy. T rochę, że to je d n a k polskie — i n a w e t może p o m y ślan e było, w p ierw szy m rzucie, odrobinę na w zór taniego ro m an su z g a tu n k u R odziew iczów ny, czy Z arzyckiej [...]” (P 7).

R E L A C JE K O M U N IK A C Y J N E .., 147

umieszczonych w przecinających się obszarach wyznaczanych przez następujące pojęcia: chłopięcość, niewinność, młodość, pragnienie in i­ cjacji. Powtórzony predykat, obciążony w pełni kontekstam i schematu frazeologicznego, znosi przywołaną wcześniej klasę właściwości, przy­ dając jej przeciwstawne sensy. Ale nie ruguje jej w zupełności. Proces znaczeniotwórczy aktualizuje dalsze konteksty. Językow a świadomość pogłębia się w aktyw nej współpracy nadaw cy i odbiorcy.

K o n stru k c je m e tafo ry cz n e p o w sta w a ć bow iem m ogą m iędzy inn y m i w r e ­ zu ltac ie celow ych p rze k szta łc eń frazeo lo g iczn o -sk ład n io w y ch i dzięki alu zy j- ności do u ta rty c h fo rm u ł zyskiw ać uzasadnienie.

Ten „najlepiej bodaj rozpoznany chwyt znaczeniotwórczy we współ­ czesnej poezji” 33 odnajduję również u Gombrowicza. Rozdeptanie glisty, łączące Karola z Henią, napawa nadzieją „starszych panów ”:

Oni, w cnocie, by li zam knięci d la nas, h erm ety czn i. A le oni w grzechu, m ogli ta rz ać się z nam i... Oto co m yślał F ry d e ry k ! I p ra w ie w idziałem go ja k z p alce m p rzy u sta ch szuka grzechu, k tó ry by go z n im i spoufalił, ja k roz­ g lą d a się za ta k im grzechem — czy też rac zej, może, m yśli, p o d ejrzew a że ja za ta k im grzechem się rozglądam . Cóż to za system z w ie rcia d lan y — on w e m n ie się przeglądał, ja w n im — i ta k , sn u ją c na cudzy ra c h u n e k m arzenia, dochodziliśm y do zam ysłów , k tó ry ch ża d e n z n as nie ośm ieliłby się poczytać za sw oje. [P 61]

Szczególnie interesujący w ydaje się zwrot „dochodziliśmy do zamy­ słów ”. K ryje się za nim schemat „odchodzić od zmysłów”. Zetknięcie obydw u konstrukcji, osadzonych w przywołanych kontekstach, aktuali­ zuje bogaty proces znaczeniotwórczy. Zrekonstruow any stereotyp fun­ k cjonuje w znaczeniu półprzenośnym: 'rezygnować ze zmysłowości’, oraz — zleksykalizowanym: 'rozpaczać’. Oddaje tym samym bardzo dokładnie ten stan umysłów Witolda i Fryderyka, w jakim znajdowali się przed aktem rozdeptania glisty: zniechęcenia, rezygnacji, niemocy. W yrażenie „dochodzić do zamysłów” stanowi „zwierciadlane” odbicie zrekonstruow anych sensów stereotypu. W yrazy „odchodzić”, „od”, „zmy­ sły” zm ieniają się w swe przeciwieństwa, zachowując „w chwili sem an­ tycznego stawania się” 34 pamięć znaczeniową pierwowzoru. Zmysłowość staje się znowu wartością pożądaną, acz droga wiodąca ku jej osiągnię­ ciu nie jest prosta. Etap pośredni, ale konieczny, stanowi konstrukcja planu, scenariusza. Znaczenia obydwu w yrażeń pozostają w ścisłym związku na skutek postulowanej konieczności w ym iany ich elementów: dochodzić do zamysłów nie bezpośrednio, ale z prem edytacją (zgodnie z zapowiedzią tytułow ą powieści — „ p o r n o g r a f i a ”).

88 P ro p o zy cja A. O k o p i e ń - S ł a w i ń s k i e j (M etafora bez granic. „T eksty” 1980, n r 6, s. 28) ujęcia k ateg o rii m e tafo ry w te rm in a c h k o m u n ik a cy jn y ch , okazała się n iezw ykle pom ocna w an a liz ie m ech an izm ó w językow ych rządzących prozą G om brow icza.

Stereotypowe zwroty przenikają narrację wielopłaszczyznowo. Ich w ystąpienie w tekście Pornografii uzyskuje wielostopniową motywację. Sygnalizują zawsze najistotniejsze zdarzenia dziejącej się „historii” i je ­ dnocześnie — są próbą ich interpretacji: „Fryderyk? Czy F ry d ery k to widział, czy jem u także to wpadło w oko?” (P 23). Zacytowana w ypo­ wiedź stanowi reakcję na dostrzeżone „kawałek policzka i nieco k a rk u ” łączące „chłopca” z „dziewczyną”. Związek ten, w yznaczający bieg całej „historii”, został d o s t r z e ż o n y , nie zaś pomyślany, przeczuty czy przekazany słowem. Użycie stereotypu „wpaść w oko” stanow i próbę sem antyzacji słownej najważniejszej w świecie przedstawionym powieści relacji kom unikacyjnej. Jest ona opisywana za pomocą zwrotów: „zajrzeć w oczy tym plecom”, „zaglądać w tw arz” (P 14), „wgapiać się” (P 17), „bezgłośny a zabójczy kom entarz osoby przyglądającej się z boku” (P 20).

S po jrzen ie to w ychyliło się z niego, ja k przez okno, ale za raz z a trz a sn ą ł w sobie w szystkie o k n a i drzw i. [P 47]

Nie byłoby to nic w ażniejszego od k o n a n ia m uchy n a lepie, lu b ćm y za szkłem lam py — gd y b y w zrok F ry d e ry k a nie p rzy ssa ł się do te j g listy, sz k la­ ny, w y d o b y w ając do cna jej m ęczarnię. Mogło w y d aw ać się, że się o burza, ale n a p ra w d ę nie było w nim nic prócz w n ik n ię cia w to rtu rę , w y ch y le n ia p u c h a ru aż do o sta tn ie j kro p li. [P 59]

A kt widzenia, patrzenia osiąga w Pornografii najwyższą moc kom u­ nikacyjną. Wypowiedziom w erbalnym bohaterów, które oscylują często na granicy stereotypu, przeciwstawiają się ich kom unikaty wzrokowe. Proces ten ze szczególną ostrością zarysow uje się w „wypowiedziach” F ryderyka. Oto jego rozmowa z Amelią:

T am ta p a ra przed nam i, pogrążona w sw oim dialogu. A le dialog niczego nie w yrażał. R o zm aw iali o... W enecji.

W pew nej chw ili ona p rzy sta n ęła. — P roszę spojrzeć naokoło. J a k pięknie! O dpow iedział:

— T ak, bez w ą tp ie n ia . Bardzo pięknie. P ow iedziane, żeby jej przytw ierdzić.

D rg n ęła w n ag ły m zniecierp liw ien iu . O dpow iedź była n ie isto tn a [...]. O na zaś dom agała się niek łam an eg o zach w y tu dla w ieczoru, będącego tw o re m Boga i chciała, żeby on w ielbił S tw órcę p rz y n a jm n ie j w jego dziele. J e j czy­ stość z a w a rła się w ty m p rag n ie n iu .

— A leż proszę n a p ra w d ę popatrzeć, n a p ra w d ę pow iedzieć. Czy to n ie je st b ard zo piękne?

[..J

— Ależ bardzo, n ie w ą tp liw ie pięk n e, ta k , w sp an iałe!

[...] A m elia p o sta n o w iła zagrać w o tw a rte k a rty i, nie ru sz a ją c się z m ie j­ sca, stw ierd ziła:

— P a n je st a te is tą .

Z an im w y p ow iedział się w ta k d elik atn ej m a te rii, rzu c ił w zro k ie m na p raw o i n a lewo, ja k b y sp raw d za ją c św iat. [P 71—72]

R E L A C J E K O M U N IK A C Y JN E .., 149

Prośba Amelii zostaje przez W itolda spełniona. Ale tylko słowem. A słowo, zwodniczy środek komunikowania, nie stanowi dowodu au ten ­ tyczności s ą d u 35. Jest bądź potwierdzeniem oczywistości, „skamieliną”, bądź służy powiedzeniu „czego innego”. Tak właśnie Amelia in terp re­ tu je wypowiedź Witolda. Jej widzenie świata jest odmienne niż W i­ tolda. Zanim bohater wypowie słowa: „Jestem ateistą”, utw ierdza się w ateizmie, „sprawdzając św iat” w z r o k i e m .

Bohaterów Gombrowicza różnicuje nie światopogląd, konstrukcja po­ jęciowa, lecz — światoogląd, świata widzenie, zmysłowe, konkretne. Obawę Amelii o świat, jej świat, w yjaśnia n arrato r jednoznacznie: „jej w idzeniu św iata przeciwstawiało się inne widzenie” (P 71). Witold usta­ nawia w łasny świat bądź burzy cudzy w akcie patrzenia. „Zabójczy kom entarz przyglądającego się z boku” bohatera niweczy sens mszy, odbiera jej treść. Moc k reacyjna relacji: widzieć — być widzianym, jest ogromna. Cała rzeczywistość Pornografii przeniknięta jest tą siłą. Pod­ czas jazdy do kościoła:

gdy znaleźliśm y się n a w zgórzu [...] daw no zm arły w eh ik u ł b y ł w id zian y i z n ajd alszy ch k rań c ó w — w sk u te k czego k ra in a sta ła się złośliw ie szydercza, o k ru tn ie w zgardliw a. [P 18]

Rzeczywistość jest aktyw na, nie jest to jeszcze czyhająca rzeczywis­ tość Kosmosu, ale ta — widząca, zapowiada tam tą. Być widzianym znaczy zatem być zagrożonym, narażonym na czyjeś „widzimisię”. Wi­ dzieć — to stwarzać, ustanawiać.

Wąski sposób rozumienia kategorii dialogu powieściowego, jako w y­ dzielonych graficznie replik bohaterów, odsłoni swoje ubóstwo natych­ miast, gdy potraktujem y wypowiedź postaci jako realizację system u systemów, wśród których niepoślednią rolę odgrywają podsystemy para- językowe. Elem enty suprasegm entalne mowy bohatera w ystępują n a j­ częściej w szeregu wypowiedzeniowym narratora:

S zep n ął [w itający Hip] w stydliw ie:

— R ozparło m nie... d ia b li wiedzą... P rzy ty łem . Z czego? C hyba ze w szy st­ kiego.

I ogląd ając sobie p a lu c h y pow tórzył z b ez m ie rn ą zgryzotą, ciszej i d la siebie:

— P rz y ty łe m . Z czego? C h y b a ze w szystkiego.

[.··]

G ościnnie i w y k w in tn ie zw rócił się do nas: — J a k dobrze, że p anow ie p rzy je ch a li, ale proszę cię, W itoldzie, zapoznaj m nie ze sw oim przyjacielem ... skończył, zam knął oczy i pow tarzał... w arg i m u się ruszały. [...] — To będzie aw a n tu ra ! — h u k n ą ł i m ru k n ą ł do siebie, zam yślony:

— To będzie a w a n tu ra .

85 Słow o tr a k tu je G om brow icz w ieloaspektow o. Tu w arto p o dkreślić n a s tę ­ p u ją c y a sp e k t: słow a „ J a k p ię k n ie ” są a u ten ty c zn y m w yrazem głębokiego p rzeko­ n a n ia 'w ielb ię przy ro d ę ja k o tw ó r Boga', b rz m ią n a to m ia st ja k b an ał.

I h u k n ął:

— N ajgorzej, że n ie m a d o k ąd wiać! I szepnął:

— N ajgorzej, że n ie m a d o k ąd wiać. [P 14— 15]

Mimo że każda z wypowiedzi została dokładnie powtórzona, jej zna­ czenie jest diam etralnie różne w porównaniu z pierw otnym sensem. Zmiana elementów suprasegm entalnych powoduje natychm iastow ą zm ia­ nę znaczeń. Pozornie m ało znaczący sposób przedstaw iania specyficznej konstrukcji odsłoni swą doniosłość, gdy włączymy go w ew oluujący ciąg właściwości kom unikujących się bohaterów Gombrowicza. Wcześ­ niejsze ogniwo procesu odnajdujem y w T rans-Atlantyku:

— T ak p a n m niem asz?

— N ie je ste m ja n a ty le szalonym żebym w D zisiejszych C zasach co m niem ał albo i nie m n iem ał. A le gdyś tu się został, to idźże zaraz do P o se l­ stw a, albo nie idź, i ta m się zam eld u j, albo nie zam eld u j, bo jeśli się zam el­ d ujesz lub nie zam eldujesz, n a znaczną p rzy k ro ść możesz być narażo n y m , lub nie n arażonym .

— T ak sądzisz pan?

— Sądzę, albo i n ie sądzę. [T 15]

Potakująco-przeczące wypowiedzi pana Cieciszowskiego w ym agają — zda się sądzić n arrator T ra n s-A tlan tyku — kontekstowego „osw ojenia”, „zmniejszenia ich obcości36”, uprawdopodobnienia. Odbiorca zanim u sły ­ szy przedziwne wypowiedzi bohatera, zostanie najpierw przygotowany, ostrzeżony przez narratora: „Najdziwniejszy to chyba człowiek był, jakiego ja w życiu spotkałem [...]” (T 15). Ale „najdziwniejszym to chyba człowiekiem” okazuje się także i m inister Kosiubidzki i jeszcze Maestro. W ielokrotnie powtórzony argum ent usprawiedliwić ma w y ją t­ kowość sposobu mówienia i, mimo w yraźnie ironicznych zapewnień n a r ­ ratora, nie traci w zupełności „oswajającego” charakteru. Trans-Atlan- ty k stanowi „poligon” kom unikacyjny dla późniejszych dokonań autora. Dwie następne powieści w ykorzystują wcześniejsze doświadczenia, lecz opisy procesów kom unikowania się, jeszcze dziwniejszych niż tych z T rans-A tlantyku, pozbawione są chwytów zm ierzających do zm niejsze­ nia ich obcości. To, co w T ra n s-A tlan tyku było obszarem zabawy, polem doświadczeń, w Pornografii i Kosmosie staje się zasadniczym tematem, autorską obsesją: możliwości i ograniczenia systemów komunikacyjnych.

Wróćmy jednak do konkretnych realizacji. Ludyczność wypowiedzi pana Cieciszowskiego pow staje w w yniku zestawienia wykluczających się wzajemnie sądów. Nieskomplikowana konstrukcja składniowa sygna­ lizuje znaczną dowolność tw orzenia kom unikatów językowych. O prze­ ciwstawnych sensach decyduje użycie prostej operacji przeczenia. Kon­ strukcja zdialogizowanych względem siebie wypowiedzi Hipolita przy­ wołuje parajęzykowe sposoby komunikowania się. Tożsame w warstwie językowej, wypowiedzi te uzyskują odmienne znaczenia: decyduje

R E L A C JE K O M U N IK A C Y J N E .., 151

nicowanie elem entów suprasegm entalnych. Konwencjonalne w sytuacji powitania stw ierdzenia nabiorą głębi, gdy bohater powtórzy je „szeptem ”, „dla siebie”. S tereotyp przem ienia się w własne przeciwieństwo. In te r­ pretację tego mechanizm u odnajduję w specyficznie Gombrowiczow- skim sposobie prezentow ania zagrożeń, możliwych ograniczeń system u językowego. Skamielinom języka przeciwstawia podmiot utw oru środki paralingw istyczne: szepty, pomrukiwania, gesty, miny, pozy. Znacznie mocniej zindywidualizowane, bardziej swojskie, „wsobne” rodzaje ko­ m unikowania istotnych znaczeń.

Jeśli analizow aną wypowiedź Hipolita potraktujem y jako środkowe ognisko łańcucha specyficznych konstrukcji komunikacyjnych, będzie się ono wiązać z następnym poprzez cechę „wsobności”. Powtarzanie „dla siebie” i „do siebie” zapowiada w ystęp m istrza „wsobności” — Leona w Kosmosie.

Zanikowi wartości kom unikacyjnej słowa towarzyszy równolegle erupcja znaczeń kom unikatów parajęzykowych. Elem enty kodu kine- zycznego organizują własną „wypowiedź”, przeciwstawiając się, niejako samowolnie, pozbawionym sensów tworom językowym. Trudno przy­ pisać zjawiskom tym funkcję pomocniczą, uzupełniającą słowo. P rze­ ciwnie, parajęzyk coraz w yraźniej osiąga status kodu konstytuującego: decyduje o znaczeniu naw et wówczas, gdy środki czysto językowe usi­ łu ją przem ycać własne kom unikaty. Parajęzyk pełniący w mownej kom unikacji funkcję towarzyszącą, u zu p ełniającą37, osiąga u Gombro­ wicza w yrazistą autonomię, uniezależnia się od słowa:

F ry d e ry k pow oli gasił p ap iero sa [...]. P alc am i w ysm ukłym i p an i M aria o b ejm o w ała sw e w iotkie, d e lik a tn e palce, ja k się o b ejm u je je sie n n y liść, ja k się w ąc h a zw iędnięty k w iat, H en ia p o ru szy ła się... K aro l p rzy p a d k iem także się poruszył... ruch, w iążąc ich ze sobą, try sn ą ł, rozszalał się nieznacznie i je j k o la n a b ia łe rzu ciły (chłopca) n a k o la n a [...]. Czerw ono b r u n a tn e H ipo lita łapska, n a b ite m ięsem , w trą c a ją c e w przedpotopow ość, tak że znajdow ały się

n a o b ru sie i m u siał je znosić, bo n ależały do niego. [P 30]

Podczas kolacji zostaje naw iązany po raz pierwszy kontakt między wszystkimi domownikami. Rolę kom unikatów wiążących całe tow arzy­ stwo pełnią n ie słowa, lecz gesty, ruchy ciała, pozy. N aturalne podczas jedzenia ru chy rąk zostają wyposażone w w ielorakie funkcje kom uni­ kacyjne. W T ran s-A tlan tyku „kulinarne” gesty służą nawiązaniu kon­ ta k tu z Ignasiem, później — uwodzeniu. W Pornografii wspólne posiłki umożliwiają narratorow i rejestrow anie najdrobniejszych gestów. Ręce, palce naw iązują dialog. Łączą Henię z K arolem mocniej niż jakiekolwiek słowa, skazują panią Marię na Hipolita. Podobnie w Kosmosie — Wi­ told naśladować będzie ruchy rąk Leny do czasu, gdy stanie się wzorco­ w ym „ty ” w dialogu z Leonem.

Uczta „jest przede wszystkim tym czynnikiem, k tó ry ludzi — ludzi jako gatunek — łączy” 38. Ale łączy, jak sądzę, nie tylko poprzez; sam ak t jedzenia, lecz poprzez organizujące się samoczynnie, towarzyszące m u ruchy rąk, elem enty kodu kinezycznego. Komunikowanie soma­ tyczne staje się dla Gombrowicza najpewniejszym środkiem porozumie­ nia interpersonalnego. K om unikatem może być część, najbardziej nie­ znaczny fragm ent ciała: „kawałek policzka i nieco k ark u ” chłopca i „jej karczek”. Ale i całe ciało osiągnąć może status znaku:

Ciało! Siedział w p ro st p rzede m ną. Ciało! Był w szlafro k u — był z ciałem sw oim zażyw nym , w y ch u ch an y m , p u lc h n aw y m i b ia ław y m , to aleto w y m i szla- frokow atym ! S iedział z ty m ciałem , ja k z w alizką, czy n a w e t z neseserem . Ciało! [P 121]

Po rozmowie z Wacławem do Witolda przychodzi Siemian:

P rzyszedł do m nie, stał się b lisk i i w sk u te k tego ogrom ny, życie jego i śm ierć p ię trzy ły się te ra z p rzede m ną, niebotyczne. A za raze m zjaw ien ie się jego p rzy w ra ca ło m nie — w y trą c a ją c z W acław a — służbie, a k c ji naszej pod p rzew o d n ictw em H ipolita, i on, S iem ian, sta w a ł się tylko o biektem n a ­ szego działania... a ja k o o biekt, był w yrzucony n a ze w n ątrz, w ykluczony z nas i n ie m ogłem uznać go, an i porozum ieć się z nim , an i n a w e t z nim m ów ić n ap ra w d ę , m u siałem zachow ać d y sta n s [...] on m nie w zyw ał do ludzkości i zbliżał się do m nie, ja k do człow ieka, a m nie nie w olno było u jrzeć w nim człow ieka. [P 130— 131]

Twierdzenie Marcela Maussa: „pierwszym i najbardziej naturalnym przedm iotem technicznym i zarazem środkiem technicznym człowieka je st jego ciało” 39, znajduje u Gombrowicza interesujące rozwinięcie. Świadomość własnego ciała jest dla bohaterów Pornografii podstawo­ w ym problemem epistemologicznym. Cielesność staje się znakiem, może komunikować niezwykle istotne sensy. W yjątkowa osobowość Fryderyka zostaje zakomunikowana — mimowolnie, somatycznie:

P odano m u h e rb a tę , k tó rą w ypił, ale pozostał m u n a ta le rz y k u k aw a łek c u k ru — i w y cią g n ął ręk ę żeby go podnieść do u st — ale może uznał te n ru c h za nie dość u zasadniony, w ięc cofnął ręk ę — je d n a k ż e cofnięcie ręk i było w łaściw ie czym ś b ard z iej jeszcze n ie u za sad n io n y m — w y cią g n ął te d y rę k ę pow tó rn ie i zjad ł c u k ie r — ale zjad ł ju ż chyba nie d la przyjem ności, a ty lk o żeby odpow iednio się zachow ać... w obec cu k ru czy w obec nas?... i p rag n ą c zatrzeć to w ra że n ie k aszln ą ł i, aby uzasadnić kaszlnięcie, w y cią g n ął chustecz­ kę, ale ju ż nie odw ażył się w y trzeć nosa — tylko p o ru szy ł nogą. P oruszenie nogi, ja k się zdaje, nasu n ęło m u now e ko m p lik acje, w ięc w ogóle ucichł i znieruchom iał. To szczególne zachow anie (bo on w łaściw ie nic ty lk o „zacho­ w y w ał się”, on „zachow yw ał się” bez u sta n k u ) ju ż w ted y , p rzy pierw szym w id zen iu w zbudziło m o ją ciekaw ość [...]. [P 10]

88 A. F a l k i e w i c z , P o lski K osm os. D ziesięć esejó w p rzy G om brow iczu, K ra k ó w 1981, s. 120.

89 Μ. M a u s s, Socjologia i antropologia. P rzełożyli M. K r ó l , K. P o m i a n , J. S z a c k i . W arszaw a 1973, s. 543.

R E L A C JE K O M U N IK A C Y J N E .., 153

Niezwykła świadomość możliwości kom unikacyjnych ciała zbliża znakowość zachowań F ryderyka ku wartości ekstrem alnej. Na skutek jego działań Henia i Karol osiągają także świadomość własnej cieles­ ności. Wreszcie — następuje bezpośrednia konfrontacja jego cielesności z „zasadą metafizyczną, czyli pozacielesną [...], Bogiem katolickim, w y­ zwolonym z ciała [...]” (P 67) — wartościami, których symbolem jest pani Amelia. W w yniku konfrontacji m atka Wacława — „delikatna,, natchniona, uduchowiona” — „w raca” do ciała. Proces odzyskiwania cielesności przebiega w dwóch wymiarach. Pierw szy — to próba zbli­ żenia ze Skuziakiem, 16-letnim chłopcem, k tó ry broni się uderzając panią Amelię nożem. Przedłużający się akt um ierania przywraca ciału jego podstawowy atrybut: materialność, konkretność. Dostrzeżony przez W itolda związek ciała Amelii z leżącym w kącie’ pokoju chłopcem („doznałem niejasnego wrażenia, że to erotyczne”, P 77) dowodzi, że tru p nie może być „pozacielesny”.

Wróćmy zatem do przywołanych wcześniej kontaktów somatycznych W itolda z Wacławem i Siemianem. „Wódz” skazany na śmierć — za­ traca swoją podmiotowość, staje się „obiektem ”. W tej sytuacji jego· słowo, prośba o pomoc, trafia w próżnię kom unikacyjną — Witold odpo­ wiada banałem. Ale jednocześnie ciało Siemiana zatraca podmiotowość i nagle osiąga niesłychaną moc kom unikacyjną. „Przenika” Witolda,, wzm agając jego własną cielesność. W ychylając się w stronę śmierci em anuje z siebie jeden komunikat. Tezę sformułowaną wcześniej: tru p nie może być pozacielesny, spróbuję odnieść również do specyficznej sytuacji Wacława. Porażony przedziwną zmysłowością młodych (w yre­ żyserowana przez F ryderyka „scena m iłosna” na wyspie), reaguje som a­ tycznie. Jego ciało nabiera charakteru repliki na „świństwo” w yrządzone przez Henię: „Ona mówi do mnie, ale zwraca się do niego [...] nie sło­ wami, ale... ale wszystkim. Cała” (P 149). Znieruchomiała cielesność bohatera osiąga wartość, której znaczenia sytu u ją się na przeciwległym krańcu cielesnych atrybutów młodych. Zwrot „siedział z tym ciałem, jak z w alizką”, będący transpozycją związku frazeologicznego „siedzieć na w alizkach”, antycypuje podróż ciała ku śmierci.

Przew aga mocy kom unikacyjnej i poznawczej komunikacji soma­ tycznej (kinezycznej i proksemicznej) nad językową jest ewidentna.. Powtórzę raz jeszcze twierdzenie, które usiłowałem udowodnić. Relacja: widzieć — być widzianym, rządząca kodem kinezycznym, stanowi u Gom­ browicza podstawę stosunku do innych i do rzeczywistości. W ytycza znaczenia wszelkich relacji kom unikacyjnych i poznawczych. Tym, co różnicuje bohaterów powieści, jest nie światopogląd, myślowe, poję­ ciowe uporządkowanie rzeczywistości, lecz: świata widzenie, świato- ogląd — postrzeganie, odczuwanie konkretnego kształtu zmieniającej się nieustannie rzeczywistości. Przekonanie o bezradności systemu w er­ balnego wobec dynamicznej rzeczywistości odciska się znam iennym

pię-tnem w płaszczyźnie narracji. N arrator Pornografii w ielokrotnie przy ­ znaje się, że nie wie, „jak to wyjęzyczyć”. Ucząc się od bohaterów nieufności wobec słowa, które w każdej chwili może zastygnąć w stereo ­ typie i zwrócić się przeciw nadawcy, n arrato r Kosmosu podw aży w ogóle możliwość przekazania „historii” słowem.

Zakomunikować siebie... i stworzyć Kosmos

A ktyw na rzeczywistość Kosmosu jest głównym antagonistą potyczek Witolda. Widzi on ją jako zaszyfrowany kod, do którego nieustannie po­ szukuje klucza. Stosunek bohatera do świata kreow anego w powieści przejaw ia wszelkie cechy dialogu. Za takim ujęciem przem aw ia ch ara­ kter kontaktów Witolda z rzeczywistością. Jego „dialog” spełnia w aru n ­ ki „wypowiedzi DO kogoś”, im plikującej kategorie osoby i modalności. Stosunek dram atyczny wyznacza role aktorów: „tego, kto m ów i”, i „tego, do kogo się mówi”. Pow stają różne rodzaje modalności. W arunkiem stanowiącym o jedności zbioru wypowiedzi jako tej samej „całości d ra ­ m atycznej”, tzn. dialogu, jest stałość układu o só b 40. Zespół aktorów dram atu (rozgrywającego się w Kosmosie) posiada cechy układu stałego. Najważniejsze elem enty zbioru — wróbel, usta Katasi, u sta L eny — to protagoniści dram atu, zbiorowe „ ty ”, wobec którego dialogowo ustosun­ kowuje się podmiot (Witold). Między „aktoram i” zaw iązują się coraz to nowe relacje, wzmacniające układ. Jego intensywność i tajem niczość potęgują następne, kolejno odsłaniające się przedmioty: strzałka, dyszel itd. Natom iast w ystąpienie elem entu neutralnego wobec układu jest sygnałem przepełnienia, nadm iaru, zaburzenia sytuacji dialogowej. Ele­ m entam i „nadetatow ym i” są czajnik, dostrzeżony w w arunkach, które nie pozwalają Witoldowi powiązać go z układem, a także — ksiądz:

A le do d iab ła, po cóż te n k siąd z w łazi w p a ra d ę , z ze w n ątrz, z in n e j beczki, niespodziew any, zbędny, idiotyczny?...

J a k czajn ik ta m te n , tam ! i m oje ro zd raż n ien ie nie było w cale m niejsze, niż tam to... k tó re rzuciło m nie n a kota... (tak, ja w cale nie b y łe m ta k i pew ny, czy w ted y n ie rzu ciłem się n a k o ta z pow odu cz ajn ik a, n ie m ogąc znieść tej k ro p li p rze p e łn ia ją c e j czarę... i chyba, żeby d o k o n an iem b y le czego zm usić rzeczyw istość do w y ło n ie n ia się [...])... ta k , ta k , zad u szen ie k o ta było ro z­ w ścieczoną odpow iedzią m o ją n a p ro w o k a cję, z a w a rtą w bezsensie czajnika?... [K 95—96]

Modalność, sposób ustosunkowania się do adresata przez to i w tym, co się mówi, przejaw ia się w relacji: W itold — zaszyfrow ująca się rze­ czywistość. Podmiot nadaje rzeczywistości ch ara k ter zbliżony do tego, jaki posiada drugi człon stosunku dialogowego, „ ty ”. Chce „zmusić rze­ czywistość do w yłonienia się”. Byłby to więc rozkaz, żądanie. Czajnik,

40 Zob. J. L a 1 e w i с z, K o m u n ik a c ja ję z y k o w a i literatura. W rocław 1975, s. 36—37.