Jiří Damborský
"Slovník spisovatelů. Polsko", za
vedení Otokara Bartoše zpracovali
Otokar Bartoš, Hana Jechová,
Mečislav Krhoun, Jiři Krystýnek,
Bořivoj Křemenák, Jarmil Pelikán... :
[recenzja]
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce
literatury polskiej 67/1, 349-352
R E C E N Z J E
349
riana powinien znaleźć się na półkach polskich bibliotek, gdyż stanow i cenną po zycję bibliograficzną i inform acyjną dla coraz liczniejszej grupy polskich badaczy literatury dziecięcej.
Anna Nikliborc
SLOVNÎK SPISOVATELÜ. POLSKO. (Za vedeni O t a k a r a B a r t o s e zpraco-. vali O t a k a r B a r t o s , H a n a J e c h o v â , M e ć i s l a v K r h o u n , J i r i K r y - s t ÿ n e k , B o r i v o j K r e m e n â k , J a r m i l P e l i k a n , K r y s t y n a K a r d y - n i - P e l i k â n o v â , O l d r i c h R a f a j , P a v o l W i n c z e r . Üvodni studii napsal O t a k a r B a r t o ś, chronologickÿ prehled sestavil J o s e f V 1 â ś e к). (Praha
1974). „Odeon”, ss. 468, nlb. 52.
N ow y charakter stosunków polsko-czechosłow ackich po drugiej w ojnie zm ienił w Czechosłowacji sytuację polonistyki. O rganizacyjnie przejawia się to w w yodręb nieniu jej jako sam odzielnej dyscypliny naukowej i dydaktycznej w ramach sla w istyki, a co za tym idzie w znacznym poszerzeniu funkcji. Pod w zględem m ery torycznym zwrócić należy uwagę na rozwój oryginalnych badań naukowych, za równo prac i stud iów indyw idualnych jak też w iększych przedsięwzięć zespołowych (słowniki, encyklopedie, gram atyki, zarysy literatury, prace kulturoznaw cze itp.).
Obok rusycystyki stanow i polonistyka podstawową gałąź w spółczesnej slaw i styki czechosłowackiej, nawiązując do chlubnych tradycji przedwojennych, które zapoczątkował polski uczony, profesor Marian Szyjkowski, a kontynuują jego uczniowie, z profesorem Karelem Krejćim na czele.
Ożywiona wym iana kulturalna między Polską a Czechosłowacją, zwłaszcza na polu tłum aczeń, stym uluje w obydwu krajach zainteresowanie literaturą sąsia dów i jej twórcam i oraz stwarza odpowiednie warunki do w ydaw ania potrzebnych publikacji, pogłębiających w iedzę o bratnim narodzie.
Można by przytoczyć szereg osiągnięć naukowych w e wzajem nych badaniach nad naszym i językam i, literaturami, historią, polsko-czechosłow ackim i stosunkam i literackim i, w zakresie opracowań podręcznikowych, różnego rodzaju słowników, sam ouczków, zarysów, skryptów itd.
Am bicją uczonych polskich i czechosłowackich jest podejm owanie prac nie m arginesowych, przyczynkarskich, lecz takich, które dotyczą w ęzłow ych proble mów języka, literatury, wzajem nych zw iązków i stosunków literackich. Wysoko ocenia się np. K rejćego Dèjiny polské literatury (Praha 1953) czy M agnuszewskiego
Historią literatury czeskiej (Warszawa 1973), liczne m onografie historycznoliterac
kie 1 i rozp raw y2. Duże znaczenie ma rozwój twórczej w spółpracy m iędzy slaw i- stam i obu krajów, również przynoszący pozytyw ne rezultaty 3.
Do dzieł syntetycznych zaliczyć trzeba przede w szystkim publikację: Slovnik
spisovatelû. Polsko — opracowaną wspólnym w ysiłkiem czeskich i słowackich polo
nistów (większość z nich to w ychow ankowie w łaśnie profesorów Szyjkow skiego i Krejćego).
Prace nad owym słownikiem (w dalszym ciągu tekstu stosujem y skrót: SSP) rozpoczęto prawie dziesięć lat temu, przy czym ogromnie cenną pomocą były
1 Np. J. P e 1 i к ń n, Juliusz S ło wacki wśród Czechów. Zarys historyczno-ЫЫго-
graficzny. Brno 1973.
2 Np. P. W i n c z e r , Poetika bàsnickych sm erov v pol’skej a slo venskej poézii 20. storoćia. Bratislava 1974.
polskie le k sy k o n y 4. Zestawiając SSP autorzy poszli nieco inną drogą niż polscy w ydaw cy Małego słownika pisarzy zachodniosłowiańskich i południowosłowiańskich (Warszawa 1973), obejmującego rów nież literatów czeskich i słowackich. Obydwie publikacje należą do encyklopedycznego typu słow ników pisarzy, tzn. każdy większy artykuł zaw iera poza danym i bio- i bibliograficznym i krótką charakterystykę dzieł i osobowości om awianego twórcy. Różnice w ynikają z tego, że czeski słow nik do tyczy pisarzy tylko polskich, oprócz tego zawiera w stępny szkic dziejów piśm ien nictw a polskiego od początku aż do naszych dni. W artykułach hasłow ych są liczne wzm ianki na tem at zw iązków polsko-czeskich, jak również informacje o tłum a czeniach. Ponadto S SP posiada tablicę chronologiczną, co podnosi jego przydatność dydaktyczną.
N a całość SSP składają się w ięc trzy części. W pierwszej, w stępnej, Otakar Bartoś daje na 40 stronicach zw ięzły zarys polskiej literatury na tle kultury euro pejskiej, ze szczególnym uw zględnieniem czeskiej. U w ydatniając demokratyczne, hum anistyczne, postępow e idee głów nych reprezentantów piśm iennictwa polskiego, dłużej zatrzym uje się nad wiekiem X IX , jeszcze w ięcej uw agi poświęca X X w ie kowi, widząc w tradycji racjonalistycznej i realistycznej, a także w tradycji ro m antycznej korzenie oryginalności współczesnej literatury polskiej. Szkic Bartosa jest zatem jedynym źródłem podstaw ow ych inform acji w języku czeskim o n aj nowszej (powojennej) literaturze (Dèjiny Krejćego doprowadzone zostały mniej w ięcej do r. 1950). Poza waloram i dydaktycznym i w stęp Bartośa ma duże w alory poznawcze, opiera się na dobrej znajomości literatury polskiej i problem atyki jej rozwoju.
G łówna część SSP (ponad 400 stronic) to artykuły o pisarzach polskich, uło żone alfabetycznie. W szystkich haseł jest 860, w tym bardzo n iew iele rzeczowych (objaśnienie n ie znanych w czeskim środowisku term inów literackich, jak „fraszka", „gaw ęda”, „szopka”, „w ieszcz”, aczkolwiek brak np. terminu „tren”, który powinien być uw zględniony chociażby z uwagi na tłum aczenie Pilara Trenów K ochanow skiego, z r. 1971). D wa hasła poświęcone zostały utworom anonim owym literatury staropolskiej m ającym kluczow e znaczenie dla rozwoju piśm iennictwa i kultury, a m ianow icie Bogurodzicy i Biblii K r ó lo w e j Zofii (naturalnie, można by prowadzić spór z autorem artykułu o tej Biblii, który twierdzi, że „nie posiada ona wartości literackiej”, tylko w artość językową).
W iększość jednak haseł to nazwiska pisarzy. P ojęcie „pisarz” należy rozumieć dość szeroko, nazwą tą bowiem objęci zostali n ie tylko twórcy literatury pięknej, tzn. powieściopisarze, poeci i dramaturdzy, ale rów nież inni ludzie pióra — histo rycy i teoretycy literatury, żyjący i zm arli (w sum ie ponad 50 nazwisk; w ym ieńm y dla przykładu niektóre: Birkenmajer, Borowy, Chrzanowski, Feldman, Fik, F la- szen, Konrad Górski, Janion, Kleiner, Korbut, Krzyżanowski, Lam, Maciąg, Mar kiewicz, Nawrocki, Szw eykow ski, W yka, Żółkiewski), językoznawcy (jest ich k ilk u nastu, np. Baudouin de Courtenay, Brückner, Dłuska, Doroszewski, Klem ensiewicz, Lehr-Spław iński, Linde, Łoś, Nitsch, Taszycki), historycy (Batowski, Szujski), filo zofowie, socjolodzy (Chałasiński, Ingarden, Kotarbiński, Tatarkiewicz), etnografow ie (Bystroń, Ceynowa, Gloger, Kolberg), publicyści, reportażyści (Budrewicz, Gerhard, Jasienica, K isielew ski, Osmańczyk, Przym anowski, Sokorski, Załuski), krytycy oraz teoretycy film ow i i teatralni (Puzyna, K. T. Toeplitz). Nie brak nazwisk wybitnych postaci historycznych (Kołłątaj, Kopernik, J. M. Ossoliński, Staszic, Sniadeccy; 4 S łow n ik współczesn ych pisarzy polskich. Opracował zespół pod redakcją E. K o r z e n i e w s k i e j . T. 1—4. W arszawa 1963— 1966. ·— Mały sło w nik pisarzy
polskich. Cz. 1. Wyd. 2, rozszerzone. W arszawa 1969. — Polscy pisarze współcześni. Inform ator. 1944— 1970. Opracował L. M. B a r t e l s k i . Wyd. nowe, poszerzone.
R E C E N Z J E
351
m ógł znaleźć się również w tym zestaw ie Fryderyk Chopin, tak ze w zględu na jego powiązania z Czechami, jak przede w szystkim na znaczenie jego korespon dencji, tym bardziej że istnieje wybór listów Chopina tłum aczonych na język czeski). Jest i król, Jan III Sobieski, jako przedstaw iciel prozy X jV II-w iecznej5. Nie pom i nięto ludowych twórców, budzicieli polskości i zasłużonych działaczy, m otywując to pokrew ieństw em ideowym z czeskim ruchem ludowym , szczególnie w jego aspekcie antygerm ańskim . Znaleźli się w ięc w SSP: górnośląski poeta K onstanty Damrot, ludow y poeta z Mazur Michał Kajka, ludow y poeta ze Śląska Opolskiego Jakub Kania, śląski folklorysta Józef Piotr Lompa i inni. Czeską część Śląska Cie szyńskiego reprezentują zaledwie trzy nazwiska, nieżyjących już twórców: poety i tłum acza poezji czeskiej Adolfa F ierli oraz Jana i Paw ła Kubiszów, z których szczególnie ostatni zdobył sobie powszechne uznanie oryginalną twórczością poe tycką.
N ajw ięcej, bo trzy czwarte haseł, przypadło pisarzom. Pośw ięcono im nieraz i dłuższe artykuły, jak w wypadku Jana Kochanowskiego, M ickiewicza, S łow ack ie go, Krasińskiego, Norwida, Kraszewskiego, Prusa. Zestaw jest reprezentatyw ny, bo sięga Galla Anonim a oraz W incentego Kadłubka i obejm uje autorów najm łod szego pokolenia, jak Grześczak, Bursa, Kijonka, Ratajczak (brak jednak Lipskiej, choć jej twórczość znalazła m iejsce w znakomitej antologii Pilara uwzględniającej 10 współczesnych poetów polskich 6), także pisarzy ostatnio zdobywających uznanie (Himilsbach, R edliński i inni).
Każdy artykuł hasłow y zawiera podstaw owe inform acje biograficzne i biblio graficzne o danym twórcy (z podaniem tytu łów w oryginale i czeskim tłumaczeniu) oraz charakterystykę osobowości i twórczości autora, jego m iejsca w literaturze polskiej. Jeśli istnieją tłum aczenia czeskie, podaje się obok tytułu rok pierwszego oraz ostatniego wydania, niestety bez nazwiska tłumacza, co uważam y za istotny m ankament, gdyż funkcja niektórych przekładów wykracza poza problem atykę przyswajania piśm iennictwa innego narodu. Chodzi o takie tłum aczenia, jakie dali: Hałas utw orów Mickiewicza i Słowackiego, Holan Słowackiego, Renć Norwida, Pilar K ochanowskiego, w reszcie Sojki na wskroś oryginalny, nowoczesny przekład
Pana Tadeusza, znacznie odbiegający od klasycznego, ogólnie uznawanego przekładu
Krâsnohorskiej (4 w ydania, w tym 1 powojenne, poprawione).
Do w ielu haseł dodana jest krótka bibliografia przedmiotowa, obejmująca zarówno prace polskie jak i czechosłow ackie — n iew ątpliw ie użyteczna dla studiu jących slaw istykę. Zapewne też z m yślą o nich głównie zamieszczona została na końcu tomu tablica chronologiczna zestawiająca wydarzenia historyczne oraz fakty z dziedziny literatury (tzn. z zakresu prozy, poezji, dramatu, krytyki i teorii lite rackiej, estetyk i etc.).
Słow niki typu encyklopedycznego muszą być dostosowane do potrzeb adresata. Dlatego postulaty i pretensje zgłaszać można tylko z punktu widzenia realnego użytkownika, w naszym wypadku — czytelnika czeskiego. Jest w ielką zasługą w ydaw ców, że SSP zawiera w najogólniejszym wyborze wszystko, co jest w ażne i reprezentatyw ne dla literatury polskiej w różnych fazach jej rozwoju. Obraz- lite ratury polskiej staje się dla czytelnika o w iele bardziej plastyczny dzięki uw zględ nieniu sylw etek ludzi pióra, którzy w istotny sposób w płynęli na rozwój i kształt tej literatury, na stan w iedzy o niej oraz na jej powiązania z czeską literaturą i kulturą. Tak w ięc przede w szystkim — i chyba słusznie — o wyborze decydował adres czytelniczy książki, jej przeznaczenie społeczne. Mogą być tutaj w niesione 5 W roku 1974 ukazał się czeski w ybór jego listów: K r a l J a n III. S o-b i e s к i, Dopisy Maryśence. Z polśtiny preloźil J. S i m o n i d e s . Praha 1974.
G Cistÿ zpë v. Deset soucasnÿch polskych bâsnikü. Z polskych originâlù vybral a preloźil J. P i l a r . Praha 1974.
propozycje tylko mniej istotne (uściślenie niektórych informacji, np. w życiorysie Kuncewiczowej). Jeden jednak postulat w ydaje nam się ważny: by w następnym w ydan iu dać zarys historii przekładów (uczestniczył w jej początkach J. A. K o- m enskÿ jako tłum acz pieśni J. Kochanowskiego!) oraz tego w szystkiego, co w ję zyku czeskim nosi nazw ę „wzajem ność literacka”. W zmianki na ten tem at, zawarte w poszczególnych hasłach, świadczą, że edytorzy zdaw ali sobie z doniosłości tego faktu sprawę. Chodzi m. in. o rzetelną ocenę dorobku przekładowego, który impo nuje nie tylko ilością, ale również znakom itym i nazw iskam i poetów, pisarzy, tłu maczy. I jeszcze jedna uwaga. SSP przeznaczony jest w zasadzie dla czytelnika czeskiego, ale w sytuacji w spółistnienia dwóch narodów w jednym państw ie często jak aś publikacja pełni funkcję inform acyjną i społeczną dla obu tych narodów.
Stąd postulat uw zględnienia również aspektu polsko-słowackiego.
Sum ując — powiedzieć można, iż czeski SSP jest edycją potrzebną i poży teczną. W okresie wzmożonej w ym iany kulturalnej oraz zainteresowania w Cze chach literaturą polską publikacja taka odgrywa w ażną rolę przewodnika — tak
dla szerokich rzesz czytelników jak rów nież dla specjalistów , literatów, publicy stów , studentów slaw istyki i polonistyki na czechosłowackich wyższych uczelniach. O m aw ianym tu dziełem poloniści czescy i słow accy zadokum entowali swą pełną dojrzałość naukową i w ysoki poziom m erytoryczny. Wśród powstałych w pow ojen nych Czechach prac naukowo-badaw czych z zakresu polonistyki SSP stanow i po zycję w ybitną — cieszy w ięc fakt, że na tej w łaśnie książce umieszczono dedykację: ,,K tricâtém u vÿroci P olsk é lidové republiky”.
![Widok «Una beffa [...] fatta da una donna a uno solenne religioso»: l’arte della manipolazione verbale ed emotiva nel Decameron III 3]()