Sprawozdanie tymczasowe z poszukiwań archeologiczno
-przedhistorycznych w dorzeczu Przemszy, Dłubni i Szreniawy.
przez
LEONA KOZŁOWSKIEGO.
Przedstawione na posiedzeniu 14 Stycz. 1911 r. Komisyi Antropologicznej Towarzystwa Naukowego Warszawskiego.
(z 3-ma mapkami).
Poszukiwania moje prowadziłem w lecie roku 1909 i w ciągu roku 1910. Nie są one jeszcze ukończone i poszukiwania me dalej prowadzić bę-dę; podaję więc tylko wykaz nowoodkrytych stanowisk przeddziejowych, Teren badany okazał się niezmiernie bogatym pod względem stosunków przedhistorycznych.
Dorzecze Przemszy.
W I-ym tomie Wiadomości Archeologicznych w pracy P r z y b ó r o w-s k i e g o znajdujemy wzmiankę o w-stanowiw-sku wydmowem w Okradziono wie, a następnie w IHim tomie tychże Wiadomości Archeologicznych, u P r z y -b o r o w s k i e g o wzmiankę o znalezieniu kuli szklanej z cieczą w nią za-topioną. Pozatem nie znajdujemy żadnych informacyi o zabytkach przedhi-storycznych nad Przemszą. Poszukiwania moje prowadziłem od źródeł rze-czki aż do Sławkowa. Wszystkie znaleziska należą tu do wydmowych, i są niemal identyczne do takich stacyi w pow. Stopnickim, opisanych przez E r a z m a M a j e w s k i e g o w Monografii pow. Stopnickiego (Światowit, tom III, IV, V, VI) i w pow. Kieleckim: I. C z a r n o c k i i S a m s o n o -w i c z , „Po-wiat Kielecki pod -względem archeologicznym". Nad brzegami Przemszy wydmy ciągną się prawie nieprzerwanie, tworząc w średnim bie-gu formalną pustynię, usianą pracowniami krzemiennemi, które znajdują się jedynie w najbliższem sąsiedztwie rzeki.
Ogółem odnalazłem 31 prac krzemiennych; liczba ta zapewne jeszcze wzrośnie przy dalszych poszukiwaniach.
80
LEON KOZŁOWSKIP r z e m s z a .
1) W o l b r o m a. Na zachód od stacyi kolei, na wschód od miasta przy plancie kolei, nad moczarami, na rozwianej wydmie odnalazłem okrze-ski krzemienne; ceramiki brak.
2) W o l b r o m b. Na zachód od miasta, na lewym brzegu Przem-szy, nad moczarami, na obszernej wydmie obfita pracownia krzemienna; ceramiki brak.
3) P o d l e s i e . Na wschód od wsi, przy źródle, w pobliżu lewego brzegu Przemszy, nad strumykiem, na rozwianej wydmie wśród lasu pra-cownia krzemienna, ceramiki brak,
4) К o b y 1 i с a. Na prawym brzegu Przemszy, na wschód od wsi, w lesie rządowym, ciągnie się obszerna wydma z pracownią narzędzi krze-miennych, ceramiki brak.
δ) G o l с o w i c e a. Na wschód od wsi, tuż nad prawym brzegiem dopływu Przemszy, na wydmie pół rozwianej, bardzo obfitej, pracownia krzemienna, znalazłem parę skorup.
6) G o 1 с o w i с e b. Na wschód od wsi, na lewym brzegu Przemszy wielka wydma, na niej rozproszone wyroby krzemienne, ceramiki brak.
7) G o 1 с o w i с e c. Na lewym brzegu Przemszy, na zachód od wsi tuż nad rzeką, na rozwianej wydmie wyroby krzemienne, ceramiki brak. 7—13) W i e l k i P i a c h . Od Papierni do Kuźnicy, po lewym brze-gu Przemszy ciągnie się olbrzymia wydma, zwiedzona dopiero do Błędowa, zwana inaczej pustynią Błędowską, albo Piachem Bielskim (od rz. Białej), odnalazłem 'na niej 6 odrębnych pracowni krzemiennych nad samą Prze-mszą i jedną nad rzeką Białą w pobliżu Kuźniczki; w miejscach bardziej od rzeki oddalonych—już na kilkadziesiąt kroków, żadnych śladów przed-dziejowych zauważyć nie mogłem. Na wszystkich pracowniach brak cera-miki z wyjątkiej jednej, trzeciej.
14—22) B i a ł y P i a c h . Od Papierni do Kuźnicy Błędowskiej, po prawym brzegu Przemszy ciągnie się olbrzymia wydma zwana inaczej Pia-chem Chechelskim (od wsi Chechło), lub Przemsianym (od Przemszy, wy-mowa utrzymana w dyalekcie miejscowym) znalazłem tutaj 8 odrębnych pracowni krzemiennych: znajdują się one tylko nad samą rzeką, żadnych śladów ceramiki nie napotkałem.
23) D ą b r o w i c a . Od Błędowa aż do Kuźnicy na. prawym brzegu Przemszy ciągnie się wydma zwana Dąbrowicą, z jedną pracownią krze-mienną, zwiedzoną niedostatecznie.
24) O k r a d z i o n o w. Na prawym brzegu rzeki, w dość znacznej odległości od Przemszy, nad łąkami, ciągnie się wydma słabo rozwiana,
SPRAWOZDANIE TYMCZASOWE.
81
porosła częściowo krzakami, odnalazłem na niej ubogą pracownię krzemien-ną, może być, że poprzednio już wyeksploatowakrzemien-ną,
25) M i c h a ł ó w . Na prawym brzegu Przemszy, na niewielkiej wy-dmie, nieco na północ od Michałowa, odnalazłem ubogą pracownię krze-mienną.
26) S ł a w k ó w . Na lewym brzegu Przemszy, wprost Sławkowa, przy źródełku, na wydmie częściowo latem porosłej, odnalazłem pracownię kr zemienną i kilkanaście ułamków ceramiki.
Nad pierwszym dopływem Przemszy (bezimienny).
1) С i e ś 1 i n. Na zachód od wsi, na niewielkiej wydmie, nad obfi-tym źródłem odnalazłem kilkanaście wiórów i okrzesków krzemiennych.
2) В y d 1 i η a. Na prawym brzegu rzeki, wprost wsi, na obszernej wydmie odnalazłem pracownię krzemienną.
3) В y d 1 i η b. Na lewym brzegu na północ od wsi, nad rzeką, pra-cownia krzemienna na niewielkiej wydmie.
4) B y d l i η с. W pobliżu poprzedniej, na niewielkiej wydmie, pra-cownia krzemienna.
5) Z ę z a . Nad moczarami na południe od wsi, na obszernej roz-wianej wydmie, pracownia krzemienna.
Materyał zebrany jest podobny do w y r o b ó w krzemiennych z powiatu Stopnickiego, Kieleckiego, jak również z okolic W a r s z a w y . Posiada jednak pewne cechy szczególne. W małej ilości występuje obsydyan (znalazłem go na pięciu pracowniach). W y r o b y krzemienne są sporządzane z materyału znajdowanego na wydmach. Formy paleolityczne (ostrza inusteryjskie, ra-cloiry, skrobacze solutreńskie, magdaleńskie), trafiają się dość licznie i sta-le. W ś r ó d grotów do strzał najliczniejszymi są dłutowate (sercowate i trzo-neczkowate rzadkie). Znika prawie zupełnie kategorya bardzo drobnych na-rzędzi, licznie występująca w okolicach W a r s z a w y i w Stopnickiem. rzędzia drobne do skrobania, krajania i nacinania kości są niezliczone. Na-ogół, narzędzia znajdowane w dorzeczu Przemszy, należą do nieco wię-kszych niż opisane z innych okolic.
W Okradzionowie znajduje się góra, zwana Grodziskiem, żadnych śla-dów przeddziejowych na niej nie odnaleziono, a w Bydlinie, również wzgó-rze z ruinami zamku o konfiguracyi grodziskowej.
Dorzecze Dłubni.
W pracy p. S. J. C z a r n o w s k i e g o : „Miejscowości przedhistory-czne i zarys mapy paleontologiprzedhistory-cznej dorzecza lewego Wisły od Przemszy
SPRAWOZDANIE TYMCZASOWK. 81
porosła częściowo krzakami, odnalazłem na niej ubogą pracownię krzemien-ną, może być, że poprzednio już wyeksploatowakrzemien-ną,
25) M i с h a ł ó w. N'a prawym brzegu Przemszy, na niewielkiej wy-dmie, nieco na |>ółnoc od Michałowa, odnalazłem ubogą pracownię krze-mienną.
26) S ł a w k ó w . Na lewym brzegu Przemszy, wprost Sławkowa, przy źródełku, na wydmie częściowo latem porosłej, odnalazłem pracownię krzemienną i kilkanaście ułamków ceramiki.
Nad pierwszym dopływem Przemszy (bezimienny).
1) С i e ś 1 i n. Na zachód od wsi, na niewielkiej wydmie, nad obfi-tym źródłem odnalazłem kilkanaście wiórów i okrzesków krzemiennych.
2) В y d 1 i n a. Na prawym brzegu rzeki, wprost wsi, na obszernej wydmie odnalazłem pracownię krzemienną.
3) В y d 1 i n b. Na lewym brzegu na północ od wsi, nad rzeką, pra-cownia krzemienna na niewielkiej wydmie.
4) B y dl in с. W pobliżu poprzedniej, na niewielkiej wydmie, pra-cownia krzemienna.
5) Z ę z a . Nad moczarami na południe od wsi, na obszernej roz-wianej wydmie, pracownia krzemienna.
Materyał zebrany jest podobny do wyrobów krzemiennych z powiatu Stopnickiego, Kieleckiego, jak również z okolic Warszawy. Posiada jednak pewne cechy szczególne. W małej ilości występuje obsydyan (znalazłem go na pięciu pracowniach). Wyroby krzemienne są sporządzane z materyału znajdowanego na wydmach. Formy paleolityczne (ostrza musteryjskie, ra-cloiry, skrobacze solutreńskie, magdaleńskie), trafiają się dość licznie i sta-le. Wśród grotów do strzał najliczniejszymi są dłutowate (sercowate i trzo-neczkowate rzadkie). Znika prawie zupełnie kategorya bardzo drobnych na-rzędzi, licznie występująca w okolicach Warszawy i w Stopnickiem. rzędzia drobne do skrobania, krajania i nacinania kości są niezliczone. Na-ogół, narzędzia znajdowane w dorzeczu Przemszy, należą do nieco wię-kszych niż opisane z innych okolic.
W Okradzionowie znajduje się góra, zwana Grodziskiem, żadnych śla-dów przeddziejowych na niej nie odnaleziono, a w Bydlinie, również wzgó-rze z ruinami zamku o konfiguracji grodziskowej.
Dorzecze Dłubni.
W pracy p. S. J. C z a r n o w s k i e g o : „Miejscowości przedhistory-czne i zarys mapy paleontologiprzedhistory-cznej dorzecza lewego Wisły od Przemszy
82 LKON KOZŁOWSKI.
do Nidy", mamy wiadomość o kilku stanowiskach. Moje poszukiwania pod-noszą liczbę znanych stanowisk z 5 do 25; należą tu grodziska, cmentarzy-ska ciałopalne i szkieletowe, schronicmentarzy-ska podcmentarzy-skalne, wreszcie stanowicmentarzy-ska krzemienne. Wiele z tych ostatnich odznacza się cechami jam mieszkalnych (przypuszczenie to potwierdzają próbne przekopy). Są one podobne do jam, odnalezionych przez p. M. W a w r z e n i e c k i e g o w Lelowicach i Maro-szowicach.
1) Z a g ó r o w a . Na grutach tej wsi, nad lewym brzegiem Dłubni, na górze zw. „Zamek", wielkie grodzisko przeddziejowe, otoczone podwój-nym wałem, całkowicie widoczpodwój-nym, choć orapodwój-nym; plan zdjąłem.
2—5) I m b r a m o w i c e . Na lewym brzegu Dłubni na polach Pro-skówki wyroby krzemienne na polu ornym. W skałach góry Rad wieniec
trzy małe schroniska i jedna niewielka jaskinia. Plan jaskini zdjęłem. Na oryginale mapy archeologicznej prof. Demetrykiewicza jest zaznaczone, że znaleziono na polach tej wsi popielnice.
6) M a ł y s z y c e . Na prawym brzegu Dłubni, na polu omem wyro-by krzemienne.
7) Ś c i b o r z y c e . Na prawym brzegu Dłubni, na polu ornem wy-roby krzemienne.
8) G r z e g o r z o w i e e . Na prawym brzegu Dłubni, na polu włościa-nina W o j e . G r a b o w s k i e g o wykopano „garnek z popiołami".
9—10) S i e с i e с h o w i с e. Przy drodze, prowadzącej do Władysła-wowa, na lewym brzegu Dłubni, na polu ornem, odnalazłem pracownię krzemienną. Na polach dworskich ułamki ceramiki i wyroby krzemienne, oraz place czarnej ziemi. Na oryginale mapy archeologicznej prof. Deme-trykiewicza zanotowano, że na polach tej wsi znaleziono siekieromlot.
D ł u b n i a .
SPRAWOZDANIE TYMCZASOWE. 83
11—13) I w a n o w i c e . Na polach za cmentarzem katolickim, cmen-tarzysko ciałopalne, siedziba neolityczna, siekierokliny i inne wyroby krze-mienne. Osełki, fragmenty ceramiczne. Są tu zapewne jamy mieszkalne.
Na górze „Klin" cmentarzysko ciałopalne i szkieletowe, obstawiane kamieniami i groby la Tène, siedziba neolityczna, wyroby krzemienne, tłu-ki, skrobacze, siekierokliny i t. d., jak się zdaje, również są jamy mieszkalne.
Na „Babiej" górze niezmierna obfitość wyrobów krzemiennych, szcze-gólniej siekieroklinów; były tu również siedziby człowieka neolitycznego. Na polu, zwanym „Kopalina", znalazłem część naczynia glinianego większe-go i połowkę małewiększe-go.
Rozkopywań dotychczas nie prowadziłem z wyjątkiem próbnych, a za-bytki które posiadam z
sie-dzib, były zbierane na po-wierzchni. Cmentarzysko na „Klinie" zostało w zna-cznej części rozkopane, nie-stety, nie zupełnie umiejętnie przez p. W i s z n i -c к i e g o z Iwanowi-c, któ-ry wykopane naczynia i zawartość kilku grobów odesłał do Muzeum E. Ma-j e w s к e g o, w gmachu Sztuk Pięknych. Kilka na-czyń posiada też stąd Mu-zeum w Miechowie, oraz p. C z a r n o w s k i . Syste-matyczne badania rozpo-cznę w roku przyszłym.
14) P o s k w i t ó w . Na
górze zwanej „Zagumnie", na lewym brzegu Dłubni siedziba neolityczna, identyczna z siedzibami na Klinie i Babiej Górze.
15) D a m i с e. Na górze zwanej „Grodzisko", piękne grodzisko przed-dziejowe z dobrze -dochowanym wjazdem, wałem wewnętrznym i dwoma wałami okalającemi. Grodzisko całkowicie orane; wyroby krzemienne, mło-ty, siekierokliny, wreszcie ceramika typu zw. „słowiańskim"; w skałach tej góry odnalazłem cztery małe schroniska podskalne. Plan -zdjąłem.
10—19) M a s z k ó w . Na polach tej wsi trzy siedziby neolityczne: 1) na górze zwanej „Zalesie", 2) i 3) na prawym brzegu Dłubni. Wszystkie identyczne z wyżej wymienionenii z Iwanowic.
Pn&Jjt. Л S., Julu I joncclJ^-Urry«.,!, В с 'r, a Л n^ п.. 9 ^riK^** 4
84 LEON KOZŁOWSKI.
Na polu młynarza Jurkowskiego, przy rozszerzaniu drogi, natrafiono na groby szkieletowe. Przedmioty bronzowe, znalezione tutaj, odesłał zna-lazca do zbiorów Akademii Umiejętności. Pozatem, w zbiorach Akademii znajdują się jeszcze koła żelazne, grot, oraz dwa siekierokliny.
'20. W i 1 с z к o w i с e. W zbiorach Akademii Umiejętności znajduje się zawartość jednego grobu (Sprawozdanie roku 1898, Л? 4, za kwiecień), jak również jeden siekieroklin.
R z e c z k a M i n o r k a .
21) L u b a w к a. Na prawym brzegu rzeczki, przy szosie stacya krzemienna.
22) P r z y b y s ł a w i c e . Na lewym brzegu stacya krzemienna. Charakter wyrobów krzemiennych jest bardzo odmienny od znajdy-wanego na wydmach. Występują tu prawie wyłącznie narzędzia znacznych rozmiarów. W Iwanowicach, na Babiej górze, uderza mię niezwykła obfi-tość siekieroklinów, oraz siekierek z wywierconemi otworami. Całkowitych i ułamków posiadam 33, tłuczki dochodzą niekiedy do znacznych rozmia-rów, średnica jednego krążkowego wynosi 13 cm. W podobnej skali utrzy-mują się i inne wyroby. Groty do strzał są rzadkie, może dlatego, że że-brane okazy kamienne pochodzą przeważnie z siedzib. Wszystkie wyroby są sporządzane z materyału miejscowego, który występuje tu w bardzo znacznej obfitości w postaci wielkich buł w skałach wapienia jurskjego. Ceramika obficie znajdowana w ułamkach, szczególniej przy kopaniu próbnem, jest również odmienna od spotykanej na wydmach.
Dokładniejszy opis przedmiotów' z siedzib, jak również z cmentarzysk i grodzisk, wybiega po za szczupłe ramy niniejszego sprawozdania. Za-mierzam opracować je po dokonaniu badań systematycznych.
Dorzecze Szreniawy.
Bibliografia wynotowana na początku niniejszego sprawozdania odno-si odno-się prawie wyłącznie do dorzecza Szreniawy. Aby uniknąć powtarzania obserwacyi, dokonanych p.p. Czarnowskiego i Wawrzenieckiego, podam tylko nowe znaleziska w liczbie 17 stanowisk z nad Szreniawy do Słomnik i Pojałówki.
S z r e n i a w a .
Poszukiwania są dopiero rozpoczęte. Posiadam wiadomości jeszcze nie sprawdzone i stąd na mapę wnieść nie mogę.
Regestruję tu tylko wiadomości o stanowiskach, z których posiadam zabytki.
1) W i e r z с h o w i s к о. Na prawym brzegu Szreniawy siedziab
S P R A W O Z D A N I E TYMCZASOWE. 85
przeddziejowa, wyroby krzemienne. Miał na gruntach tej wsi stać niegdyś wielki kopiec, który rozorano.
2) Ρ r z y b y s ł a w i ce. Na gruntach dworskich po prawym brzegu rzeki, ułamki ceramiki, wisiorek gliniany.
3) L g o t a . Nad naturalnym stawkiem na „Banachowej górze" ma łe grodzisko 14 metrów średnicy.
4) T r z e b i e n i e e. W lesie dworskim góra „Zamek" widoczny wał okalający płaszczyznę na górze.
5) M a k ó w . Na górze „Białej" wyroby krzemienne.
β) P a l n i ów. Na lewym brzegu rzeki na polach włościańskich wy-roby krzemienne, ułamki ceramiki.
7) B i s k u p i c e . Skarb bronzowy w zbiorach Akademii Umiejętno ści, odnalazłem wyroby krzemienne.
8iUüi ItfCl
лшмШ
8—9) J a k s i c e . Stanowisko krzemienne na prawym brzegu rzeki, zaznaczone przez Czarnowskiego (Wykopaliska Miechowskie). Na lewym brzegu również wyroby ceramiczne i krzemienne.
10—11) P r z ę s ł a w i c e . Na oryginale mapy archeologicznej prof. Demetrykiewieza jest wiadomość, o wykopanem tu naczyńku rzymskiem. Na prawym brzegu Szreniawy około śpichlerza, zabytki przeddziejo-we i za chatą włościanina Antosiaka na lewym brzegu rzeki, włościanin Pycia natrafił przy kopaniu fundamentów na naczynia.
12) N i e d ź w i e d ź . Przy cmentarzu katolickim wielki kopiec. 13) Τ c z y с a. Przy kościele wielki kopiec otoczony wałem.
P o j a ł ó w k a .
14) P o j a ł o w i c e . Na lewym brzegu rzeczki—wyroby krzemienne, ceramika.
SPRAWOZDANIU TYMCZASOWE. 85
przeddziejowa, wyroby krzemienne. Miał na gruntach tej wsi stać niegdyś wielki kopiec, który rozorano.
2) P r z y b y s ł a w i ce. Na gruntach dworskich po prawym brzegu rzeki, ułamki ceramiki, wisiorek gliniany.
3) L g o t a . Nad naturalnym stawkiem na „Banachowej górze" ma łe grodzisko 14 metrów średnicy.
4) T r z e b i e n i e e. W i e s i e dworskim góra „Zamek" widoczny wał okalający płaszczyznę na górze.
5) M a k ó w . Na górze „Białej" wyroby krzemienne.
6) P a l n i ó w . Na lewym brzegu rzeki na polach włościańskich wy-roby krzemienne, ułamki ceramiki.
7) B i s k u p i c e . Skarb bronzowy w zbiorach Akademii Umiejętno ści, odnalazłem wyroby krzemienne.
8—Ü) J а к s i с e . Stanowisko krzemienne na prawym brzegu rzeki, zaznaczone przez Czarnowskiego (Wykopaliska Miechowskie). Na lewym brzegu również wyroby ceramiczne i krzemienne.
10—11) P r z o s ł a w i c e . Na oryginale mapy archeologicznej prof. Demetrykiewicza jest wiadomość, o wykopanem tu naczyńku rzymskiem. Na prawym brzegu Szreniawy około spichlerza, zabytki przeddziejo-we i za chatą włościanina Antosiaka na lewym brzegu rzeki, włościanin Pycia natrafił przy kopaniu fundamentów na naczynia.
12) N i e d ź w i e d ź . Przy cmentarzu katolickim wielki kopiec. 13) T e z y с a. Przy kościele wielki kopiec otoczony wałem.
P o j a ł ó w k a .
14) P o j ą ł o w i c e . Na lewym brzegu rzeczki—wyroby krzemienne, ceramika.
86 LEON KOZŁOWSKI.
15—16) S ł a w i c e . Na prawym brzegu rzeki, nad samym brze-giem wyroby krzemienne, ceramika i nad dopływem Pojałówki. na polach pod lasem też wyroby krzemienne i ceramika.
17) P ar к o s z o w i с e. Góra zwana „Wał" o formie grodziska. Za-bytków nie odnalazłem; przypuszczam, że nazwa pochodzi od wałów, któ-re tu zapewnie niegdyś się wznosiły. Góra od niepamiętnych czasów orana.
18—20) Wieś notowana przez p. Wawrzenieckiego. Notuje on stacyę krzemienną na lewym brzegu Pojałówki. Czarnowski również podaje wia-domość o znaleziskach krzemiennych, na lewym brzegu rzeki. Mnie uda-ło się zauważyć bardzo zniszczone grodzisko, niegdyś bardzo okazałe o po-dwójnych wałach dziś prawie doszczętnie rozorane, znalazłem na niem wy-roby krzemienne; góra nosi nazwę „Goleźnie" i wywy-roby krzemienne na gó-rze Gaik. Jak mi się zdaje żadna z dwu powyżej wskazanych miejsc nie była notowana przez p. Wawrzenieckiego; mówi on, jak to sądzę z opisu miejsca znalezienia, o jakiemś trzeciem miejscu, lecz o jakiem mianowicie nie wiem, nie podaje bowiem żadnej nazwy lokalnej (uroczyska).
Ponieważ materyał, zebrany z siedzib w dorzeczu Szreniawy jest dość skąpy, nie mogę dać jego charakterystyki—jest on podobny do wy-robów z nad Dłubni.
