Kansen voor kleinschalige bedrijvigheid in Amsterdam

Pełen tekst

(1)20 2012/04 S+RO. Birgit Hausleitner TU Delft/promovendus B.Hausleitner@tudelft.nl. Dit artikel is gebaseerd op het promotieonderzoek van Birgit Hausleitner (TU Delft). Alle afbeeldingen bij dit artikel zijn gemaakt door Birgit Hausleitner.. Figuur 1: Variatie van kleine bedrijven in de Amsterdamse Spaardammerbuurt waarbij het type bedrijf, de maat, de locatie in het blok en de toegankelijkheid ervan is geïnventariseerd.. Kansen voor kleinschalige. Thema Cijferstad Kleinschalige bedrijvigheid. •• •• • •• •• •. • •••• •••• • • • •. •. • •. •. • •• •• •• •• •• • •• •• •• •• •• • • •• • •• •• • • •• •• •• •• •• • • •• • •••. d cul. •• • •• •• • • •• •• •• • •• •• •• • •• • • • •• • • • •. es. ac. rs p. nge tga voe. ad. • •. •. • ••. • •. •. •. •. ad. ••. •. sp ger. • • • •. •. • •. n tga voe. Verhogen van de vitaliteit is een belangrijke ambitie bij veel stedelijke vernieuwingsprojecten in West-Europa. Diversiteit, kleinschalige bedrijvigheid1 en gemengde woonwerkgebieden zijn een kansrijke combinatie. Jane Jacobs (19612) en Jos Gadet (20113) zeiden het ook al: steden zijn de natuurlijke habitat voor een divers en ontelbaar aantal kleine bedrijven. Ze zijn cruciaal voor de complexe variatie die plekken in de stad zo interessant en vitaal maakt.. •. ••. • •. •. bedrijvigheid in Amsterdam •. Vitaliteit speelt in de Amsterdamse structuurvisie 2040 een grote rol. Vooral de relatie tussen stadsvorm en de hoeveelheid en type kleinschalige bedrijvigheid is hierbij interessant. Vestigen kleine bedrijven zich bijvoorbeeld op specifieke plekken in de stad? En zo ja, wat zijn de morfologische kenmerken van deze plekken? Op basis van verschillen tussen bedrijven op het gebied van klantcontact en het belang van productie versus service, zijn zes categorieën bedrijven te definiëren: detailhandel, ambachtelijke bedrijven, creatieve bedrijven, horeca, dienstverlening met en zonder direct contact met klanten. Een deel van deze bedrijven is afhankelijk van een vaste locatie,. terwijl een ander deel veel flexibeler is. Sommige bedrijven zijn afhankelijk van toevallige voorbijgangers, anderen ontvangen alleen klanten op afspraak. Deze factoren bepalen welke plekken in de stad meer of minder geschikt zijn voor verschillende categorieën bedrijven. Ze bepalen welke ruimtelijke configuratie meer of minder potentie heeft om een diversiteit aan functies te herbergen en dus, zoals Gadet en Jacobs claimen, vitaler te worden.. Morfologische eigenschappen Om te onderzoeken of en op welke manier morfologische eigenschappen van belang zijn bij het vestigingsgedrag. water straat bouwblokken gebouwen geselecteerde blok. • detailhandel • leegstand • ambachtelijk bedrijf • creatief bedrijf • horeca • dienstverlening met direct klantencontact • dienstverlening zonder direct klantencontact • wonen en overig • zij ingang/garage.

(2) Figuur 2: De geanalyseerde morfologische eigenschappen: openheid van de perimeter van het blok, oppervlakte blok, kavelverdeling, straat-netwerkdichtheid, dichtheid. van kleinere bedrijven is het belangrijk om regelmaat te vinden in deze relatie.4 Door de relaties vervolgens te kwantificeren, kan de functionaliteit (of performance) van verschillende stadsweefsels voor de eerder benoemde categorieën van bedrijvigheid gemeten worden. Met het bestuderen van de performance van de stadsvorm bedoel ik dus, net als Habraken5, het evalueren van de capaciteit van een ruimte om bepaalde functies te kunnen herbergen, zie figuur 1.. (GSI, FSI, OSR) en netwerkintegratie, splitsingsindex, effectieve korrelgrootte, aantal ingangen gemeten langs de perimeter van het blok, hiërarchie van straten, intervisibiliteit,. blokproportie, lengte van de perimeter van het blok, toegankelijkheid van percelen, hoogte van verdiepingen.. effectieve korrelgrootte (effective mesh size), aantal ingangen gemeten langs de omtrek van het blok, hiërarchie van straten, intervisibiliteit (intervisibility), blokproportie, lengte van de omtrek van het blok, toegankelijkheid van percelen, verdiepingshoogte (zie figuur 2).. Korrelgrootte en toegangelijkheid. Uit een analyse van zestig blokken (figuur 3) blijkt dat het aantal kavels per hectare en de GSI de sterkste relatie Verschillende schaalniveaus bepalen hebben met het aantal kleinschalige het succes van kleinschalige bedrijven. bedrijven per hectare. Het eerste zegt Als we ons richten op de microschaal en iets over de maat van de eigendomsde hogere schaalniveaus in acht nemen, korrel en het tweede geeft de comzijn de volgende morfologische eigenpactheid van de bebouwing weer. Met schappen van belang: openheid van andere woorden: bij een kleinere eigende omtrek van het blok, oppervlakte domskorrel en een hogere compactheid van het blok, kavelverdeling, straat(GSI), zijn de kansen voor kleinschalige netwerkdichtheid, dichtheid (Ground bedrijven gunstiger. Space Index/GSI, Floor Space Index/FSI, Open Space Ratio/OSR) en netwerkinte- Verder blijkt dat ook OSR, openheid van gratie, splitsingsindex (splitting index), het blok, de splitsingsindex en netwerk-. S+RO 2012/04 21 Thema Cijferstad Kleinschalige bedrijvigheid. dichtheid een belangrijke rol spelen. Opvallend is dat FSI dus geen directe rol speelt, terwijl dat vaak wordt geopperd als één van de drijvende krachten voor functiemenging.6 Natuurlijk is het zo dat een hogere compactheid (GSI) vaak gepaard gaat met een hogere FSI7, maar een hoge FSI alleen is in ieder geval geen garantie, zo blijkt. Gebaseerd op de resultaten van deze analyse kunnen interventies voorgesteld worden om de condities voor kleinschalige bedrijvigheid te verbeteren. Omdat het moeilijk is de verkaveling van een blok te veranderen nadat het is ontwikkeld, is het belangrijk dit al in de ontwerpfase mee te nemen. De grenswaarde die in Amsterdam is gevonden is dat deze minimaal 28 kavels per hectare moet zijn. Met andere woorden: kavels van maximaal 360 vierkante meter. De GSI, die tussen de 0,6 en 0,9 moet zijn (gemeten op blokniveau), kan, als deze niet gehaald wordt, verhoogd worden door >>. 25%. openheid perimeter. straatntwk-dichtheid. netwerkintegratie. Meff= 10.000m2. Meff= 3.750m2. S=1. S=2.6. splitsingsindex (S) & effectieve korrelgrootte (Meff). 3 3. 2. w. d. w. d. 1. hierarchie v. straten. FSI. oppervlakte blok. blokproportie. blokomvang. GSI. OSR L. dichtheid. kavelverdeling. 2 [H>3m]. toegangelijkheid van percelen. aantal ingangen. intervisibiliteit. kavelverdeling.

(3) 22 2012/04 S+RO Thema Cijferstad Kleinschalige bedrijvigheid. middel van verdichting (figuur 4). Het gaat dan dus om horizontale verdichting en niet alleen om het verhogen van de FSI (verticale dimensie). Kleinschalige bedrijvigheid is gebaat bij een fijnmazig stratenpatroon (hoge straat-netwerkdichtheid). Dit kan bereikt worden door het realiseren van kleine blokken, zoals Jane Jacobs suggereert, of door grote blokken toegankelijk te maken voor voetgangers; het verhogen van de splitsingsindex.. Context De relatie tussen de morfologische eigenschappen en de hoeveelheid en het type bedrijvigheid is contextgevoelig. Daarom zijn de meest significante kenmerken getest in de gehele stad (vijfduizend blokken, exclusief monofunctionele kantoorgebieden en industrieterreinen). De vraag hierbij was: zijn er verschillen tussen stadsdelen en tussen type bedrijvigheid? Inderdaad, verschillen in ruimtelijke configuratie van de diverse stadsdelen blijken uiteenlopende type bedrijven aan te trekken. De fijnmazige structuur van het Amsterdamse stadscentrum, met een relatief hoge GSI, straat-netwerkdichtheid en veel gesloten blokken, is aantrekkelijk voor detailhandel en creatieve bedrijven. Dienstverlening zonder direct contact met klanten, zoals ZZP-ers, lijkt te profiteren van locaties met een relatief hoge FSI en GSI, maar straatnetwerkdichtheid speelt geen rol van betekenis. Openheid van de blokken is in het Centrum en in Nieuw-West van belang, maar speelt in AmsterdamWest geen noemenswaardige rol. De kaveldichtheid daarentegen is wel belangrijk in West, maar dan weer niet in Nieuw-West. Deze verschillen kunnen veroorzaakt worden door de homogeniteit van de gemeten eigenschap in een bepaald stadsdeel, zoals een homogeen stratenpatroon of een sterke dominantie van gesloten dan wel. open bouwblokken. Ook kunnen de verschillen cultureel bepaald zijn. Uit een vergelijkbaar onderzoek in Parijs8 blijkt dat het aantal ingangen in een blok een significante relatie had met het aantal kleinschalige bedrijven. Deze eigenschap speelt in Amsterdam geen rol van betekenis. Dit kan mogelijk verklaard worden door het grote aantal ingangen dat zo kenmerkend is voor Nederlandse blokken. Zelfs appartementen en bedrijven die in een souterrain of op een bovenverdieping zitten, hebben een eigen ingang aan de straat. De analyse van heel Amsterdam toont aan dat verschillende ruimtelijke configuraties condities scheppen voor specifieke typen bedrijvigheid. Alles kan niet overal en stadsdelen kunnen hier hun voordeel mee doen. Met het beschreven model kan ongeveer veertig procent van de locatiekeuze van kleinschalige bedrijvigheid in Amsterdam uitgelegd worden. Naast morfologische kenmerken zijn drie andere aspecten van belang bij de locatiekeuze: bestemmingsplannen en -regels, sociaaleconomische kenmerken en de effecten die de verschillende type bedrijven op elkaar hebben.. Interpretatie van relaties De hier gepresenteerde kwantificering is een beschrijving en interpretatie van relaties. Deze relaties zijn niet per definitie causaal. De resultaten geven dus de trends weer die de relatie tussen stadsvorm en de locatiekeuze van kleinschalige bedrijvigheid illustreren en tonen geen specifieke gevallen of best practice-voorbeelden. De resultaten kunnen gebruikt worden om ontwerprichtlijnen op te stellen die bijdragen aan een gunstig (ruimtelijk) klimaat voor kleinschalige bedrijvigheid. Dit kan in de vorm van ontwerppatronen of door de resultaten te vertalen in numerieke bandbreedtes voor elke eigenschap, zoals GSI (tussen 0,6 en 0,9) en kaveldichtheid (minimaal 28 kavels per hectare).. Een waarschuwing is hier echter op zijn plek, want het is niet mogelijk om de resultaten van de analyse in Amsterdam zo maar in andere steden toe te passen. Gebaseerd op onderzoek in Amsterdam en Parijs kan wel vastgesteld worden dat de belangrijkste morfologische eigenschappen in beide steden in het algemeen overeen kwamen (kaveldichtheid, GSI, FSI, OSR, openheid van de blok, straat-netwerkdichtheid, splitsingsindex), maar dat de gevonden succesvolle bandbreedtes niet dezelfde zijn. De minimale kaveldichtheid die in Amsterdam gunstig is voor bedrijvigheid is 28 kavels per hectare, terwijl deze in Parijs 15 kavels per hectare is. ■ Noten 1 Kleinschalige bedrijven worden hierbij gedefinieerd als bedrijven met maximaal negen werknemers (Eurostat). 2 Jacobs, J., The death and life of great American cities, Random House, New York, 1961. 3 Gadet, J., Terug naar de stad. Geografisch portret van Amsterdam, Uitgeverij Sun, Amsterdam, 2011. 4 Rapoport, A., History and Precedent in Environmental Design, Springer-Verlag, New York, 1990. 5 Habraken, N. J., Tools of trade. Thematic aspects of designing. An unpublished paper on the education of architects, 1996. http://www.habraken.com/html/tools_ of_the_trade.html 6 Lozano, E., ‘Density in communities, or the most important factor in building urbanity’, in: Larice, M. en Macdonald, E. (eds.), The Urban Design Reader, Routledge, Oxon, 2007, pp. 312-327. 7 Berghauser Pont, M. Y. en Haupt, P., Spacematrix. Space, Density and Urban Form, NAi Publishers, Rotterdam, 2010. 8 Hausleitner, B., Urban form and its impact on scope of action for people. Investigations on urban blocks in Paris. 17th conference International Seminar on Urban Form, ISUF2010, Hamburg, 2010.

(4) Figuur 3 (boven): Onderzoek van zestig bouwblokken in Amsterdam. De geselecteerde bouwblokken representeren verschillende bloktypes (gemeten door middel van de openheid van de perimeter) en verschillende historische periodes. Naast deze diversiteit biedt de selectie blokken een goede weergave van de diversiteit in de stad. Met andere woorden: hoe meer een bepaald type blok in Amsterdam voorkomt, des te vaker is deze ook meegenomen in de selectie van zestig blokken.. Figuur 4 (onder): Overzicht van bouwblokken met hoge potentie voor kleinschalige bedrijvigheid. Gebaseerd op de twee belangrijkste morfologische eigenschappen GSI (tussen 0,6 en 0,9) en kaveldichtheid (>28/ha). Beste kansen liggen in de bebouwing die voor 1900 gerealiseerd is. Maar dit ligt vooral aan een te lage GSI in de rest van de stad.. S+RO 2012/04 23 Thema Cijferstad Kleinschalige bedrijvigheid.

(5)