"U początków marksistowskiej krytyki literackiej w Polsce. Bronisław Białobłocki", Samuel Sandler, Wrocław 1954, Zakład im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Instytut Badań Literackich PAN, Studeia Historycznoliterackie, pod red. Jana Kott

Jan Zygmunt Jakubowski

"U początków marksistowskiej

krytyki literackiej w Polsce.

Bronisław Białobłocki", Samuel

Sandler, Wrocław 1954, Zakład im.

Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej

Akademii Nauk... : [recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 45/4, 603-608

R E C E N Z J E

₆₀₃

Wreszcie uw aga ostatnia, dotycząca przym iotnikowych, jednowyrazowych określeń. Są one konieczne w e w szelkich zarysach historycznych, dają ogólną orientację co do wartości pisarza czy dzieła, co do jego oblicza ideowego i arty­ stycznego. Ale określenia takie wym agają wielkiej ostrożności. Dla przykładu zapytam: czy m ożna Karola Irzykowskiego nazwać socjalistycznym krytykiem? Jest to na pewno niesłuszne.

Książka Krejciego została wydana bardzo starannie, zaopatrzona w indeks, bibliografię i bogaty zbiór interesujących ilustracji. Niektóre z nich (np. 41 i 42, przedstawiające sceny z r. 1846) nie znane są polskiem u czyteln ik ow iB.

N a zakończenie jeszcze raz wypadnie wyrazić serdeczne uczucia pod adre­ sem autora, który z w ielkim znaw stw em przedmiotu i m iłością do niego podjął się trudnego zadania stworzenia zarysu historii literatury polskiej.

Pow stała piękna książka o literaturze polskiej, o jej stałym rozwoju, o jej w zlotach i upadkach, o jej treści ideowej i wartościach artystycznych. Dzieło prof. Krejćiego, przepojone serdecznym uczuciem m iłości do Polski i jej kultury, daje w w ielu wypadkach nowe, odkrywcze spojrzenie na polskich twórców i ich dzieła. Przynosi olbrzymi zasób w iedzy o literaturze, reprezentuje m ar­ ksistow ską tendencję metodologiczną, usiłującą uchw ycić rozwój procesu h isto­ rycznoliterackiego w jego zasadniczych ogniwach.

Dzieje literatury polskiej prof. Krejćiego w yrosły na gruncie zacieśniającej

się współpracy m iędzy Polską i Czechosłowacją. Służąc dobrej spraw ie w za­ jem nego zrozumienia i lepszego poznania, stanowią poważny wkład w dzieło pokoju i przyjaźni między narodami. ,

Zdzisław Libera

S a m u e l S a n d l e r , U POCZĄTKÓW MARKSISTOWSKIEJ KRYTYKI LITERACKIEJ W POLSCE. BRONISŁAW BIAŁOBŁOCKI. Wrocław 1954. Za­ kład im. Ossolińskich — W ydawnictwo Polskiej Akadem ii Nauk, s. 152. Instytut Badań Literackich PAN. S t u d i a H i s t o r y c z n o l i t e r a c k i e pod red. J a n a K o t t a . T. 21. — B r o n i s ł a w B i a ł o b ł o c k i , SZKICE SPOŁECZ­ NE I LITERACKIE. Wybrał i w stępem poprzedził S a m u e l S a n d l e r . (Warszawa) 1954. „Czytelnik“, s. 234, 2 nlb. Z prac Instytutu Badań Literac­ kich PAN.

в p rZy sposobności prostujem y błąd, który się wkradł do podpisu pod ry­ ciną nr 23. Ilustracja nie przedstawia obrazu Stachowicza Przysięga Kościu szki

na k ra kow skim rynku , ale jest reprodukcją obrazu Canaletta K r a k o w sk ie Przedmieście w stronę Placu Zamkowego.

1

W pierwszej poł. 1954 r. w ydał Samuel Sandler dwie książki. Jedna z nich to oryginalne studium naukowe o Bronisław ie Białobłockim, druga — to wybór artykułów tego zapomnianego krytyka z czasów W ielkiego Proletariatu, po­ przedzony przez Sandlera wstępem. Obie książki ukazały się niem al jedno­ cześnie i świadczą — stwierdźm y to, nim przejdziem y do dokładniejszego ich om ówienia — dobrze o pracy autora, który w praktyce swojej realizuje słuszrią zasadę, że nowa, m arksistowska nauka to zarazem now e interpretacje i now e fakty.

Zatrzym ajm y się najpierw nad drugą pozycją. Jest ona wyrazem rzetelnych am bicji naukowych badacza nie lękającego się żm udnych poszukiwań m ateria­ łow ych i sięgającego „ad fontes“. Wydane przez Ludwika Krzywickiego w r. 1932 Szkice literackie Białobłockiego mogły być dla nowego w ydaw cy tylko najogólniejszym śladem prowadzącym do zapoznanego pisarza. Wybór Sandlera jest znacznie bogatszy i — poprzedzony obszernym w stępem — w istocie po raz pierw szy ukazuje szerszemu ogółowi zapomnianą postać i spuściznę pisarską Białobłockiego. Być może, przyszłe prace m onograficzne nad czasopiśm iennic­ tw em drugiej poł. X IX w. przyniosą jeszcze dodatkowe dokumenty z tego dorobku twórczego. Wydaje się jednak, że poznaliśm y obecnie zasadniczą część spuścizny Białobłockiego, obejmującą zarówno jego najw ażniejsze artykuły na tem aty społeczne, jak i — co niew ątpliw ie stanow i głów ny trzon jego pisar­ stw a — prace z zakresu krytyki literackiej i estetyki. Na podstaw ie tych m ateriałów można w sposób odpowiedzialny scharakteryzować zapomnianego krytyka.

W roku 1950 czytaliśm y w książce przełomowej dla naszej nauki o litera­ turze (Stare i nowe literaturoznawstwo): „walka o m arksistowską hum anistykę, szczególnie m arksistowską naukę o literaturze, w Polsce jest zadaniem trud­ nym. Musimy sobie zdać sprawę, iż stawiam y pierw sze kroki na tej drodze. Poprzddza nas jedynie pionierska publicystyka literacka z lat m iędzyw ojen­ nych i pięciolecia powojennego, publicystyka towarzysząca w alce o sam odzielny nurt proletariacki w literaturze współczesnej, o realizm socjalistyczny, publi­ cystyka jakże obciążona niekonsekwencjam i ideologicznym i“ 1. W roku 1954 m ożem y już to ostrożne stwierdzenie zm odyfikować. Artykuły Białobłockiego, z taką pieczołowitością w ydobyte z dziewiętnastow iecznych czasopism przez Sandlera, poszerzają znakomicie naszą w iedzę o m arksistowskim nurcie w ba­ daniach nad kulturą i literaturą, i ukazują — o czym za chw ilę będzie m owa — istotnie twórcze tradycje wczesnej, samodzielnej m yśli proletariackiej w Polsce w okresie, który tradycyjnie zw ykliśm y nazywać pozytywistycznym . Ten poży­ teczny trud erudycyjny i edytorski Sandlera trzeba podnieść z najszczerszym uznaniem. Wart on w ysokiej oceny i z tego względu, że nie w yrośliśm y jeszcze zupełnie z choroby łatw ych „nowych koncepcji“, nie idących często w parze z m ożliw ie wszechstronną i pogłębioną znajomością faktów.

Jak w szczegółach przedstawia się dorobek twórczy Bronisława B iałobłoc­ kiego, zrodzony w okresie pierwszych w ystąpień rew olucyjnego ruchu robot­ niczego w Polsce? Co w tym dorobku jest cenne, co należy do twórczych, 1 S. Ż ó ł k i e w s k i , Stare i nowe literaturoznawstwo. Wrocław 1950, s. 33—34.

R E C E N Z J E

₆₀₅

2

Najbardziej zasadniczym osiągnięciem pracy Sandlera jest ukazanie w szczegółowej analizie dorobku Białobłockiego jako cząstki w ielkiego, rew olu­ cyjnego ruchu ideow o-politycznego i — co tu jest szczególnym n ovu m — kultu­ ralnego w latach osiem dziesiątych ubiegłego wieku. „Dorobek twórczy Broni­ sława Białobłockiego — przytaczamy zdania z ostatniego rozdziału, pt. Dzie­

dzictw o ż y w e i tw órcze — zrodził się u progu zorganizowanego ruchu politycz­

nego polskiej klasy robotniczej. Zrodził się w powiązaniu z nim i jem u służył. Tym sam ym służył dziejowej przyszłości narodu polskiego. [...] N ie powinien tego um niejszać fakt, że działalność krytycznoliteracka B iałobłockiego nie w yw arła na w spółczesnych w idocznego wpływu. To prawda, lecz prawdą jest również, że jego twórczość stanow i elem ent dzieła, które zapoczątkow ali boha­ terscy działacze pierwszej polskiej rewolucyjnej partii robotniczej, »Proleta­ riat«, stanow i elem ent ich walki. Bo, zdaje się, jasną jest rzeczą, że w ydoby­ wając z prawie całkow itego zapomnienia dorobek twórczy pierwszego naszego m arksistowskiego krytyka literackiego, poznając okoliczności, w jakich dorobek ów się zrodził, otrzymujemy pełniejszy niż dotąd obraz w szechstronnej walki, jaką podjął »Proletariat«. Działalność Białobłockiego, zrodzona w kręgu »Pro­ letariatu«, jego sprawie służąca, w skazuje nam, jak różnorodne były formy oddziaływania pierwszej awangardy ruchu robotniczego w Polsce, rozszerza krąg naszej w iedzy o tej działalności, uzupełniając ją obrazem w alk i na polu literatury“ (s. 140).

To bardzo istotne stw ierdzenia (poparte — jak świadczy cała praca — bo­ gatym m ateriałem dowodowym) dla pełniejszego ogarnięcia dynam iki rozwoju naszej kultury i literatury u schyłku X IX wieku. N ie będziem y na łamach P a m i ę t n i k a L i t e r a c k i e g o przypominać powojennych koncepcji po­ zytywizm u, które najcenniejsze zjawiska literackie lat osiem dziesiątych ubie­ głego w ieku w yw odziły jednostronnie z ideologii liberalnej burżuazji. W trw a­ jące na tem at pozytywizm u dyskusje studium Sandlera w nosi now e i twórcze elem enty. Już nie w form ie ogólnego stw ierdzenia, lecz — podkreślm y raz jeszcze — w analizie popartej konkretnymi przykładami z działalności B iało­ błockiego (i — częściow o — Krzywickiego) om awiana rozprawa ukazuje, jak szeroka była ofensyw a ideow o-kulturalna, zrodzona w okresie powstania ruchu proletariackiego i m yśli m arksistowskiej w Polsce. Walka pierwszego krytyka m arksistowskiego o sztukę ideową, zaangażowaną św iadom ie po stronie ludu, pozw oliła mu zarazem w sposób dojrzały ocenić rolę realizmu krytycznego. Świadczy o tym szczególnie najlepszy chyba szkic literacki Białobłockiego — 0 Marii Konopnickiej. Z powagą i szacunkiem podkreślił krytyk realistyczne 1 hum anistyczne wartości w ielkiej poetki („Druga seria P oezyj p. Konopnic­ kiej na wskroś [...] przeniknięta jest bólem, współczuciem dla n ieszczęśliw ych“, s. 131). Zarazem jednak zaatakował „filozoficzne poglądy“ poetki, elem enty P a m i ę t n i k L i t e r a c k i , 1954, z . 4. 15

fideizm u w jej światopoglądzie. I stwierdzał: „chociaż jest bodajże najw ięk­ szym talentem z obecnych naszych poetów, jednakże nie stoi na wyżynach twórczości“ (s. 136). Ideowe zarzuty Białobłockiego b yły w istocie walką kry­ tyka m arksistowskiego o poezję rzeczywiście rew olucyjną. Dokonana przez Sandlera analiza om awianego artykułu jest przekonyw ająca i trzeba się pod­ pisać pod jego stwierdzeniami: „Uznaniu dla realistycznych wartości utworów Konopnickiej towarzyszy surowa krytyka jej zbłąkania ideow ego i św iato­ poglądowego. [...] Postulow ał wobec niej uzupełnienie »wiernego przedstawienia pew nych stron bytu«, które w jej twórczości dostrzegał, słusznym wskazaniem drogi rozwiązań. Pragnął, aby pisarka, najbliższa w tej epoce masom ludowym w ich nędzy i cierpieniach, stała się masom bliska i w walce, jaką w ich interesie podejm ował rew olucyjny ruch robotniczy. [...] Krytyka ta jest pięk­ nym wyrazem zmagań o poezję w alki rew olucyjnej, o poezję jej służącą, żywiącą się jej namiętnościami. Taką Białobłocki staw iał »na wyżynach tw ór­ czości«“ (s. 114—117). Dodajmy, że nowy przykład twórczej krytyki z pozycji rew olucyjnych, krytyki mądrze postulującej stworzy w kilkanaście lat później Julian M archlewski w sw ych listach do W ładysława Orkana.

3

Stało się już truizmem ubolewać nad nikłym stanem naszych badań nad dziejam i krytyki w Polsce. Istotnie, brak tu po prostu naukowej podstawy w postaci szczegółowych opracowań bodaj najw ybitniejszych zjawisk w historii krytyki. Praca Sandlera jest w tej sytuacji szczególnie cennym przyczynkiem naukowym o charakterze bardzo zasadniczym. Wprowadza ona bowiem w n a­ szą w iedzę o krytyce lat osiem dziesiątych nie tylko now e fakty erudycyjne, lecz odsłania nieznany dotychczas nurt krytyki m arksistowskiej. W ten sposób istotnem u przesunięciu ulega tradycyjny podział. Nie m iędzy krytyką broniącą tendencyjności w sensie pozytywistycznym a krytyką zw alczającą ową tenden­ cyjność (Witkiewicz, Sygietyński) tkw i zasadnicza linia podziału. Nowy istot­ nie kierunek reprezentują nie obaj wspom niani krytycy, którzy — po krótkiej - obronie realistycznej sztuki (np. Gierymskich) — ulegną estetyzm owi, lecz w łaśnie krytyka m arksistowska, reprezentowana przez Białobłockiego (a chyba i przez Krzywickiego, autora np. żyw ych dziś jeszcze artykułów o Zoli), kry­ tyka nawiązująca do najbardziej postępowych przed marksizmem tradycji w estetyce, do spuścizny rew olucyjnych demokratów.

Analiza stosunku Białobłockiego do estetyki rew olucyjnych demokratów jest jedną z najcenniejszych i najbardziej udokum entowanych partii książki Sandlera. Odczuwa się natom iast brak analizy krytyki mieszczańskiej tych lat w Polsce. Nie chcem y tu w ysuw ać nieuzasadnionych pretensji do autora, że nie dał pełnego obrazu krytyki ówczesnej. Chodzi jednak o to, aby najskrupu­ latniej odmierzyć istotnie nowatorskie, m arksistowskie poglądy Białobłockiego. Do nich niew ątpliw ie należy np. sąd o zagadnieniu ludowości, jakże zasadniczo odmienny od popularnych w ów czas tendencji ludomańskich. Polem izując z nim i pisał Białobłocki: „Zycie ludu trzeba odtwarzać jak najwierniej i jak najbezstronniej, ale to może zrobić niekoniecznie człow iek pochodzący z ludu. Trzeba tylko, by pisarz znał dobrze lud, w idział całe jego życie i odczuł w szyst- " ko to, co sprzyja, grozi, pociesza, smuci, przynosi korzyść i szkodzi chłopkowi...“

R E C E N Z J E

₆₀₇

Pow stają jednak w ątpliw ości, czy naprawdę tak nowatorski charakter posiada walka B iałobłockiego z teorią „bezwzględnej prawdy“, „absolutnego piękna“. Sandler w zw iązku z tą sprawą odwołuje się do w alk światopoglądo­ w ych prowadzonych w dziedzinie estetyki przez rew olucyjnych demokratów. To słuszne. Radzi byśm y jednak przypomnieć, że w alka z teorią „absolutnego piękna“ toczyła się i w estetyce w ywodzącej się ze szkoły T aine’a. Warto w spom nieć, że w tych sam ych mniej w ięcej latach, kiedy Białobłocki polem i­ zow ał z Massoniusem, toczył sw e zw ycięskie boje z generalnym i bardzo w ów ­ czas w pływ ow ym przedstaw icielem estetyk i „idealnego piękna“, profesorem Henrykiem Struvem, S tan isław W itkiewicz (czerpiący zresztą obficie z estetyki Eugeniusza Verona) atakujący ostro estetykę „spekulującą cudacznym i deduka- cjami o pięknie, dobrze i prawdzie“ i próbującą ocenić fakty sztuki „przy pomocy oderwanego absolutu“.

Oczywista, w kontekście całej działalności Białobłockiego i W itkiewicza ich w alka z m etafizyką w estetyce m iała odmienny sens społeczny. Budzi jednak w ątpliw ość teza Sandlera, jakoby Białobłocki dojrzewał w zupełnym oderwaniu od w pływ ów ówczesnej m yśli pozytywistycznej (s. 46). Uzupełnienia domaga się podobnie inny sąd autora, że nikt przed Leninem nie zdem askował głębiej klasow ej, politycznej treści estetyzmu. Tu znów radzi byśm y się upo­ m nieć o M archlewskiego, autora m. in. artykułu C him eryczny pogląd na sztukę. D yskusji poddać też należy kompozycję pracy, szczególnie wyodrębnienie rozdziałów: U początków m arksistow skiej e s te ty k i w Polsce i Z p r a k ty k i p ie r w ­

szego m arksisto w skiego k r y ty k a literackiego w Polsce. N ie dlatego, jak pisał

jeden z recenzentów om awianej książki, że „dorobek Białobłockiego jest chyba zbyt szczupły“ 2, bo posiada on z pewnością swoją zasadniczą w agę w dziejach naszej estetyki m arksistow skiej, lecz po prostu z tego względu, że zastosowany zabieg kompozycyjny spow odow ał niepotrzebne powtórzenia. Bardziej przej­ rzyste byłoby takie ujęcie, w którym analiza konkretnych przykładów z prak­ tyki krytycznej B iałobłockiego stałaby się podstawą do uogólnień. Podkreślam y ten — naszym zdaniem — brak kompozycyjny, bo cała praca jest przecież na­ pisana jasnym, prostym językiem i posiada w w ielu partiach charakter niem al pasjonującej narracji. J est po prostu interesującą lekturą. Te w alory pisarskie książki naukowej w arte są szczególnego podkreślenia. Zbyt w iele jeszcze uka­ zuje się w dziedzinie hum anistyki artykułów i studiów, gdzie niejasny, „scien- tystyczny“ język pozoruje rzekomą głębię. Książka Sandlera m ówi o sprawach ważnych w sposób prosty i jasny. I tak chyba czynić należy zawsze.

2 A. B r o d z k a , Z rewolu cyjnych trady cji k r y ty k i literackiej. Ż y c i e L i t e r a c k i e , IV, 1954, nr 19.

K iedy m ówim y o w alorach pracy Sandlera, w arto podkreślić jeszcze jedną rzecz. Jest to książka, która w yrosła zarówno z rzetelnych zainteresow ań naukowych, jak i z ideow ej żarliw ości badacza, który — nie lękajm y się użyć nieco em ocjonalnego zw rotu — przeżywa po prostu radość z odkrywania cennych, rew olucyjnych faktów z dziejów kultury narodowej. Stąd też w e ­ wnętrzny nurt uczuciowy, który żyw o przebija w w ielu częściach tej żywej książki. Pow oduje on jednak niekiedy zbyt surową ocenę innych tw órców epoki poza głów n ym bohaterem książki, np. działalności Krzywickiego, przeciw sta­ wionego tu kilkakrotnie Białobłockiem u. Jest to widoczne zwłaszcza w p ierw ­ szej części książki. I odczuw am y początkowo niepokój, czy słuszne w zasadzie sądy o now atorstw ie Białobłockiego nie zostały niepotrzebnie „podbudowane“ deprecjonującą oceną zasłużonego popularyzatora marksizmu, jakim był u schyłku X IX w. Krzywicki. Znajdujemy jednak później pełną i spraw iedliw ą miarę w pięknym rozdziale pt. Zwiastun i nadciągającej burzy, gdzie z entuzja­ styczną i chyba najbardziej zasłużoną oceną spotkały się reportaże K rzyw ic­ kiego Za kulisami. Z lękiem , że mnożymy nadm iernie cytaty, przytoczm y jed ­ nak fragm ent tej słusznej oceny nieznanej w istocie części spuścizny K rzyw ic­ kiego: „W zapom nianych do dzisiaj reportażach Krzywickiego, które ze w zględu na sw oje w ysokie w alory ideow e i artystyczne należą do najcenniejszych św iadectw literatury i kultury proletariackiej w Polsce w jej w czesn ym okre­ sie, odnajdujem y u progu politycznego ruchu klasy robotniczej św ietn e wzory bojowej publicystyki. A utentyzm m ateriału idzie tu w parze z jego selekcją w kierunku typowości, przytoczenie faktu — z wydobyciem i uogólnieniem jego stron najistotniejszych, najbardziej znamiennych. No i w reszcie św ietny dobór faktów podporządkowany intencjom ideowym reportażysty, który przez wierny opis rzeczyw istych stosunków rozwiewa panujące co do nich k onw en ­ cjonalne złudzenia, podważa optym izm burżuazyjnego świata. Z achw ycam y się słusznie reportażowym i w staw k am i w Kronikach tygodnio w ych Prusa. W tym rzędzie — ograniczam się do utw orów z lat osiem dziesiątych — pow inny się znaleźć i reportaże K rzyw ickiego, których autor umiał jeszcze w tedy z pozycji proletariackich celnie obserw ow ać i przedstawiać byt »dołów« w arszaw skich...“ (s. 85).

K siążka o zapom nianym krytyku m arksistowskim w Polsce jest przykładem twórczej drogi poszukiwań ideow o-naukow ych. Okazuje się, że tradycje m yśli m arksistowskiej są już bogate w latach osiemnastych. To poszerzenie naszego stanu posiadania kulturalnego w przeszłości jest zarówno cenną pracą nauko­ wą, jak i ważnym osiągnięciem ideowo-polityoznym . Dlatego tak słusznie brzmią ostatnie zdania om awianej książki: „Białobłocki pisał — b ył to nakaz dla niego i dla tych, wobec których żyw ił nadzieję, że powinni sw oje uczucia i dążenia zespolić z rew olucyjną w alką klasy robotniczej: »...stawaj w szeregu walczących o dobro ogółu i szukaj pociechy w tym przeświadczeniu, że pra­ cujesz dla przyszłych pokoleń«. D zień dzisiejszy jest sprawdzianem tych prze­ świadczeń. Marzenia rew olucjonisty stają się rzeczywistością. U czestniczył w’ jej narodzinach sw oją w alk ą przed dziesięcioleciam i. Będzie w niej dalej uczestniczył spuścizną, którą obecnie po nim przejm ujem y“ (s. 143).