"Kolektivizace a vyhánení sedlákù z pùdy”, Karel Jech, Praha 2008 : [recenzja]

(1)

Jerzy Tomaszewski

"Kolektivizace a vyhánení sedlákù z

pùdy”, Karel Jech, Praha 2008 :

[recenzja]

Przegląd Historyczny 100/1, 170-172

2009

(2)

170

ARTYKUŁY RECENZYJNE, RECENZJE, NOTY RECENZYJNE

zabrakło też przedruku z prasy polskiej („Rzeczypospolita”) dotyczącego wydania wspomnień

Ischaka P e r e c h o d n i k a .

Zebrane w 19. numerze „Polin” artykuły stanowią zbiór interesujący, choć w wielu przypad

kach kontrowersyjny pod względem jakości wykonania. W części są to nowatorskie i pionierskie

opracowania podjętych tematów, w wielu jednak wypadkach wydają się być cząstkowymi wynikami

prowadzonych badań. Interdyscyplinarność tomu jak zawsze stanowi jego zaletę, choć niewątpliwie

brakuje etnografii oraz językoznawstwa. Wyraźnie jednak widać, że wspomniana wyżej „niszowość”

tematu przysporzyła redaktorom sporo problemów ze skompletowaniem tekstów (nierównomierne

rozłożenie akcentów tematycznych wewnątrz części poświęconej stosunkom polsko-żydowskim).

Nie możemy więc się dziwić, że zabrakło prac wykorzystujących dorobek i metody tych dyscyplin.

Nowatorstwo nie tłumaczy jednak niepokojącego zjawiska — ograniczania bazy źródłowej.

W wszystkich niemalże artykułach (oprócz jednego) części tematycznej wyraźnie zbyt słabo wyko

rzystywane są źródła prasowe. Tymczasem zarówno polska jaki i żydowska prasa wychodziła w USA

od drugiej połowy XIX w. w nakładach i formie umożliwiającej rzetelne konstatacje na jej podsta

wie12. Tym większy jest to brak, że źródła prasowe stanowią bardzo dobrą podstawę do wieloaspek

towych badań stosunków narodowościowych czy etnicznych. Z drugiej strony cieszy sięganie przez

autorów po źródła przechowywane w archiwach polskich. Ogólnie można mieć mieszane uczucia

wobec recenzowanej pozycji. Nienaganna edycja i nowatorstwo podjętego tematu rekompensują

w części przedstawione wyżej ułomności. Nie możemy jednak o nich zupełnie zapominać. Dziewięt

nasty numer „Polin” stanowić może dobrą inspirację do badań nad Żydami i Polakami w USA. Po

zostaje mieć nadzieję, że pokazane przez autorów ścieżki będą kontynuowane na szerszej podstawie

źródłowej i przy wykorzystaniu metod także innych dyscyplin naukowych.

A rtu r M arkow ski13 Uniwersytet W arszawski In stytut H istoryczny

Karel J e c h,

K o lek tiviza ce a v y h à n ë n i s e d lâ k ù z p ù d y ,

Nakladatelstvi Vysehrad,

Praha, 2008, s. 331.

Autor tej książki jest synem wiejskiego nauczyciela i poznał w młodości tradycyjne, czeskie śro

dowisko wiejskie. Z wykształcenia ekonomista, od wielu lat zajmuje się historią gospodarczą i spo

łeczną przede wszystkim wsi, początkowo w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Pradze, w ostatnich

latach w Instytucie Historii Współczesnej Akademii Nauk Republiki Czeskiej. Najnowsza jego

książka jest podsumowaniem wieloletnich studiów, których wyniki w przeszłości mogły znaleźć

się jedynie w ograniczonej mierze w druku (a w latach „normalizacji” jego książki wycofywano

z księgarń).

12 E. R ó ż a ń s k i , 100-lecie prasy polskiej w Ameryce, Filadelfia 1963 (autor mówi o około 120 tytułach pism polonijnych).

(3)

171

W u w a g a c h e d y to r s k ic h a u to r p isze: „ P o d s ta w ą k s ią ż k i je s t z a s a d n ic z a część p u b lik a c ji a u to r a , k tó r ą — p o d ty tu łe m » Z m ie rz c h s ta n u ro ln ic z e g o 1 9 4 5 -1 9 6 0 « — w y d a ł w 2001 r. I n s ty tu t H is to r ii W s p ó łc z e s n e j A k a d e m ii N a u k R e p u b lik i C z e sk ie j. N isk i n a k ła d z tr u d e m w ó w czas w y starczy ł d la z a s p o k o je n ia z a p o tr z e b o w a n ia p r o f e s jo n a lis tó w i p ra k ty c z n ie u n ie m o ż liw ił d o ta r c ie k s ią ż k i d o w ie j sk ic h i ro ln ic z y c h ro d z in , d o tk n ię ty c h p r z e z n ie w y s z u k a n e m e to d y k o le k ty w iz a c ji i w y p ę d z a n ia ich z z ie m i i o jco w izn y . O b e c n e w y d a n ie m a n a c e lu , a b y p o to m k o w ie b r u ta ln ie w ó w czas d o ś w ia d c z o n y ch g o s p o d a r z y o r a z ic h s ą s ia d ó w m o g li p rz e c z y ta ć o w s trz ą s a ją c y c h d r a m a ta c h la t p ię ć d z ie s ią ty c h ” (s. 3 2 1 ). W y d a n ie to u z u p e łn io n e z o s ta ło c z ę śc ią w s tę p n ą , w k tó r e j a u to r z a ry s o w a ł d z ie je ro ln ic tw a i s ta n u ro ln ic z e g o w C z e c h a c h o r a z je g o ro lę w p rz e s z ło ś c i i m ie js c e w s t r u k tu r z e s p o łe c z e ń stw a . N a z a k o ń c z e n ie a u to r u z a s a d n ia te z ę , ż e k o le k ty w iz a c ja s p o w o d o w a ła n a d łu g ie la ta d o tk liw e n a s tę p s tw a n ie ty lk o d la d o tk n ię ty c h n ią ro d z in ro ln ik ó w , le c z d la całej w iejsk iej sp o łe c z n o śc i.

Z a m ie r z e n io m a u to r a s p rz y ja n ie w ą tp liw ie fo r m a lite r a c k a k sią ż k i, gdyż m im o w ie lu o d s y ła czy, c y ta tó w z d o k u m e n tó w ( n ie r a z o b s z e rn y c h ) n a p is a n a je s t p rz y s tę p n ie , a co w ięcej — z w y czu c ie m d ra m a ty z m u o p isy w an y ch w y d a rz e ń . O b o k a n a liz y p rz e s ła n e k i c eló w p o lity k i k o le k ty w iz a c ji o r a z je j e ta p ó w i n a s tę p s tw d la g o s p o d a r k i C z e c h o sło w a c ji (S ło w a c ja p o z o s ta je je d n a k n a d alszy m p la n ie ) , a w ię c z a g a d n ie ń o g ó ln o p a ń s tw o w y c h , c z y te ln ik o trz y m a ł ta k ż e o p is lo só w p o s z c z e g ó ln y c h w si o r a z ro d z in . S p ro w a d z a to o m ó w ie n ie p ro b le m a ty k i o g ó ln e j d o k o n k r e tn y c h lo só w lu d zi, s t a n o w iący ch p r z e d m io t e k s p e r y m e n tó w p o lity c z n o - g o s p o d a rc z y c h d o k o n y w a n y c h w im ię so c ja liz m u .

K a re l J e c h n ie ta i sw ych s y m p a tii d la ś ro d o w is k a

sedlâkü

(l. p o j.

sedlâk,

p o sło w a c k u

gazda,

w ję z y k u p o ls k im w p rz y b liż e n iu „ d o b ry g o s p o d a r z ” , e w e n tu a ln ie „ z a m o ż n y g o s p o d a r z ” ), p o d k r e ś la ją c ic h w ię ź u c z u c io w ą z z ie m ią , n a k tó r e j g o s p o d a rz y li, k o n ty n u a c ję ro d z in n y c h tra d y c ji, a m b ic je d z ia ła ln o ś c i sp o łe c z n e j, c h o ć d o s trz e g a ta k ż e n ie k tó r e n e g a ty w n e cech y . W a rs tw a ta o d e g r a ła w p rz e s z ło ś c i is to tn ą r o lę w ro z w o ju g o s p o d a rc z y m i sp o łe c z n y m z ie m c z e sk ic h i sło w ack ich , a ta k ż e w ży ciu p o lity c z n y m i k u ltu ra ln y m . O d n io s łe m je d n a k w ra ż e n ie n a d m ie rn e j id e a liz a c ji te g o ś r o d o w i sk a, a z w łaszcza r o li je g o p rz e d s ta w ic ie li w c z e sk im ży ciu p o lity c z n y m . Z o s ta łe m n a to m ia s t p r z e k o n a n y a n a liz ą s k u tk ó w w p o s ta c i n ie m a l c a łk o w ite g o z n is z c z e n ia tej w arstw y , d o k o n a n e g o p rz e z p o lity k ę p a ń s tw a w la ta c h 1 9 4 5 -1 9 6 0 . W p ra w d z ie p o z o s ta li n ie lic z n i s a m o d z ie ln i g o s p o d a r z e , lecz la ta „ n o rm a liz a c ji” p rz y n io sły p o n o w n ie d y sk ry m in a c ję ty ch , k tó r z y z d o ła li p rz e trw a ć .

Z d a n ie m J e c h a k o le k ty w iz a c ja s ta ła się p o d s ta w o w ą p rz y c z y n ą tr u d n o ś c i ap ro w iz a c y jn y c h p rz e ż y w a n y c h o k re s o w o w C z e c h o sło w a c ji. N a le ż y je d n a k p o d k re ś lić , ż e a u to r p o tr a f i o d d a ć s p r a w ie d liw o ś ć s p ó łd z ie ln io m p ro d u k c y jn y m i w y n ik o m p ra c y sp ó łd z ie lc ó w w la ta c h p ó ź n ie jsz y c h , p o m i m o k ry ty czn ej o c e n y te g o s y s te m u g o s p o d a r o w a n ia . C zy je d n a k n ie m o ż n a w y c ią g n ą ć z te g o w n io s k u , ż e n ie ty le s y s te m sp ó łd z ie lc z y b y ł p o d s ta w o w y m ź r ó d łe m zła, ile s p o s ó b s c e n tra liz o w a n e go (p a ń s tw o w e g o ) a d m in is tro w a n ia ro ln ic tw e m ? I n te r e s u ją c e b y ło b y ta k ż e p o r ó w n a n ie sk u tk ó w k o le k ty w iz a c ji n a z ie m ia c h c z e sk ic h i sło w ack ich , gd y ż p a m ię ta m d o b r z e ro z m o w ę z P a v le m C a r n o g u rs k im , n ie g d y ś d z ia ła c z e m S ło w ack iej P a r tii L u d o w e j H lin k i, j a k n a jd a ls z y m o d s y m p a tii d la k o m u n istó w , k tó r y p rz e k o n y w a ł m n ie o is to tn y m p o s tę p ie w si sło w ack iej w w y n ik u p r z e k s z ta łc e ń d o k o n a n y c h w im ię k o lek ty w izacji.

K s ią ż k a s k ła d a się z 11 ro z d z ia łó w p o d z ie lo n y c h n a k r ó tk ie p o d ro z d z ia ły . P ie rw s z y ro z d z ia ł w p ro w a d z a d o z a s a d n ic z e j c zęści k s ią ż k i i ry s u je w w ie lk im sk ró c ie p r o c e s k s z ta łto w a n ia się s ta n u c h ło p s k ie g o n a z ie m ia c h c zesk ich , u w z g lę d n ia ją c m ity h is to ry c z n e z ty m z w ią z a n e p o c z y n a ją c o d P rz e m y s ła O ra c z a , p rz e z ru c h h u sy c k i a ż d o p r o b le m ó w w ie lo e tn ic z n o ś c i i p r z e m ia n X I X i X X w. W p ra w d z ie k ry ty czn y c z y te ln ik d o s tr z e ż e p e w n e u p ro s z c z e n ia (n p . p o ło ż e n ie m n ie js z o ś c i n a r o d o w y ch w R e p u b lic e C z e c h o sło w a c k ie j n ie b y ło p r z e d 1938 r. ta k id e a ln e , ja k p is z e a u to r ) , le c z n a n ie w ie lu s tr o n a c h tr u d n o u k a z a ć w szy stk ie p ro b le m y . Z a le t ą w p ro w a d z e n ia j e s t n a to m ia s t u k a z a n ie

(4)

172

c zy n n ik ó w sp rz y ja ją c y c h u m a c n ia n iu się w a rstw y

sedlaków,

p rz y z w ró c e n iu u w a g i n a s p o łe c z n e i m a te r ia ln e z ró ż n ic o w a n ie m ie s z k a ń c ó w w si.

W n a s tę p n y c h ro z d z ia ła c h , k tó r e p o w s ta ły n a p o d s ta w ie n ie r a z n ie z n a n y c h lu b m a ło z n a n y c h ź ró d e ł, a u to r u k a z a ł p r z e o b r a ż e n ia p o 1945 r. S ła b ą s tr o n ą ty c h ro z w a ż a ń , z w łaszcza ta m , g d z ie m o w a o p ie rw s z y m p ię c io le c iu o d ro d z o n e j C z e c h o sło w a c ji, j e s t n a z b y t p o b ie ż n e p o tr a k to w a n ie s k u t k ó w w cz e śn ie j w s p o m in a n e g o z ró ż n ic o w a n ia s p o łe c z n e g o w si, a w ię c p o p a r c ia c z ęści d ro b n y c h ro ln ik ó w d la p r o k la m o w a n e g o p r z e z k o m u n is tó w p o 1948 r. p r o g r a m u w a lk i z w ro g ie m w e w n ę trz n y m , w p o s ta c i „ b o g a c z a w ie js k ie g o ” . W ie lu c z y te ln ik ó w m o ż e b o w ie m o d n ie ś ć w ra ż e n ie o b r a z u b ia ło - c z a r n e g o : źli k o m u n iś c i i ic h so ju sz n ic y p rz e c iw k o p rz y z w o ite j lu d n o ś c i ro ln ic z e j. Z p o la w i d z e n ia z n ik a to , ż e is tn ia ły o b ie k ty w n e p rzy czy n y k o n flik tó w , k tó r e sp rzy jały a k c e p to w a n iu p rz e z część c h ło p ó w h a s e ł „ a n ty k u ła c k ic h ” . N a to m ia s t is to tn ą z a le tą j e s t u ja w n ie n ie d e m a g o g ic z n y c h a s p e k tó w p o lity k i K o m u n is ty c z n e j P a r tii C z e c h o s ło w a c ji i je j e w o lu c ji d o s to s o w a n e j d o z m ia n w Z S R R , a ta k ż e m e c h a n iz m u s p ra w o w a n ia w ła d z y i m e to d n is z c z e n ia n a jp ie rw w a rstw y

sedlaków,

a p ó ź n ie j ta k ż e in n y c h g ru p s a m o d z ie ln e j lu d n o ś c i ro ln ic z e j. J e c h u m ie ję tn ie k o n f r o n tu je ro z m a ite ź r ó d ła i n a tej p o d s ta w ie d o w o d z i, ż e w ła d z e ła m a ły k o n s ty tu c ję , w y k rę tn ie i d o w o ln ie i n te r p r e to w a ły p ra w o n a n ie k o rz y ś ć s a m o d z ie ln y c h ro ln ik ó w , s to so w a ły e k o n o m ic z n e m e to d y n is z c z e n ia d o b ry c h g o s p o d a rs tw , a w re sz c ie o tw a r tą p rz e m o c , c o z o s ta ło u w ie ń c z o n e w la ta c h 1 9 5 1 -1 9 6 0 p o z b a w ie n ie m z ie m i w ię k sz o ś c i w a rstw y

sedlaków

o ra z ic h w y s ie d le n ie m d o in n y c h re g io n ó w . W in d y w id u a ln y c h p rz y p a d k a c h r e p r e s je trw a ły d o k o ń c a w ła d z y k o m u n is tó w . S ą to re la c je d o s ło w n ie w s trz ą s a ją c e , a z a r a z e m u k a z u ją c e d o g m a ty z m p o lity k ó w , słu ż a lstw o a p a r a t u a d m in is tra c y jn e g o i sp ra w ie d liw o śc i (to p ra w d a , ż e z w y ją tk a m i), p rz y czy m n ie je d n o k r o tn ie p o d e jm o w a n o d ecy zje s p rz e c z n e z d e k la r o w a n y m i c e la m i p o lity k i g o s p o d a rc z e j o ra z in te r e s e m g o s p o d a rk i.

I n te r e s u ją c e s ą z a łą c z o n e d o k u m e n ty ściśle z w ią z a n e z tr e ś c ią k siążk i, k tó r e ś w ia d c z ą o is to t n y ch ro z b ie ż n o ś c ia c h s ta n o w is k w e w n ą trz a p a r a t u p a ń s tw o w e g o . W y n ik a z n ic h ta k ż e , ż e d ecy zje d o ty c z ą c e n ie k tó ry c h n a jb a r d z ie j d ra s ty c z n y c h d z ia ła ń p o d e jm o w a li n ie lic z n i p o lity c y w ta je m n ic y p r z e d in n y m i o s o b a m i s p o ś r ó d g r o n a s p ra w u ją c e g o w ła d z ę . W n ie k tó ry c h p r z y p a d k a c h n a su w a ły m i się je d n a k w ą tp liw o ś c i, czy rzeczy w iście ta je m n ic a b y ła ta k s k u te c z n ie z a c h o w y w a n a ? C zyżby n ie b y ło p lo t e k i p rz e c ie k ó w ? N ie w y d a je m i się n a p rz y k ła d m o żliw e, b y p rz y g o to w a n ia d o „ a k c ji m ię s o ” (o g r a n ic z e n ie w o ln e g o h a n d lu m ię s e m i in n e d e c y z je ) n a w io s n ę 1951 r. m o g ły p o z o s ta ć w ścisłej t a je m n ic y , c h o ć w ie d z ia ło o n ic h w ie le o s ó b (s. 1 0 0 -1 0 2 ). N ie k tó r e z ja w is k a a u to r ilu s tru je d ra s ty c z n y m i p rz y k ła d a m i, ja k n a p rz y k ła d w y m ie rz e n ie k a ry „ b o g a c z o w i” z a d o m n ie m a n e n ie w y k o n a n ie n a rz u c o n e g o p la n u d o sta w , c h o ć w rz eczy w isto ści go p rz e k ro c z y ł (s. 1 6 7 -1 6 8 ).

O s ta tn i, k r ó tk i ro z d z ia ł u k a z u je w s p ó łc z e s n e ro ln ic tw o c z e sk ie o r a z s ta r a n ia p o to m k ó w n ie k tó r y c h ro d z in b y w n o w y c h w a r u n k a c h p o lity c z n y c h o r a z o d m ie n n e j n iż p r z e d 1938 r. sy tu a c ji r o l n ic tw a e u ro p e js k ie g o k o n ty n u o w a ć tra d y c je ro d z in n e .

"Kolektivizace a vyhánení sedlákù z pùdy”, Karel Jech, Praha 2008 : [recenzja]

Jerzy Tomaszewski