k rotnie służył jako lingua franca, choć nie jest akurat ścisłe — jak chce autorka — jakoby traktaty rosyjsko-turec- kie lat 1711, 1739 i 1774 spisano w języku włoskim (s. 143). Po włosku prow adzono negocjacje, a naw et spo rządzano kopie robocze, ale uroczyste dokum enty carskie i sułtańskie wystawiano w językach obu stron.
Pom ijając wskazane już wyżej usterki, za słabość omawianej książki uznać wypada trzym anie się paradyg m atu, pokutującego od czasów Heyda. Podczas gdy jedni badacze, korzystający głównie z archiwów miast wło skich, doprow adzają swą narrację do „katastrofy” schyłku X V w. inni, pracujący w archiwach tureckich, zaczyna ją ją właśnie od tego m om entu. Jest znam ienne, że w książce D anuty Q uirini-Poplawskiej nie pojawia się w ogóle nazwisko H alila I n a 1 с i к a, au to ra podstawowych p rac o handlu czarnom orskim doby osmańskiej i wydawcy tureckiego rejestru celnego Kaffy z lat 1487-14905. Jeżeli chcemy dowiedzieć się, co napraw dę wydarzyło się w basenie czarnom orskim w tym okresie, zam iast prowadzić b adania do lub od 1475 r. w arto może tak ustawić ra my chronologiczne, by rok 1475 znalazł się w środku, a nie na obrzeżach. O bok źródeł włoskich i tureckich, ważne dopełnienie stanowić m ogą zachowane archiwalia siedmiogrodzkie, polsko-litew skie i moskiewskie. Podjęta zresztą przez autorkę kw erenda w archiwum lwowskim, badanym ongiś przez Łucję C h a r e w i c z o w ą , a ostat nio przez A ndrzeja Dziubińskiego, dała całkiem obiecujące rezultaty. M oże w arto też było zajrzeć do M etryki Li tewskiej, której najstarsze księgi są w znacznej części wydane.
R easum ując, otrzymaliśmy książkę bardzo nierówną. Ż m udna kw erenda w aktach notarialnych pozwoliła zarysować fascynujący obraz życia średniowiecznego m iasta włoskiego, którego mieszkańcy — w tym duchowni — kupują bądź wypożyczają sobie niewolnice „do stołu i do łoża”, a niekiedy adoptują poczęte z nich dzieci. Jak że interesujący przyczynek do historii m entalności stanowi testam ent m ieszkanki W enecji, któ ra n a łożu śm ier ci zam iast wyzwolić niewolnicę, nakazuje ją sprzedać, a uzyskane tą drogą pieniądze przeznaczyć na zakup mszy za swą duszę (s. 275). M oże szkoda, że zam iast drążyć tak obiecująco zarysowaną problem atykę społeczno-oby czajową m iast włoskich, autorka skoncentrow ała się n a zagadnieniach handlu czarnomorskiego, który to tem at — skądinąd b ardzo trudny i złożony — okazał się chyba zadaniem zbyt ambitnym.
Dariusz Kołodziejczyk Uniwersytet Warszawski Instytut Historyczny
„Miły B o re ”... Profesoru Ctiboru N ecasovi k je h o sedm desdtym narozeninam v ën u jiprntele, kolegové a M ci,
k vydâni pfipravili Tomâs Dv o r a k , Radomir V 1 с e k a Libor V у к о u p i 1,
Historicky ustav AV CR, Historicky ustav FF MU a Matice moravskâ, Brno 2003, s. 405.
Ctibor N e с a s (ur. w 1933 r. na M oraw ach), jest profesorem w Instytucie Historycznym U niwersytetu M asaryka w Brnie. Studiował historię na tejże uczelni (pracę kandydacką obronił w 1964 r.), p o studiach p o czątkowo nauczał w szkole średniej. O d 1960 r. pracował w Instytutach Pedagogicznych — najpierw w Ostrawie, od 1963 r. w Brnie; w 1981 r. Instytut ten wszedł w skład U niw ersytetu J. E. Purkynë (obecnie Uniwersytet M asa ryka). T am uzyskał habilitację, choć z przeszkodami: w 1969 r. w rezultacie „normalizacji” postępow anie zawie szono do 1990 r. W latach 1988-1989 przebywał na stażu na Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1992 r. został profe sorem. Jest uczonym o rozległych zainteresow aniach badawczych, co wyraziło się zarów no w dorobku naukowym dotyczącym dziejów X IX i X X w., jak też w różnorodności tematycznej artykułów opublikowanych w księdze ju bileuszowej ofiarowanej m u przez przyjaciół, kolegów i uczniów. Prace Nećasa dotyczą przeszłości Bałkanów, zagadnień historii gospodarczej (zwłaszcza finansów), regionu Ostrawy, europejskiej polityki zagranicznej, a od p onad trzydziestu lat zajmuje się historią Romów, przy czym wniósł szczególnie cenny wkład w poznanie tragicz
5 Cf. m oją rccc nzję z dwóch angielskojęzycznych publikacji H. Inalcika, traktujących o handlu czarnom orskim w PH t. L X X X V III, 1997, s. 173-175.
nych losów społeczności rom skich w krajach europejskich podczas Zagłady. Tych wszystkich dziedzin, a także rozmaitych epok historycznych od X III w. włącznie dotyczą 44 artykuły zamieszczone w recenzowanej publikacji.
R edaktorzy uporządkow ali je w sześciu rozdziałach: 1) „Finanse, myśl ekonom iczna i państw o”; 2) „Społe czeństwo i elity w erze rewolucji przemysłowej i emancypacji narodow ej”; 3) „Państwa i narody w E uropie W schodniej i Południowowschodniej. H istoria i wzajemne stosunki”; 4) „Romowie i problem y etniczne” I: „Struktury społeczne, stosunki kulturalne, wzorce współżycia”; 5) „Romow ie i problem y etniczne” II: „Etnicz- ność, państwo i ustawodawstwo”; 6) „Romow ie i problem y etniczne” III: „Nietolerancja, prześladow ania, ludo bójstw o”. W stęp (autor M ilan M y ś к a) przedstaw ia drogę życiową Jubilata, bibliografia obejm uje wybór jego publikacji z lat 1999-2003, nawiązując do poprzednich wykazów, zamieszczonych w wydawnictwach z lat 1998-1999. T om zamyka lista autorów i gratulantów oraz specjalne gratulacje i podziękow ania od w spółpracu jących z Jubilatem uczonych zajmujących się historią i k ulturą Romów.
T ak różnorodna problem atyka recenzowanej książki powoduje, że m ożna w tym miejscu jedynie zasygna lizować niektóre zagadnienia. D la polskiego historyka interesujący jest w części pierwszej opis starań Władysła w a Jagiellończyka o uporządkow anie sytuacji morawskich klasztorów, podlegających królew skiem u skarbowi (Tom as B o r o v s k y ) . A utor rozwija argum enty Josefa M a c k a , który zakwestionował dawniejsze krytyczne sądy dotyczące rządów tego m onarchy na ziem iach czeskich. Proces przejm ow ania własności tabularnej przez banki n a M orawach i Śląsku czeskim w latach 1870-1918 przedstaw ia Z denëk P о к 1 u d a. Czytelnik zaintereso wany początkam i koncepcji integracji państw E uropy Środkowej pow inien zwrócić uwagę na artykuł poświęcony poglądom brneńskiego przemysłowca Fritza Jellinka, członka Instytutu Środkow oeuropejskiego w Brnie (M i roslav J e r â b e к). Problem atyką gospodarczych perspektyw Europy i jej integracji zajmował się także wybitny ekonom ista czeski A ntonin Basch, od 1940 r. profesor uniwersytetów w U S A (o jego poglądach pisze V ladim ir G o n ë c ) .
W części drugiej zwraca uwagę analiza składu czeskich elit gospodarczych przed 1918 r. oraz ich postaw wobec aktualnych problem ów politycznych i gospodarczych (E duard К u b û i J iri Ś t a i f) oraz przegląd opinii przedsiębiorców czeskich w 1922 r. w sprawie kursu korony, n a podstawie „ankiety” przeprow adzonej przez p re zydenta Tom asa G. M asaryka (D rahom ir J a n ć ik ).
Część trzecią otw iera artykuł o wojskowych i politycznych inicjatywach Czechów w Rosji na początku pierwszej wojny światowej oraz związanych z tym rozbieżnościach poglądów (Jaroslav V а с u 1 i к). M ało zna nym zagadnieniem jest sprawa niedobrow olnych uchodźców z Grecji z 1949 r., a zwłaszcza jeńców wziętych do niewoli przez arm ię powstańczą (określanych jako „monarchofaszyści”). Pavel H r a d e ć n y zarysował dwa aspekty tego zagadnienia podjęte n a forum O N Z: kwestię ich pow rotu do ojczyzny oraz ich trudną sytuację w Czechosłowacji (dotarli tam przez A lbanię i Polskę). G odne uwagi jest przy tym, że działania organów bezpie czeństwa wobec jeńców greckich były nieznane czechosłowackiemu M SZ, co powodowało poważne kłopoty dy plomatyczne.
W części czwartej zamieszczono dwa artykuły dotyczące historii Żydów na M orawach, pięć na tem at R o mów oraz je d e n o Słowakach na ziem iach czeskich. Położenie Rom ów we współczesnej Rosji i innych państwach powstałych po upadku Z S R R omawiają E lena M a r u s h i a k o v i Vesselin P o p o v , zwracając uwagę na histo ryczne przesłanki niektórych współczesnych problemów. Olga Ś r a j e r o v a , n a podstawie b adań realizowanych w ostatnim dziesięcioleciu, rozpatruje rozmieszczenie Słowaków w Republice Czeskiej oraz ich orientację kultu ralną, dochodząc do wniosku, że integracji w czeskim otoczeniu towarzyszy zachowanie słowackiej świadomości narodowej i tradycji kulturalnych.
Część piąta rozpoczyna się artykułem T om asa K n o z a o „ludziach m arginesu” w morawskim prawie ziemskim w X V I w. D o tej kategorii zaliczano ludzi obcych, odróżniających się od otoczenia, włóczęgów, a zwła szcza Żydów, konwertytów oraz Cyganów; „każdy obcy człowiek był uważany za podejrzanego” (s. 297). Stopnio wo ulegało to zmianom , a źródła świadczą, że społeczeństwo zaczynało doceniać i tolerow ać tych, którzy skłonni byli się osiedlić, „żyli w spokoju i nie naruszali w żaden sposób ustalonego porządku społecznego”, tym bardziej „jeśli dla dom inium przynosili korzyści ekonomiczne lub nawet gotowe pieniądze” (s. 301). Ja n a H o r v a - t h o v â - H o l o m k o v â rozpatruje skutki czechosłowackiej ustawy o wędrownych Cyganach z 1927 r. (pod te r m inem „wędrowny Cygan” rozum iano nie tylko Romów, lecz także inne osoby uznaw ane za włóczęgów, w prak tyce nieraz także Rom ów osiadłych). Ustaw a wprowadziła „cygańskie legitymacje” i umożliwiła stworzenie ewi dencji ich posiadaczy, a to z kolei sprzyjało dyskryminacji. Z agadnienie kontynuacji względnie zm ian praw a
i praktyki wobec Rom ów po 1945 r. analizuje T om as D v o r a k w kolejnym artykule, zaś N ina P a v e l c i k o v â przedstaw ia sytuację Rom ów powracających w latach 1945-1947 n a M orawy i Śląsk z obozów i więzień.
O statnia część książki pośw ięconajest przede wszystkim okresowi Zagłady. R ozpoczynają artykuł Jarosla va P â n к a „Pierwszy H olocaust Rom ów — czeska droga do jego poznania”. A u to r przedstaw ia próby zgładze nia wszystkich Rom ów w m onarchii habsburskiej na przełom ie X V II i X V III stulecia oraz masowe ich prześla dowania w innych krajach Środkowej E uropy w tym samym okresie, na podstawie dotychczasowych b adań doty czących ziem czeskich. Jego zdaniem , prześladow ania te spowodowały zapewne migrację Rom ów na ziemie pol skie, lecz kwestia ta wymaga jeszcze badań. Nie jestem przekonany, czy term in Holocaust jest w tym przypadku w pełni usprawiedliwiony, lecz nie ulega wątpliwości, że doszło wówczas do ludobójstw a na wielką skalę, ograni czonego tylko technicznymi możliwościami monarchii. N a podkreślenie zasługuje, że pierwsze wiadomości na ten tem at spotykamy w historiografii czeskiej już w drugiej połowie X IX w. Przed trzydziestu laty podjął badania ponow nie Nećas, a w ślad za nim inni czescy uczeni, natom iast tragedia ta uległa zapom nieniu w Niemczech na w et w śród znawców tej epoki. Artykuły historyków niem ieckich (M ichael Z i m m e r m a n n i E rika T h u r n e r) dotyczą ludobójczej polityki N iemiec wobec Rom ów podczas drugiej wojny światowej, zaś E duard N i ż ń a n - s k ÿ przedstawił politykę Republiki Słowackiej i deportację słowackich Rom ów w 1942 r.
Większość artykułów jest w języku czeskim, cztery w słowackim (towarzyszą im streszczenia niem ieckie lub angielskie), jed e n w angielskim i dwa w niem ieckim (ze streszczeniami czeskimi).
N a uznanie zasługuje form a edytorska dzieła, choć książka ukazała się w niezbyt dogodnym dla biblioteka rzy kwadratowym formacie. Ozdabiają ją barw ne ilustracje dzieł sztuki ludowej ze zbiorów M uzeum Kultury R o mów w Brnie, a także dwie fotografie Jubilata wykonane przez jego wnuka, Prokopa.
Jeny Tomaszewski Wyższa Szkoła Gospodarki Krajowej w Kutnie
L ech T r z e c i a k o w s k i , Posłowie polscy w Berlinie 1 848-1928, W ydaw nictw o Sejm ow e, W arszaw a 2003, s. 519.
Om aw iana praca napisana przez jednego z czołowych poznańskich i polskich historyków, który od kilku dziesięcioleci bada m.in. dzieje polityczne Polaków po zaborem pruskim , dotyczy historii polskiego parlam enta ryzmu w Prusach i Niemczech począwszy od W iosny Ludów po rok, w którym po raz ostatni Polak zasiadał w Sej mie Pruskim. Dotychczas w polskiej historiografii jedyną syntezę polskiego parlam entaryzm u w Niemczech w dobie rozbiorów stanowił fragm ent pracy autorstw a A ndrzeja A j n e n к i e 1 a 1.
Trzeciakowski podzielił książkę na cztery rozdziały problem owe. W pierwszym prezentuje narodziny nie mieckiego parlam entaryzm u w X IX w., skład i kom petencję poszczególnych ciał przedstawicielskich, poglądy głównych nurtów i partii politycznych w Prusach i zjednoczonych Niemczech, ordynacje wyborcze, problem re form instytucji przedstawicielskich i dyskusje o ich roli w państwie. D rugi rozdział poświęcono poszczególnym kam paniom wyborczym oraz sporom w ewnątrz polskich elit n a tem at kształtowania głównych celów politycz nych i sposobów ich realizacji. W trzecim L ec h T r z e c i a k o w s k i prezentuje polityków polskich wchodzących w skład pruskiego Z grom adzenia Narodowego, Izby Posłów i Izby Panów oraz ogólnoniem ieckiego Parlam entu Frankfurckiego, R eichstagu Północnoniem ieckiego i R eichstagu Rzeszy Niemieckiej. A u to r omawia zarówno poglądy polityczne polskich parlam entarzystów , jak i ich działalność społeczną, koneksje rodzinne, cechy cha rak teru i predyspozycje (bądź ich brak) do pracy na niwie parlam entarnej. Czwarty rozdział poświęcony jest
