"Krestjanie Russkogo Siewiera w XVII w.", A. I. Kopanew, Leningrad 1984 : [recenzja]

(1)

Stembrowicz, Kazimierz

"Krestjanie Russkogo Siewiera w XVII

w.", A. I. Kopanew, Leningrad 1984 :

[recenzja]

Przegląd Historyczny 7 6 /1 ,181-182 1985

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

(2)

I Z A P IS K I

1 8 1

Thomas N i p p e r d e y rozważa potrzebę dalszych studiów porównawczych nad społeczeństwam i Polski i Niemiec w XVI—X V III wieku. Powinny one dotyczyć, jego zdaniem, organizacji sił zbrojnych w P rusach i w Polsce, funkcjonow ania folw arku pańszczyźnianego (Czy rzeczywiście był on tak i sam w Polsce i w P ru sach, jak się to zwykle przyjm uje?) i stru k tu ry kościoła katolickiego w Rzeszy i w Rzeczpospolitej.

Tom zam yka podsumowanie pióra Jerzego W o j t o w i c z a .

W .R.

A k ty feodalnogo ziem lew ładienija i chozjajstwa. A k ty m oskow - skogo Simonowa monastyria 1506— 1613 gg., wyd. L. I. I w d n a , Izda-

tielstw o „N auka”, Leningrad 1983, s. 352.

Niniejsza publikacja stanowi kontynuację wydanych w latach 1958 i 1964 (..Akty socjalno-ekonomiczeskoj istorii Siewiero-Wostocanoj Rusi konca XIV —· naczała XVI w.”, t. II i III) dokumentów moskiewskiego klasztoru Simonowskie- go. O bejm owały one lata 1379—1505. Obecnie do rą k szerszego grona uczonych tr a fiły dokum enty z XVjI i początku XVII wieku, epoki w yjątkow o ważnej w dzie jach Rosji, by wspomnieć chociażby panowanie Iw ana IV czy okres „sm uty”. Tom zaw iera 238 dokumentów, z których ponad 50°/o wydano po raz pierwszy. W ydawca przyjął układ chronoiogiczny prezentacji źródeł ogarniających wiele dziedzin życia ówczesnej Rosji (nadania i przywileje, rozwój w ielkiej własności ziemskiej, gos podarka rolna i prom ysly, kryzys państw a w drugiej połowie XVI wieku). Wy dawca niniejszego tomu, L. Ł I w i n a, od daw na bada historię klasztoru Siemio- nowskiego, co znalazło w yraz w wielu wartościowych publikacjach, m .in . w książ ce o własności ziemskiej tego klasztoru (zob. omówienie w PH t. L*XXI, 1980, z. 3, s«. 636—637). Książka zawiera również nieoceniony dla tego typu wydaw nictw obszerny ap a ra t krytyczny, w tym indeks osobowy, geograficzny i przedmiotowy.

K .S .

A. I. K o p a n e w, K restjanie Russkogo Siewiera w X V II w., Iz- datielstw o „Nauka”, Leningrad 1984, s. 244.

K siążka znawcy historii społeczno-gospodarczej europejskiej Północy rosyj skiej stanow i część drugą monografii chłopstw a tego obszaru obejm ującej (jak na razie) w ieki XVI i XVII. (Zob. omówienie części pierwszej w PH t. LXXI, 1980, z. 2, s. 423—424). Celem pracy było w ykazanie, że wieś tutejsza po wkroczeniu w XVI w. n a drogę rozwoju kapitalistycznego udanie odparła w w ieku XVII atak feudalnego państw a n a prawo swobodnego dysponowania ziemią przez chłopów. A utor zanalizował w sześciu rozdziałach kolejno: własność ziemską chłopów, wieś jako jednostkę demograficzną i ekonomiczną, zajęcia chłopskie, rozw arstw ienie wsi, podatki i powinności oraz miejsce północnej gminy w iejskiej w strukturze politycznej i społecznej Rosji. W yraźnie zaznaczone zostało, że b rak stosunków poddańczych był podstaw ą nie tylko gospodarczego, ale i kulturalnego fenom enu północnych terytoriów rosyjskich — znakomitego rozwoju architketury, piśm ien n ictw a (klasztory) i twórczości ludowej. A utor prześledził ustawodawstwo dla tego obszaru zakazujące handlu ziemią obroczną i skonfrontow ał je z p rak ty k ą co dzienną. W ykazał, że w całym przebadanym okresie istniał w zasadzie wolny obrót ziemią chłopską. Chłopi w brew ponaw ianym stale zakazom traktow ali zie m ię obroczną jako swoją ojcowiznę i swobodnie n ią dysponowali. Sprzedaż ziemi

(3)

1 8 2 Z A P IS K I

chłopskiej klasztorom (wbrew ukazom, które na innych obszarach państw a m iały chronić własność szlachecką, a na Północy w istocie m iały za zadanie obronę interesów chłopstw a i państwa) nie zm ieniała jednak „społecznego oblicza” Pół nocy. Jednocześnie chłopi utrzym ali w praktyce nienależne im, według w ładzy państw ow ej, praw a do dziedziczenia ziem obrocznych. Na uwagę zasługuje rów nież to, że według autora, norm y Soborowego Ułożenia z 1649 r. nie objęły chłop stw a Północy. Wieś tutejsza również posiadała swoją specyfikę. Przede wszystkim występow ało daleko posunięte rozw arstw ienie. Różne kategorie ludności pozba wionej ziemi znajdow ały szerokie możliwości pracy u bogatych czy bardzo bo gatych gospodarzy. Norm alnym zjawiskiem było rozproszenie ziem ornych i p ast wisk nierzadko n a kilkadziesiąt kawałków. A utor dowiódł zjaw iska koncentracji ziemi w rękach zamożnej części chłopstwa i wzrostu liczebnego pojedynczej ro dziny chłopskiej. Omówił również sposoby upraw y ziemi. Rolnictwo północne określił jako intensyw ne, jakkolw iek w arunki glebowe i klim atyczne zmuszały do stałego im portu zboża z południa. Bardzo dobrze rozw inięta hodowla zapew niała konsum pcję produktów mlecznych i mięsnych w każdej rodzinie chłopskiej. Czołowa gałąź gospodarki Północy — w arzenie soli, z przyczyn obiektyw nych (wy czerpywanie się surowca i trzebież lasów) przeżyw ała kryzys. W dodatku w prze ciw ieństwie do w ieku XVI, w w ieku XVII sól ohłopska w coraz większym stopniu w ypierana była z rynku przez potężne klasztory i innych bogatych przed siębiorców. Za to otw ierały się szerokie możliwości pracy najem nej. Wśród innych „promysłów” w dalszym ciągu swoje znaczenie utrzym ało rybołóstwo śródlądowe i m orskie, w ypalanie smoły itp. W śród różnych kategorii ludności autor szeroko omówił kategorię połowników. Dowodzi, że pomimo zależności połownika od w łaś ciciela ziemi (chłopa, urzędnika, kupca) pozostał ten pierw szy praw nie nadal

„czarnym chłopem ”. Był pracow nikiem najem nym i pełnopraw nym członkiem gminy1. N ajw iększa ich liczba znajdow ała zatrudnienie w gospodarstwach chłop skich, a nie w dobrach klasztorów . W śród połowników w ystępow ali nie tylko bezrolni. Skom plikow any system i sposób poboru podatków, odbyw anie pow in ności oraz ich w ysoki w ym iar (przy faktycznym zalegalizowaniu łapówek i prze kupstw a urzędników — istniały naw et pryw atne taksy wojewodów czy kary za opieszałe picie alkoholu w karczmach) pow ażnie obciążał budżet gospodarstwa chłopskiego — od 1/4 do 1/2 dochodów (około 100°/o w zrostu do poł. X V II w.). Zdaniem autora w w ieku X VII nie n astąp ił jeszcze upadek sam orządu ziemskiego na Północy, aczkolwiek został on całkowicie poddany państwowej adm inistracji prow incjonalnej z wojewodami n a czele. O bieralne przez gminę władze sam orzą dowe były bezsilne wobec ap aratu państwowego, chociaż w obrębie w spólnot samorządność była jeszcze autentyczna. Zanalizowana w oparciu o św ietny m a teriał źródłowy działalność władz sam orządu w spólnoty Sowińskiej w Wiatce, a szczególnie ich „służbowe” kontakty z aparatem wojewody mogą stanow ić je den z przyczynków do genezy buntów chłopskich w Rosji. P raca K o p a n e w a stanowi bardzo w artościow ą pozycję w historiografii chłopstwa rosyjskiego XVII w.

K. S.

Irena K w i a t k o w s k a , Prawo karne w kodyfikacji rosyjskiej

1649 roku. „Zeszyty Naukowe U niw ersytetu Jagiellońskiego” DCLXXI,

P race prawnicze, z. 105, Państw ow e W ydawnictwo Naukowe, W arsza w a—K raków 1984, s. 150.

!f

Przedm iotem tej rozpraw y (słuszna uw aga autorki w yrażona w „Zakończe n iu ”, że historycy w oparciu o archiw alne m ateriały praktyki sądowej poszerzą znajomość tej dziedziny wiedzy o Rosji) jest próba konfrontacji osiągnięć