„Skarb litewski za pierwszych dwu Wazów 1587-1648”, Anna Filipczak-Kocur, Wrocław 1994 : [recenzja]

666

sonalnych stosunków społeczno-towarzyskich), ale zasadniczy tok wypow iedzi autora należy powitać z zadowoleniem. Co więcej książka Karpińskiego przynosząc w iele interesujących analiz i w niosków nie zam yka badań nad poruszonym i problemami, a wprost przeciw nie — otwiera im drogę.

C eza ry K uklo

A nna F i l i p c z a k - K o c u r , Skarb litewski za p ierw szych dw u W azów 1587-

-1648, W ydaw nictw o Uniwersytetu W rocław skiego, W rocław 1994, s. 123 +25, ilustr.,

tabele, diagramy.

K siążka prof. A nny F d l i p c z a k - K o c u r stanowi, po pracach tej autorki traktujących 0 skarbie koronnym za panowania Zygmunta III i W ładysława IV 1, ostatnią część trylogii pośw ięconą dziejom skarbowości Rzeczypospolitej. D zięki tej monografii oraz klasycznym już opracowaniom A. P a w i ń s k i e g o i R. R y b a r s k i e g o 2 dysponujem y w miarę pełnym obrazem skarbu publicznego w państwie polsko-litew skim od epoki batoriańskiej po czasy Jana III.

Objęcie tak szerokiego okresu — prawie 6 0 lat panowania dw óch pierw szych W azów — stało się m ożliw e dzięki szerokim badaniom archiwalnym w oparciu m.in. o materiały Archiwum Radzi- w iłło w sk ieg o (A G A D ), Biblioteki M uzeum N arodow ego im. Czartoryskich w Krakowie oraz inne zespoły znajdujące się tak w zbiorach krajowych, jak i rosyjskich. D użą pom ocą okazały się również zestaw ienia tabelaryczne opracowane w połow ie lat 80. przez A ntoniego T y 1 ę na podstawie Metryki Litewskiej. Autorka przy tym nie ograniczyła się do analizy źródeł kwantytatywnych, lecz b ogato w ykorzystała także źródła narracyjne — relacje obrad sejm owych i sejm ikow ych, pisma polityczne, korespondencję w celu nakreślenia tła projektów i dyskusji nad reformami skarbowymi.

Recenzowana praca konstrukcyjnie różni się nieco od dwóch w cześn iejszych poprzez uw zględ­ nienie problematyki związanej ze skarbem nadwornym (rozdz. 1). Autorka om aw ia tu m.in. sytuację 1 d och od y nie objętej egzekucją dom eny ziem skiej w W ielkim K sięstw ie Litew skim od 1589 roku, a w ięc od momentu wprowadzenia na Litwie ustawy o ekonomiach. Szczególnie interesująco wypada analiza relacji o stanie dom eny autorstwa podskarbiego w ielk iego litew skiego Dymitra C haleckiego z 1590 roku, w której zostały przedstawione m.in. typow e w ów czas praktyki nadużyć (zaniżanie czy n szó w , niekorzystne frymarki, rabunkowa eksploatacja puszcz i lasów królew skich) i okradania królew szczyzn przez dzierżaw ców (s. 14). Jednym z podstaw ow ych problem ów funkcjonowania litewskiej dom eny, podobnie jak w Koronie po dyskusjach sejm ow ych nad sprawą meritów (1566- -1567), był zwyczaj traktowania królew szczyzn jako nagrody za zasługi dla króla i Rzeczypospolitej oraz w konsekwencji nadawania ich w niekorzystne dla skarbu dzierżaw y, czy też obciążania jurgiel- tami3. Autorka kończy pierw szy rozdział tabelarycznymi zestawieniam i d ochod ów i wydatków litew skiego skarbu narodow ego w latach 1640-1643.

I A. F i l i p c z a k - K o c u r , S karb koronny za Zygm unta III W azy (1 5 8 7 -1 6 3 2 ), O pole 1 98 5 , por. uwagi autorki dotyczące w ykorzystania źródeł litewskich, s. 9 oraz tejże autorki, Skarb

koronny za W ładysław a IV (1 6 3 2 -1 6 4 8 ), O pole 1991.

2 A. P a w i r i s k i , Skarbow ość w P olsce i j e j dzieje za Stefana B atorego, Warszawa 1881, por. zw łaszcza szkicow e ujęcie „O skarbowości litewskiej”, s. 465-70 (Dodatek II) oraz R. R y b a r s k i ,

Skarb i p ien ią d z za Jana K azim ierza, M ich ała K orybu ta i Jana III, W arszawa 1939.

3 U chw ała konwokacji wileńskiej z 1591 r. i późniejsze dyskusje sejm ikow e nad zakazem obciążania ekonomii jurgieltami, ich rozdawnictwa i zadłużania oraz postulat traktowania pozostałych królew szczyzn jako nagrody dla zasłużonych porusza podobne problem y jakie w ystąpiły w Koronie podczas dyskusji nad meritami na sejmie lubelskim 1566 r., por. D iariu sz sejm u lubelskiego 1566, w yd. I. K a n i e w s k a , W rocław 1980, s. 34 nn, oraz konstytucja sejmu piotrkow skiego 1567,

REC ENZJE

667

Nader interesująco w ypadła również analiza sytuacji finansowej — w ysok ości dochodów i w ydatków skarbu litew skiego na tle koronnego — w trakcie wojen R zeczypospolitej ze Szwecją, M oskw ą i Turcją za panowania Zygmunta III (tabela 24, s. 88). Choć w sumie w okresie 1600-1629 K orona poniosła w iększe niż Litwa koszty w ojenne (13,9 : 9 ,4 min zł), to jednak g ro s ciężarów zw iązanych z wojną przeciw ko Szw ecji ponieśli podatnicy z W ielkiego K sięstw a Litew skiego (6,4 : 2,7 min zł). Problem polegał wszakże na tym — jak słusznie twierdzi autorka — że w ysiłek ten w obec przegranej Rzeczypospolitej w walce o Inflanty okazał się być inw estycją politycznie zmarno­ trawioną. W trakcie pozostałych wojen (z M oskw ą 1609-1619 i o Sm oleńsk 1632-1634, Turcją 1620-1621, a także przygotowań do wojny ze Szw ecją 1635 oraz powstania kozackiego 1637-1638) wydatki skarbu litew skiego ustępowały już znacznie kosztom poniesionym przez Koronę. Okres „złotego pokoju” oznaczał zdecydow any spadek dochodów skarbowych tak w Koronie4 jak i na L itw ie (tabela 29, s. 100) w porównaniu z pierw szym p ięcioleciem rządów W ładysław a IV. K onsekw encje tego stanu rzeczy m iały okazać się tragiczne po 1648 roku.

R ecenzowaną pracę kończą rozważania na temat prób utworzenia w W ielkim K sięstw ie L itew ­ skim publicznego skarbu stałego, a w ięc odpowiednika koronnego skarbu kwarcianego. Pom im o interesujących postulatów (s. 103) podnoszonych w piśm iennictw ie politycznym w 1615 roku (m.in. wprowadzenia opłat za nadania urzędów w zależności od ich rangi, opłat od now o kreowanej szlach­ ty), szlachecka opinia publiczna parła w swej w iększości do oparcia skarbu stałego o dochody z domeny monarszej, traktowanej przez ogół jako podstawowe źródło finansowania potrzeb państw o­ w ych. W prowadzenie w W ielkim K sięstw ie Litew skim po 1632 roku kwarty jako podatku stałego wobec oporu dzierżawców królewszczyzn nie zostało w pełni zrealizowane i w konsekw encji nie do­ prowadziło do w yodrębnienia się skarbu stałego.

W podsum owaniu (rozdz. „Rozwój czy stagnacja”) autorka wypunktowując słabości systemu sk arb ow ego R zeczypospolitej kładzie słusznie nacisk m.in. na brak system atycznej polityki kredy­ tow ej prowadzonej przez skarb centralny. Jest to jedna z najważniejszych bodajże cech (oprócz wyraźnego oddzielenia skarbu państwowego od prywatnego monarchy) odróżniająca polsko-litew ski system skarbowy od w iększości państw zachodnioeuropejskich rozbudowujących konsekw entnie w XVII-ΧνΠΙ stuleciu instytucję długu publicznego. Z pew nym zastrzeżeniem wypadnie natomiast odnieść się do intencji zawartej w uwadze autorki, iż w XVII w. w R zeczypospolitej nie dokonało się „przejście od D om än en staat do Steuerstaat, jak to określił J. S c h u m p e t e r dla państw n ie­ m ieckich” (s. 105). M odernizacja skarbowości centralnej w niektórych państwach polegała bow iem na podw yższaniu dochodów państwow ych przede w szystkim w oparciu o dom enę monarszą. T en­ dencja ta wystąpiła wyraźnie np. w państwie brandenbursko-pruskim będącym w X V II-X VIII w. w ciąż jeszcze — według terminu Schumpetera — „państwem dom eny”. Podobnie jak w tym przy­ padku, czy też w Szw ecji po „redukcji”, także w X V II-w iecznej R zeczypospolitej, dochody z królewszczyzn teoretycznie (np. poprzez w yegzekw ow anie królew skich „trzech części”5) m ogłyby

4 Por. A. F i l i p c z a k - K o c u r , Skarb koronny za W ładysław a IV, tabela 7, s. 85 oraz uw agi autorki, s. 86.

5 Por. W. P a ł u c k i , D rogi i bezdroża skarbow ości p o lsk iej XV I i p ie r w sze j p o ło w y X VII w., W rocław 1974, rozdz. IX.

668

stać się instrumentem modernizacji. C iekaw ego materiału dla przyszłych studiów porów naw czych dostarczyć tu m oże zbiorowe opracowanie problematyki finansów państw europejskich pod redakcją R. В o n n e y a6.

D la d alszych badań porów naw czych, tak w odniesieniu do problematyki polskiej (np. próby porównań dochodów państwowych za rządów Stefana Batorego, trzech W azów , M ichała Korybuta, Jana III, a nawet Stanisława Augusta7), czy też na szerszym tle europejskim, sprawą istotną są dalsze dokładniejsze badania nad skarbem nadwornym w Koronie. C hodziłoby tutaj nie tylko o zestaw ienie dochodów i wydatków, lecz o głębsze przyjrzenie się funkcjonowaniu ekonom iki dworu m onarszego i finansowaniu centralnego aparatu administracyjnego. Prace prof. A nny Filipczak-Kocur nad pań­ stw ow ym skarbem koronnym i litew skim oraz nadwornym litew skim stanowią ważny krok na tej drodze.

N a koniec podkreślić trzeba, iż dużą zaletą recenzowanej pracy, zapewniającą czytelnikow i lepszą przejrzystość danych liczbow ych, są zam ieszczone w aneksie diagramy, a także dobrze skon­ struow ane tabele (jedynie w tab. 19, s. 85 znajduje się niew ielki błąd w podsum owaniu: zamiast 481 6 4 4 pow inno być 481 6 3 4 zł, podobnie w tab. 29, s. 100 dla lat 1638-40 zamiast 3 1 4 0 0 0 po­ w inno być 316 0 0 0 zł). Ciekawe uzupełnienie źródłow e stanowi dołączony na końcu reprint wydru­ kow anego w W ilnie „Uniwersału podatkow ego z 1591 roku”.

Ig o r K ąkolew ski

Jan S e r e d y k a , K siężniczka i chudopacholek. Zofia z R a dziw iłłów D oroh ostajska — S tan isław Tym iński, U niw ersytet Opolski, Studia i m onografie nr 225, O pole 1995, s. 141.

O życiu seksualnym dawnych Polaków w iem y bardzo niew iele. Źródła polsk ie są w tej materii raczej lakoniczne, w odróżnieniu np. od francuskich. Zaważyła tu zapew ne p ew n ego rodzaju po­ w ścią g liw o ść czy m oże hipokryzja Sarmatów w tym w zględ zie, choć niektóre rubaszne czy nawet obsceniczne w pisy do sylw św iadczyłyby o odwrotnych postawach. B yć m oże akta procesowe dałyby trochę materiałów, gdyby ktoś zabrał się do studiowania ich od tej strony. Temat jednak jak dotąd nie pociągał zbytnio badaczy. W rezultacie poza m iłosnym i perypetiami Zygm unta Augusta i Barbary R adziw iłłów ny czy Jana III i M arysieńki ta sfera egzystencji staropolskiej jest niem al zupełnie nam nieznana, jeśli nie liczyć — budzących zresztą pew n e w ątpliw ości — w yp ow ied zi Zbigniewa K u c h o w i c z a („Staropolska m iłość”, Poznań 1981; „C złow iek p olsk iego baroku”, L ódź 1992, s. 264 nn.). Jan S e r e d y k a , znany badacz dziejów p olsk iego parlamentaryzmu, podjął tematykę, jak sam wyznaje, przypadkowo: w czasie kwerendy archiwalnej dotyczącej korespondencji magnatów litewskich trafił na cedułę zawierającą sensacyjne zeznania praczki Barbary Paw iow ej i poszedł tym tropem, rozwijając skrupulatnie i szeroko zakrojone badania nad życiem Zofii z R adziwiłłów Doroho- stajskiej, jej m ęża Krzysztofa M oniwida Dorohostajskiego, marszałka w ielk iego litew skiego w latach 1 5 9 7 -1 6 1 5 oraz drobnego szlachetki z ziem i łęczyckiej, Stanisława T ym ińskiego. W w yniku tych w łaśnie poszukiwań pow stała recenzow ana książka pośw ięcona „trójkątowi” m ałżeńskiem u w po­

6 E conom ic System s a n d State F inance, ed. R. В o η n e y, Oxford 1995.

7 Próbę taką dla okresu Stefana Batorego, Jana III i Stanisława Augusta oraz porównanie do­ ch o d ó w R zeczypospolitej z Prusami u schyłku panowania elektora Fryderyka W ilhelm a podjął R. R y b a r s к i, op. cit., s. 501 nn; por. także uw agi W. K u l i , R o zw ó j g o sp o d a rczy P olski