Irena Komasara: Książka na dworach Wazów w Polsce. Wrocław 1994, s. 239, 2 nlb.
Autorka we wstępie zaznacza, iż dotychczasowa historiografia poświęciła sporo uwagi dziejom panowania Wazów w Polsce. Świadczą o tym imponujące wyniki badań, dotyczące kwestii ekonomicznych, politycznych, społecznych, wyznaniowych, czy też szeroko rozumianej kultury.
Brak jest jednak opracowania monograficznego, które byłoby poświęcone zagadnieniu książki -integralnego składnika pejzażu kulturalnego tamtych czasów. Tę lukę pragnie wypełnić omawiana publikacja. D odać należy, iż stanowi ona pokłosie obronionej rozprawy doktorskiej, napisanej pod kierunkiem prof, dr hab. Barbary Bieńkowskiej na seminarium z historii książki w Instytucie Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Recenzowana praca - jak pisze autorka we wstępie - stanowi próbę całościowego spojrzenia na kulturę książki przedstawicieli Wazów w Polsce, przejawiającą się w ich stosunku do książki zarówno w aspekcie zbieracko-bibliofilskim, jak pragmatycznym - mecenasowskim i instrumentalnym (s. 5).
Stawiane pytania odnoszą się do zagadnień: czy Wazowie organizowali i dynamizowali żyde książki wokół siebie, czy prowadzili określoną politykę wokół książki, jak i w jakim stopniu wykorzystywali książkę oraz czy przypisywali jej jeszcze inne walory poza utylitarnymi.
Chcąc uzyskać odpowiedź na te pytania autorka rozpoczyna rozważania od przedstawienia szerokiego kontekstu kulturalnego epoki Wazów. Zajmuje się dworem i otoczeniem trzech monarchów: Zygmunta III, Władysława IV oraz Jana Kazimierza. Następnie przechodzi do rozważań dotyczących właśdwego tematu. Tym kwestiom służą rozdziały od drugiego do czwartego.
Najszerszy jest rozdział drugi zatytułowany Kultura książki w czasach Wazów. W nim autorka omawia stosunek Wazów do szkolnictwa, drukarstwa i twórców książek. W jednym z podrozdziałów zatytułowanym Wazowie adresatami dedykowanych utworów przedstawia autorów krajowych, a także zagranicznych, dedykujących swoje dzieła Wazom.
Inny nurt dociekań Komasary zawartych w tym rozdziale odnosi się do kręgu zbieraczy książek, rekrutuj ących się spośród najbliższych współpracowników dworu królewskiego. W rozdziale trzedm autorka omawia dzieje księgozbiorów Wazów, a w rozdziale czwartym zachowane obecnie książki Wazów.
Kompozycja pracy jest klarowna i przemyślana. Dzięki informacjom zawartym w rozdziale pierwszym czytelnik rozumie zagadnienia występujące w rozdziale drugim, przedstawione nieraz w oszczędnej formie. Jeden z podrozdziałów tego rozdziału zatytułowany: Stosunek Wazów do szkolnictwa, drukarstwa i twórców książek, jakkolwiek odnosi się do kultury książki, poszerza i wzbogaca dotychczasowe informacje na temat kultury politycznej epoki Wazów.
Jako wyraz troski Wazów o rozwój sztuki typograficznej w kraju autorka eksponuje liczne przywileje nadawane drukarzom, księgarzom i nakładcom. Z kolei kiedy omawia zakazy rozpo
wszechniania wydrukowanych książek, podaje różne racje, jakimi kierowali się monarchowie.
Najważniejszą z nich był interes Rzeczypospolitej i niewywoływanie zgorszenia z powodu znaj
dowania się w obiegu czytelniczym kwestionowanej publikacji.
Dotyczyło to zarówno dzieł odnoszących się do innych krajów, jak i religii niekatolickich. N a przykład król zabronił w 1618 roku rozpowszechniania książki Sebastiana Miczyńskiego, która nawoływała w kraju do wystąpień antysemickich. Tak więc poprzez przedstawiony przez autorkę pryzmat stosunku polskich monarchów do książek możemy lepiej zrozumieć, a nawet zweryfikować niekorzystne sądy odnoszące się do Zygmunta III i Jana Kazimierza. A utorka przytacza stanowisko ostatniego monarchy, iż w sytuacji, kiedy po niepomyślnym dla Polski traktacie zawartym z Chmielnickim, atakowano w różnych satyrach kanclerza Ossolińskiego i przede wszystkim samego króla, Jan Kazimierz wbrew namowom nie ścigał autorów nieprzychylnych sobie publikacji, lecz powołując się n a greckiego satyryka Lukiana podkreślał: „Satyry zaniedbane wietrzeją, a gdy się kto o to gniewa i pomsty szuka, zda się poczuwać do tego co mu satyra zadaje” .
K o m a s a r a p o k a z u je ró w n ież sytuacje, iż k siążk i sk azan e n a k o n fisk atę u n ik aty n azn aczo n eg o w y ro k u , a ta k ż e s k a z a n i a u to rz y ró żn o w iercy u n ik a li k a r n azn aczo n y ch przez w y ro k i. T o niew ątp liw ie św iadczy o ciągłości to le ra n c ji w n aszy m k raju .
A u to rk a czy n iła p o sz u k iw a n ia w b ib lio tek ach zag ran iczn y ch książek, k tó re z a ż y d a W azów 7 zn ajd o w ały się w ich k sięg o zb io ra ch . D zięki żm u d n ej k w erendzie w arch iw ach i b ib lio tek ach n a tra fiła n a 154 ty tu ły . O ty c h k sią ż k a c h m o ż n a k ateg o ry czn ie pow iedzieć, iż stan o w iły one w y p o sażen ie k się g o z b io ró w W azó w . O p ró cz te g o K o m a s a ra sięga d o źró d eł p o śred n ich . N a p o d sta w ie n o t d ed y k a c y jn y c h s ta ra się d o m n iem y w ać, ja k ie k siążki z d ed y k acją d la poszczególnych m o n a rc h ó w b ą d ź czło n k ó w ich ro d z in m ogły się zn ajd o w ać w k sięg o zb io rach W azów . A u to rk a pisze, iż w ciągu 4 5 -letn ieg o p a n o w a n ia Z y g m u n to w i i i i d ed y k o w an o o k o ło 190 u tw o ró w , w ty m 45 zag ran iczn y ch . A u to r k a w y m ien ia ty tu ły dzieł. T o sam o czyni w odniesieniu d o W ład y sław a IV i J a n a K azim ierza.
W y d aje się, iż n atę ż a ło b y ró w n ież zają ć się k siążk am i, k tó re bezp o śred n io czy też p o śre d n io były a d reso w an e d o ż o n k ró lew sk ich . T o je s t z ad an ie o wiele trudn iejsze, ale istn ieją ró żn eg o ty p u in fo rm ac je w sk azu jące n a tro p y , k tó r e m o ż n a b y ło b y śledzić. N a p rzy k ład w biblio g rafii E streich era (t. l , s . 162-163, t. 17, s. 2 3 2 -2 3 4 , t. 20, s. 34), zn ajd u jem y a u to ró w , którzy7 p isali k siążki p ośw ięcone A n n ie A u stria c k ie j, K o n s ta n c ji i L u dw ice M a rii, b ą d ź też dedy k o w ali im sw oje u tw o ry .
T a k ż e w Semiku Pisarzów Polskich S zy m o n a S taro w o lsk ieg o , zw łaszcza w tłu m aczen iu Jerzego S tarn aw sk ieg o , w p rz y p isa c h sp o rząd zo n y ch p rzez tłu m acza d o w iad u jem y się o k siążk ach d e d y k o w an y ch ż o n o m k ró ló w za ich życia, czy te ż n a p is a n y c h z p o w o d u ich śm ierci.
S tarn aw sk i p rz y b io g ra m ie H o z ju sz a d aje k o m e n ta rz , iż F a b ia n Q u a d ra n tin u s , d aw n y p ro te s ta n t, a n a stę p n ie sp o w ied n ik A n n y R a k u s z a n k i, żony Z y g m u n ta II I , n a p isa ł dzieło: Speculumpietatis coniines vitam et obiium Serenissimae Annae Austriacae, Poloniae Sueciae Regine, inclytae Sigismundi III... coniugis, B ru n sb e rg a e 1610. T ej sam ej m o n a rc h in i pośw ięcił dzieło strażn ik ziem ski k ruszw icki S tan isław G ro c h o w s k i, u w a ż a n y p rz e z S taro w o lsk ieg o za n ajw ybitnieszego p o K o c h a n o w sk im p o e tę p o lsk ieg o , z a ty tu ło w a n e : Pogrzebowe plankty wszystkich prowincyj i stanów... na żałobną pamiątkę...
zejścia... Anny Arcyksiężnej z Austriej, królowej polskiej i szwedzkiej, b.m . 1599 o ra z Trenopis na żałosny pogrzeb świątobliwej Paniey Anny... Królowey Polskiey y Szwedzkiey...
W p ra w d z ie a u to r k a w s p o m in a o in n y ch u tw o ra c h te g o p o e ty p o św ięconych Z y g m u n to w i III z racji je g o w y b o ru i zw ycięstw a n a d M a k sy m ilian em , ale p o m ija in fo rm acje o u tw o ra c h doty czący ch śm ierci A n n y H a b s b u rż a n k i, czego d o ty czy ł w sp o m n ia n y Trenopis... o ra z pierw szy w iersz Kolędy na nowe lato... w yd an ej w K ra k o w ie w 1608 ro k u , k tó r y o d n o sił się d o k o ń c a żałoby p o śm ierci A n n y H a b s b u rż a n k i.
N ie je s t m o ją in te n c ją w sk azyw ać, iż in w e n ta rz książek w bib lio tek ach W azó w w P olsce p rz e d s ta w io n y p rz e z a u to r k ę m o ż e b yć niepełny, ch o ć przy p u szczam , iż to je s t p ra w d ą . W ięcej, nie m o ż n a staw iać p o d ad re s e m a u to r k i ta k ic h ’w ym agań, po n iew aż n a obecnym etapie b a d a ń są one n iew y k o n aln e . W y m a g a ło b y to b o w iem d łu g o letn ich po szu k iw ań , k tó ry c h w yniki tru d n o p rzew i
dzieć. P o trz e b a te ż p r z y ta k ic h b a d a n ia c h lu tu szczęścia. Z asy g n alizo w an e je d n a k pow yżej p rz y p a d k i w sk azu ją, iż m o ż n a jeszcze czynić p o s z u k iw a n ia . S zk o d a, że w ydaw cy nie sp orządzili indeksu o so b o w eg o , co u ła tw iło b y stu d io w an ie k siążk i.
O cen iając d o ty c h c z a so w e w y n ik i b a d a ń trz e b a w yrazić p o d adresem a u to rk i u z n an ie za to , iż n a p o d sta w ie d o s tę p n y c h so b ie in fo rm a c ji p rz e d s ta w iła sta n księg o zb io ró w n a d w o rach W azów . Ire n a K o m a s a r a nie ty lk o u d zieliła tw ierd zącej o d p o w ied zi n a p o staw io n e p rzez siebie p y ta n ia , czy W azo w ie o rg an izo w ali i d y n a m iz o w a li życie k siążk i w o k ó ł siebie o ra z p ro w ad zili o k reślo n ą p o lity k ę w obec k siążk i, ale ró w n ie ż d o k o n a ła c h a ra k te ry sty k i księgoznaw czej dzieł zn ajd u jący ch się w k się g o z b io ra c h W azó w . P o n a d to p o k a z a ła , iż ich zaso b y bib lio teczn e były zb io rem żyw ym , ciągle u zu p ełn ian y m n o w y m i n a b y tk a m i. W sk a z a ła n a czytelnictw o książek zn ajdujących się w k sięg o zb io rach W azó w o ra z lo sy ty c h k siążek p o śm ierci m o n a rc h ó w , zw łaszcza książek, k tó re z n alazły się w Szwecji p o p o to p ie .
Dzięki recenzowanej pracy posiadamy nowe informacje o kulturze książki na dworach Wazów.
Ta publikacja pozwala też wnikliwiej spojrzeć n a kulturę intelektualną i polityczną dworu królewskiego. A utorka nie mając wzorców postępowania badaczego, przetarła szlaki dla innych badaczy.
Antoni Krawczyk
Adam F. Baran." Bibliotekarz z Dzikowa: dr Michał Marczak (1886-4945).
Sandomierz: Wydawnictwo Diecezjalne 1994, 112 s.
D r Michał Marczak był jednym z wielu bibliotekarzy polskich, zasłużonych dla ratowania zbiorów bibliotecznych w okresie pierwszej i drugiej wojny światowej. Związawszy swe losy z rodziną Tamowskich oraz utworzoną przez nich biblioteką w Dzikowie, odegrał ważną rolę w opracowaniu i zabezpieczeniu zgromadzonego w niej księgozbioru. Postaci tej poświęcono szereg artykułów prasowych oraz innych publikacji, nie powstała jednak jego szczegółowa biografia. Obecnie A . F . Baran stara się tę lukę wypełnić.
Książka składa się z piędu częśd: słowa od autora, biografii, aneksów, bibliografii i indeksu osobowego. Całość uzupełniają fotografie zamieszczone na końcu wydawnictwa.
W pierwszej części Od autora A . Baran przedstawia pobudki, które nim kierowały przy podjęciu prac badawczych nad postacią dr. Marczaka. Głównym motywem zdaje się być fakt, iż związany on był z terenem, na którym i sam autor pracuje. D r Michał M arczak oprócz tego, że był bibliotekarzem, znany był jako etnograf, pedagog, członek Polskiego Towarzystwa Krajobrazowego, redaktor
„Ziemi” , „Słownika Geograficznego Państwa Polskiego” . Ostatnio, w setną rocznicę jego urodzin, w Muzeum Historycznym M iasta Tarnobrzega otwarto wystawę poświęconą jego żydu i pracy.
r Część draga zawiera biografię dr. Michała M arczaka. Urodził się 20 września 1886 r.
w Grywałdzie koło Nowego Targu. Po ukończeniu szkoły średniej rozpoczął studia historyczne i geograficzne na Uniwersytede Jagiellońskim, w czasie których podjął pierwsze prace z dziedziny bibliotekarstwa i etnografii. Podjęde ich wiązało się nie tylko z zainteresowaniami dr. M. Marczaka, ale także z koniecznośdą zarobkowania. Po uzyskaniu absolutorium zatrudnił się jako arckiwista- -bibliotekarz u hrabiego Jana Tamowskiego w Dzikowie. Cały czas organizował prace oświatowe na rzecz okolicznej ludnośd, prowadził kursy dla analfabetów, pracował jako nauczyciel. Jednocześnie publikował swe prace z historii i kultury dotyczące Dzikowa i okolic. Podczas swego pobytu u Tarnowskich zinwentaryzował i skatalogował księgozbiór biblioteki opracowując katalog alfabetyczny i rzeczowy (katalogi te spłonęły podczas pożaru zamku w 1927 r.). Oprócz działalnośd bibliotekarskiej i publicystycznej M. Marczak pracował w Radzie Gminy Dzikowa i Kuratorium Okręgu Szkolnego we Lwowie. W 1930 r. dr M arczak opuścił Dzików i przeniósł się do Brześda nad Bugiem, gdzie powierzono mu stanowisko kierownika oświaty pozaszkolnej, wizytatora Polesia i kierownika Centralnej Biblioteki Pedagogicznej. Natom iast od 1934 r. pracował w Warszawie jako bibliotekarz oraz kierownik Pracowni Oświaty dla Dorosłych w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Po II wojnie światowej, kiedy upaństwowiono zbiory, a Tarnowscy opuśdli Dzików, dr M arczak został mianowany kustoszem biblioteki, archiwum i zbiorów muzealnych. Zmarł nagle 18 listopada 1945 r. Według wersji oficjalnej przyczyną śmierd był atak serca, ale autor opierając się na relacjach świadków wysuwa wniosek, iż mógł on zostać pozbawiony żyda, gdy bronił księgozbioru przed zniszczeniem i kradzieżą.
Postaci dr. Michała M arczaka poświęcono kilkanaśde wspomnień, nekrologów i biogramów m.in. w Słowniku pracowników książki polskiej, a ostatnio w Słowniku historyków polskich. Decyzją Rady M iasta Tarnobrzega imieniem dr. M. Marczaka nazwano jedną z ulic osiedla Dzików,
