Andrzej Malinowski
"Model cybernetyczny powstawania i
działania prawa", Andrzej Kisza,
Wrocław 1970 : [recenzja]
Palestra 14/9-10(153-154), 88-90
RECENZJE
A n d rz ej K i s z ą : M odel c y b e rn e ty c zn y p o w staw ania i działania praw a, W rocław
1970, P ra c e W rocław skiego T ow arzystw a N aukow ego, se ria A N r 133, str. 204.
P ra c a A. K iszy je st godna szczegól n e j uw agi, gdyż p rze d staw ia w iele ze zn an y ch problem ów te o rii p ań stw a i p r a w a w now ym , cybernetycznym u jęciu.
A u to r zaczyna sw oje rozw ażan ia od u sta le ń m etodologicznych. Chce on w now y sposób p rze d staw ić podstaw ow e z a g ad n ien ia te o rii p a ń stw a i p raw a, p o słu g u jąc się sk o n stru o w an y m przez siebie m o d e le m 1 cybernetycznym p ro cesu p o w sta w a n ia i d ziała n ia p raw a. M odel te n b u d u je na po d staw ie o b ser w a c ji rzeczyw istości (s. 33), k tó re są u ję te ja k o k ilk a „założeń przyczyno w o -sk u tk o w y ch , p rzy ję ty ch za ak sjo m a ty , czyli p raw d ziw y c h ex d efini- tio n e ” (s. 15).
W w y n ik u w stę p n y ch u sta le ń A. K i szą dochodzi do k o n stru k c ji „m odelu cy b e rn e ty c z n o -p ra w n e g o ” procesu po w sta w a n ia i działan ia p ra w a , który
złożony je st w zasadzie z 8 u k ła d ó w 1 2, p o w iązan y ch ze sobą za pom ocą odpo w ied n ich sp rzężeń 3. Ja k o isto tn e ele m e n ty składow e tego m odelu w yróż niono: le g isla ty w ę (L), zbiór norm p r a w n y ch (N), bezpośrednie sk u tk i dzia ła n ia n o rm p ra w n y c h n a p sychikę i p o stę p o w an ie społeczeństw a objętego z a k re se m re g u la c ji p ra w n e j (P), sk u t k i w rzeczyw istości sp ołeczno-praw nej (R), n a s tę p stw a sp o łeczno-praw ne od le g łe (S), ju ry sd y k c ję (J), ad m in istra c ję (A) i egzekutyw ę (E).
Z asadnicze zależności m iędzy tym i w yodrębnionym i u k ła d a m i ilu s tru je n a stę p u ją c y sch em at (str. 9):
W zależności od w y stę p o w a n ia bądź niew y stęp o w an ia poszczególnych ele m entów m odelu oraz c h a ra k te ru sp rzę żeń m iędzy nim i, w y o d rę b n ia A u to r różne podziały p ra w a (leges im p e rfe c- ta e — leges p erfec tae ; zw y czaj-p raw o zw yczajow e-praw o stanow ione; ty p k o n ty n e n ta ln y — ty p anglosaski), dzie li norm y n a p ra w n e i m oralne, defi n iu je w iele pojęć te o rii p raw a. A. K i szą w p ro w ad za n a stę p n ie sw oje p ro pozycje ilościowego p o m ia ru sprzężeń i zakłóceń w przep ły w ie info rm acji 0 norm ie pom iędzy elem en tam i m odelu cy b ernetyczno-praw nego. O pierając się n a z a p ro jek to w a n y m przez siebie „w spółczynniku sp rzę że n ia”, p rz e d sta w ia A. K iszą definicję re g u la c ji p ra w nej zupełnej i niezu p ełn ej oraz p o ję cie p ra w a trafn eg o . O m aw ia rów nież rolę czasu w sp rzężeniach w edług m o delu cy b ernetyczno-praw nego.
Szczególną uw agę zw raca A u to r n a sprzężenia, w w y n ik u k tó ry ch m a ją m iejsce w arto śc io w an ia w k tó ry m k o l w iek z ogniw pro cesu p o w sta w a n ia 1 działania p raw a. W artościow anie to
1 J e ż e l i m ię d z y d w o m a o b ie k t a m i z a c h o d z i p o d o b ie ń s t w o c h o c ia ż b y w j e d n y m , o k r e ś lo n y m s e n s i e , t o m ię d z y ty m i o b ie k t a m i is t n i e j e s t o s u n e k o r y g in a łu i m o d e lu . M o d e l-u k ła d o d t w a r za p o d w z g lę d e m fo r m a ln y m o r y g in a ł.
2 U k ła d - w y o d r ę b n io n a c z ę ś ć r z e c z y w i s t o ś c i, p o łą c z o n a z o t a c z a j ą c y m ś r o d o w is k ie m p r z e z w e j ś c i a i w y j ś c i a . O k r e ś le n ie u k ła d u w k o n k r e t n y m w y p a d k u z a le ż y o s t a t e c z n ie od d e c y z j i b a d a c z a .
N r 9— 10 Recenzje
89-__ tra k to w a n e jest ja k o fu n k c ja zbioru faktów oraz p rz y ję te j m etody. Om ó wione zostały w p ły w y o d działyw ania w arto ścio w ań poszczególnych g ru p na ogniw o L (legislatyw a), a na podstaw ie k la sy fik ac ji tych oddziaływ ań p rz e p ro w adzono rozróżnienie fo rm w ładzy p ań stw o w ej. P rzed staw io n o też szcze gółowo w łasności o działyw ania p o szczególnych ogniw m odelu na ogniwo L (legislatyw a), w pływ ty c h oddziały w ań n a trw ało ść n o rm p raw nych, sk u tk i zm iany mocy poszczególnych od działyw ań.
O sobne rozdziały z a jm u je om ów ie nie roli i znaczenia n o rm p ro c e d u ra l nych w św ietle m odelu cy bernetyczno- -p ra w n e g o , wyższości procesu k o n tr a d y k to ry jn e g o oraz m etod w yk ład n i p raw a.
W dalszym ciągu p ra c y p rzedm iotem rozw ażań A. K iszy sta je się stosunek p ra w a stanow ionego do m oralności oraz k o n k u re n c ja n o rm p raw n y ch , w olność um ów , pew ność p ra w n a , bezpieczeń stw o obrotu. A u to r ro z p a tru je te po jęcia w św ietle p o stu lató w sk o n stru o w anego przez siebie m odelu, co pozw a la na ich sform alizow anie.
Jeżeli m odele cy b ern ety c zn o -p ra w n e procesów p o w sta w a n ia i d ziałania p r a w a, zbudow ane dla poszczególnych p ań stw , p o tra k tu je m y jako części s k ła dow e jakiegoś w iększego „ n a d u k ła d u ”, to w te d y s ta je się m ożliw e ro z p a try w a nie sprzężeń i p raw idłow ości is tn ie ją cych w ty m dużym „n a d u k ła d zie”. P ozw ala to w szczególności n a s p re cyzow anie roli i znaczenia p ra w a m ię dzynarodow ego, o rg anizacji m iędzyna rodow ych, a n aw e t n a rozw ażanie za g adnień w o jn y i pokoju.
C y b e rn e ty k a je st n a u k ą o p rz e p ły w ie i p rz e tw a rz a n iu in fo rm ac ji, czyli inaczej n a u k ą o stero w an iu . Z asady te j dyscypliny sfo rm u ło w an e przez N. W ien era i innych m a ją c h a ra k te r
zdecydow anie a b s tra k c y jn y i u n iw e r salny, rz u tu ją c na w szelkie m ożliw e p rze jaw y m yśli b adaw czej. J e s t rzeczą niezw ykle c h a ra k te ry sty c z n ą , że w za sięgu za in te re so w ań cy b ern ety c zn y c h N. W ienera znalazły się rów n ież za g ad n ien ia p r a w n e 4. Id ee te w dziedzi n ie p ra w a podjęli liczni au to rz y , p o czątkow o w USA, a p o te m w CSRS, ZSRR, NRF, w e W łoszech i w P olsce (gdzie duży w k ład w rozw ój o m a w ia n ej dziedziny w niosły p rac e W. L a n g a i F. Studnickiego).
R ecenzow ana p ra c a A. K iszy dotyczy działu b ad a ń cy b e rn e ty c z n o -p ra w n y c h stosunkow o m ało opracow anego, m ia now icie m odelow ania cybernetycznego zjaw isk p raw n y ch . D otychczas z a jm o w ano się jedynie m odelow aniem p r o cesów sy stem aty zacji przepisów , doku m en tacji, b ib lio g rafii p raw n ic zej, a tak że — ostatn io — m odelow aniem procesów stosow ania p raw a.
A. K iszą o p eru ją c m odelem , k tó reg o składow ym i są ta k ie m a k ro -u k ła d y , ja k L, N, P, R, S, J, A, E, b u d u je sw ój m odel cy b e rn ety c zn o -p ra w n y n a w y sokim szczeblu a b s tra k c ji, p rzy czym w iele jego rozw ażań m a c h a ra k te r p io n iersk i. Z w raca rów nież u w agę u n iw e r salizm p raw n y ch z a in te re so w ań A u to ra, k tó ry za jm u je się w sw o je j sto sunkow o niezbyt obszern ej p ra c y (158 stro n te k stu + lit., streszczenie, in deks) zag ad n ien iam i b ardzo często od siebie odległym i, ja k np.: za g a d n ie niem w o jn y i pokoju, w y k ład n i, n o r m am i p ro c e d u ra ln y m i i m o raln y m i, w yższością procesu k o n tr a d y k to ry jn e
go i sw obodą umów.
Ze w zględu na c h a ra k te r o p ra c o w a nia, nowość stosow anej m etodologii oraz szerokie granice, w k tó ry ch m ie szczą się rozw ażania a u to ra , je st rzeczą oczyw istą, że znaczna część ty c h ro z w ażań będzie m iała c h a r a k te r co n a j m niej d y sk u sy jn y . N ie może to je d n a k
•90 Recenzje N r 9— 10
m ieć w p ły w u n a ogólną ocenę p racy A. Kiszy, k tó ry nie tylko sta w ia szereg tru d n y c h problem ów , ale też d aje p ro je k ty sw oich rozw iązań.
Ocenę p ra c y przesądza sam w ybór te m a tu rozw ażań.
Zgodzić się m ożna z A u to rem co do celowości w y o d ręb n ien ia poszczegól nych elem en tó w m odelu. Nie w y d aje się je d n ak , by sk o n stru o w an y przez niego m odel m iał w alo r m odelu em pirycznego, tzn. m odelu sk o n stru o w a nego n a p o d sta w ie b ad a ń rzeczyw is tości, gdyż nie opiera się on na tak ich w łaśnie b ad a n ia ch . Moim zdaniem jest to m odel bliższy ujęcia dogm atyczno- -p ra w n e g o , założenie zaś program ow e au to ra , polegające na w y ty p o w an iu „k ilk u założeń przyczy n o w o -sk u tk o w ych, p rz y ję ty c h za a k s jo m a ty ” (s. 15), w cale n ie p rzesądza o tym , że jest to m odel em piryczny. L e k tu ra całej p r a cy sk ła n ia raczej do w niosku, że p o d sta w ą k o n stru k c ji m odelu p o w sta w a nia i d ziała n ia p ra w a było stanow isko n o rm aty w n e , w zbogacone o szereg in d y w id u aln y ch (nie pop arty ch b ad an iem staty sty czn y m ) obserw acji i p rzem y ś leń A u to ra. W ta k n ie ja sn e j m etodo logicznie sy tu a cji m ożliw e się sta je w yprow adzenie w niosków w ątpliw ych co do ich słuszności. Nie p rze k o n u ją m nie u w ag i z a w a rte w rozdz. VI pt. „P raw o stanow ione a m oralność i ko n sek w e n cje norm p ra w n y c h ”. Z nacznie lep iej w y ja ś n ia te zagadnienia now o czesna te o ria p ra w a n a po d staw ie roz różn ien ia system ów n o rm a ty w n y c h 5, ja k rów nież ro zw ażania o w ojnie i o p o koju w rozdziale VII.
W rec enzow anej p rac y m ożna za uw ażyć te n d en c ję do przesadnego „uilo ścio w ian ia” zjaw isk czysto jak o ś ciow ych przez w prow adzenie zbyt a b s tra k c y jn e j i niczego moim zdaniem nie
w y ja ś n ia ją c e j „cechy n o rm y ” (k tó rą w edług założeń A u to ra m ożna w y z n a czyć d la każd ej no rm y ja k o w arto ść liczbow ą p rzy p o rząd k o w an ą norm ie) i dalszych obliczeń je j w artości, ciąg
nących się przez w iększość rozdziałów p ra c y (ja k a np. może być „cecha n o r m y” a rt. 64 k.c.?). P rz e ja w e m w sp o m n ia n ej w yżej te n d en c ji może być rów nież tr a k to w a n ie „ciem nej liczby” jako w arto śc i zn an ej (s. 85).
. N ie ja sn e w y d a ją się ro zw ażania o w ykładni, gdzie p rzedm iotem w y k ład n i u A. K iszy byw a zarów no sam a n o r ma, ja k i in te rp re ta c ja te j no rm y („in te rp r e ta c ja I (N) sam a je st n o rm ą ” — s. 104).
R ecenzow ana p ra c a w p ro w ad za sze reg d efin icji i u sta le ń cennych dla te orii p ra w a , pozw alających n a u sy s te m aty zo w an ie często n ie jasn y ch d o tychczas pojęć, ta k ich ja k np. reg u la cji p ra w n e j zupełnej i n iezupełnej, p ra w a trafnego, m iejsca norm p ro ce d u ra ln y ch w system ie p raw a. Szczególnie ciek a we są m. zd. ro zw ażania z a w a rte w rozdz. I—IV.
P ra c a o p iera się na bardzo p ro sty ch rozróżnieniach z z a k resu cy b e rn ety k i i nie p o w in n a c z y te ln ik o w i-p ra w n i- kowi sp raw ia ć tru d n o ści w lek tu rze.
R e d ak to ra m i recenzow anej p rac y b y li: zn an y m a tem aty k polski prof. B ro nisław K n a ste r oraz p ra w n ik prof. F ra n cisz ek L ongcham ps.
R e asu m u jąc , m ożna pow iedzieć, że otrzy m aliśm y pozycję ciek aw ą i ory g in a ln ą, sta w ia ją c ą szereg fu n d a m e n ta ln y ch problem ów p raw n y ch , często d y sk u sy jn ą i sk ła n ia ją c ą do w łasnych przem yśleń, za k tó rą należy się A uto row i p e łn e uznanie.
A n d rze j M a lin o w ski
5 N a p r z y k ła a S . E h r 1 i c h: W stę p d o n a u k i o p a ń s t w i e i p r a w ie , m ia n o w ic i e r o z- -d z ia ł „O r ó ż n y c h s y s t e m a c h n o r m a t y w n y c h ” (m a s z y n o p is — p r a c a w d r u k u ).
