BULLETIN ARCHéOLOGIQUE POLONAIS
Wiadomości
AR CHE OLO GICz NE
Państwowe MuzeuM archeologiczne
w
warszawie
wARSzAwA 2014 vARSOvIE
TOm (vOL.) LXv
2014
W
ia
d
omości
a
rcheologiczne
l
XV
Indeks 38205/38108
PL ISSN 0043-5082
Tom LXV
Wiadomości
ar che oLo gicz ne
Redaguje zespół / Editorial staff:
dr Jacek Andrzejowski (sekretarz redakcji / managing editor), dr Wojciech Brzeziński (redaktor naczelny / editor in chief), mgr Grażyna Orlińska, mgr Radosław Prochowicz, mgr Barbara Sałacińska,
mgr An drzej Jacek Tomaszewski, mgr Katarzyna Watemborska-Rakowska Rada Naukowa / Scientific Advisory Board:
Przewordniczący / Chairman – prof. dr hab. Wojciech Nowakowski (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego) prof. dr Audronė Bliujienė (Klaipėdos universitetas), prof. dr hab. Claus von Carnap-Bornheim (Stiftung Schleswig-Holsteinische Landesmuseen, Zentrum für Baltische und Skandinavische Archäologie, Schleswig),
prof. dr hab. Zbigniew Kobyliński (Instytut Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego), prof. dr hab. Jerzy Maik (Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk),
prof. dr hab. Dieter Quast (Forschungsinstitut für Archäologie, Römisch-Germanisches Zentralmuseum, Mainz), prof. dr hab. Paweł Valde-Nowak (Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego)
Recenzenci tomu / Peer-reviewed by:
prof. dr hab. Aleksander Bursche, prof. dr hab. Andrzej Kokowski, dr hab. prof. UMCS Jerzy Libera, prof. dr hab. Magdalena Mączyńska, prof. dr hab. Wojciech Nowakowski
Tłumaczenia / Translations: Anna Kinecka
Jacek Andrzejowski, Aleksandra Rowińska
Korekta / Proof-reading Autorzy
Katarzyna Watemborska-Rakowska Skład i łamanie / Layout:
JRJ
Rycina na okładce: gliniana kostka z Czerska. Rys. Lidia Kobylińska Cover picture: cubical clay artefact from Czersk. Drawing Lidia Kobylińska Tom wydano przy wsparciu Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
© Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie, 2014 © Autorzy, 2014
Państwowe Muzeum Archeologiczne jest instytucją finansowaną ze środków
Samorządu Województwa Mazowieckiego
Pełen spis zawartości „Wiadomości Archeologicznych”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/ List of contens of “Wiadomości Archeologiczne”: http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl/spisy-tresci/
Ad re s re d a kc j i / E d itor i a l of f i c e:
Państwowe Muzeum Archeologiczne, ul. Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa tel.: +48 (22) 5044 841, +48 (22) 5044 813; fax: +48 (22) 831 51 95;
e-mail: j.andrzejowski@wiadomosci-archeologiczne.pl http://www.wiadomosci-archeologiczne.pl
SPIS TREśCI
Contents
WIADoMośCI ARCHEoLoGICZNE
Tom (Vol.) LXV
RoZPRAWY
Jan S c h u s t e r, Dobór i układ darów w inhumacyjnych grobach książęcych
z pierwszej połowy I tysiąclecia po Chr. w północnej i środkowej Europie 5
Arrangement and Distribution of Grave offerings in Princely Inhumation Graves from the First Half of the First Millennium AD in Northern and Central Europe
Adam C i e ś l i ń s k i, Kopce kultury wielbarskiej z Mazowsza i Podlasia a tzw. typ rostołcki – próba
nowego spojrzenia na związki cmentarzysk kurhanowych z północnej i wschodniej Polski 45
Wielbark Culture Mounds in Mazowsze and Podlasie and the Rostołty Type – a New Look at the Relationship of Barrow Cemeteries of Northern and Eastern Poland
MISCELLANEA
Jacek A n d r z e j o w s k i, Zapomniane złoto – nieznane cmentarzysko kultury przeworskiej z Plebanki na Kujawach 95
Forgotten Gold – an Unknown Cemetery of Przeworsk Culture from Plebanka in the Kujawy Region
Ilya R. A k h m e d o v, Vlasta E. R o d i n k o v a, Irina A. S a p r y k i n a, The ‘Belt’ from Krasny Bor
in the Collection of the State Historical Museum, Moscow 125
„Pas” z Krasnego Boru ze zbiorów Państwowego Muzeum Historycznego w Moskwie
Piotr K a c z a n o w s k i, Andrzej P r z y c h o d n i, Uwagi o chronologii absolutnej początków
młodszego okresu wpływów rzymskich w kulturze przeworskiej 135
Some Remarks about the Absolute Chronology of the Beginning of the Younger Roman Period
MATERIAŁY
Grzegorz o s i p o w i c z, Michał Ja n k o w s k i, Daniel M a k o w i e c k i, Piotr We c k w e r t h, obozowiska
mezolityczne ze stanowiska Ludowice 6, powiat wąbrzeski, siedlisko zachodnie 149
Mesolithic Camps at Ludowice 6, Wąbrzeźno County, Western Habitation
Magdalena Na t u n i e w i c z - S e k u ł a, Dagmara H. We r r a, Materiały krzemienne z cmentarzyska
kultury wielbarskiej w Weklicach, stan. 7, pow. elbląski 197
oDKRYCIA
Andrzej Pe l i s i a k, Nowe znaleziska z neolitu i początków epoki brązu z polskich Bieszczadów Wysokich
(rejon Wetliny-Moczarnego) 211
Recent Neolithic and Early Bronze Age Finds from the Polish Bieszczady Wysokie – the Region Wetlina-Moczarne
Łukasz K a r c z m a r e k, Siekierka brązowa z podniesionymi brzegami ze wschodniego Mazowsza 217
Bronze Flanged Axe from Eastern Mazowsze
Katarzyna K o w a l s k a, Gajew, pow. kutnowski – nowe stanowisko kultury przeworskiej w dorzeczu Bzury 222
Gajew, Kutno County – a New Site of Przeworsk Culture Recorded in the Bzura Drainage Basin
Maria K o r d o w s k a, Niepublikowane materiały z Grodziska, pow. węgrowski,
ze zbiorów Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie 236
Unpublished Finds from Grodzisk, Węgrów County, from the Collections of the State Archaeological Museum in Warsaw
Tomasz R a k o w s k i, ślad cmentarzyska kultury przeworskiej w Chełstach nad Narwią 251
Traces of a Przeworsk Culture Cemetery at Chełsty on the Narew River
Katarzyna Wa t e m b o r s k a - R a k o w s k a, Pochówek rodzinny z cmentarzyska
kultury przeworskiej w Czersku na Urzeczu 263
A Family Burial in a Przeworsk Culture Cemetery at Czersk in Urzecze
Konstantin N. S k v o r c o v, Zniszczony pochówek z zawieszką lunulowatą z Półwyspu Sambijskiego 277
A Destroyed Burial Containing a Lunula Pendant from Sambian Peninusula
Mirosław R u d n i c k i, Dwa znaleziska skandynawskich zapinek płytkowych z terenów północnej Polski 283
Two Scandinavian Plate Brooches from Northern Poland
od Redakcji
Już po przekazaniu do druku LXV tomu „Wiadomości Archeologicznych” dotarła do
nas wiadomość o śmierci Profesora Piotra Kaczanowskiego. Publikowany w tym tomie
artykuł, którego jest współautorem, jest ostatnim tekstem, jaki wyszedł spod Jego pióra.
Żegnamy nie tylko wybitnego archeologa, ale i wieloletniego przyjaciela Państwowego
Muzeum Archeologicznego w Warszawie.
Wiadomości Archeologiczne, t. LXV, 2014
O D K R Y C I A
Andrzej Pelisiak
NOwe zNAlezIsKA z NeOlItu I pOCzątKów epOKI bRązu z pOlsKICh bIeszCzADów wYsOKICh (RejON wetlINY-MOCzARNegO)
WproWadzenie
południowo-wschodnia część Bieszczadów polskich (Bieszcza-dy Wysokie) do niedawna była białą plamą na mapie archeo-logicznej. poza pozostałościami osadnictwa nowożytnego nie znano z tego terenu ani jednego pradziejowego stanowiska ar-cheologicznego (p. Valde-nowak 1988; a. pelisiak 2005; 2013a; 2013b; M. parczewski, a. pelisiak, K. Szczepanek 2012). obraz
ten był sprzeczny z informacjami palinologicznymi. W diagra-mach pyłkowych z Tarnawy Wyżnej i Wołosatego, pow. biesz-czadzki, oraz Smreka, pow. leski, czytelne są bowiem sygna-ły o aktywności człowieka na tych terenach od ok. 3000 BC (M. ralska-Jasiewiczowa 1970; 1980). Sprzeczność ta skłoniła piszącego te słowa do podjęcia badań na tym terenie, bardzo trudnym do prowadzenia prospekcji powierzchniowych, zale-sionym lub pokrytym innymi niż leśne naturalnymi zbiorowi-skami roślinnymi. Mimo skrajnie niesprzyjających warunków terenowych, wykluczających systematyczne badania zgodne z regułami archeologicznego zdjęcia terenu, już pierwsze pene-tracje przeprowadzone w 2013 roku dostarczyły interesujących materiałów z końca neolitu i początków epoki brązu (a. peli-siak, z. Maj 2013). ich konsekwencją były prace prowadzone w 2014 roku, skoncentrowane na kilku obszarach próbnych,
ryc. 1. obszar badań na tle stanowisk datowanych na neolit lub wczesny okres epoki brązu z polski południowo-wschodniej (a). nowoodkryte stanowiska z rejonu Wetliny-Moczarnego (B). Wg: a. pelisiak 2013a i 2013b (a). oprac.: a. pelisiak (B)
Fig. 1. The study area against the background of neolithic or early Bronze age sites in South-east poland (a). The newly recorded sites in the region of Wetlina-Moczarne (B). after: a. pelisiak 2013a & 2013b (a). developed by a. pelisiak (B)
1 – We t l i n a, pow. leski/County Lesko, stan./site 17; 2 – We t l i n a, stan./site 18; 3 – We t l i n a, stan./site 19; 4 – We t l i n a, stan./site 20; 5 – We t l i n a, stan./site 21
212
ryc. 2. rdzenie z piaskowca krzemionkowego: 1 – We t l i n a, pow. leski, stan. 17; 2 – We t l i n a, pow. leski, stan. 18. rys./Fot.: a. pelisiak, z. Maj
Fig. 2. Cores of siliceous sandstone: 1 – We t l i n a, Lesko County, site 17; 2 – We t l i n a, Lesko County, site 18. drawing/photo: a. pelisiak & z. Maj
213 w tym na i w otoczeniu połoniny Wetlińskiej oraz w dolinie
Solinki i potoku Beskidnik. niżej opisane materiały pochodzą z drugiej z wymienionych stref (ryc. 1)1.
MaTeriały
1. wetlina, stan. 17, gm. Cisna, pow. leski, woj. podkarpackie
p o ł o ż e n i e: na lewobrzeżnej, niskiej terasie Solinki i potoku Beskidnik, jej lewobrzeżnego dopływu (ok. 740 m n.p.m.). M a t e r i a ł y: 1. prawie dyskoidalny, jednopiętowy rdzeń od-łupkowy z naturalną piętą o wym. 37×27 mm; kąt rdzenio-wy ok. 90°; podstawa rdzenia skruszona, odłupnia o dług. do
28 mm nosi negatywy siedmiu odbitych odłupków, największy z nich o wym. 24×18 mm. negatywy sęczków wcześniej odbi-tych odłupków są szerokie i stosunkowo głębokie (ryc. 2:1). S u r o w i e c: piaskowiec krzemionkowy.
2. wetlina, stan. 18, gm. Cisna, pow. leski, woj. podkarpackie
p o ł o ż e n i e: na prawobrzeżnej, niskiej terasie potoku Be-skidnik w pobliżu ujścia do rzeki Solinki (ok. 740 m n.p.m.). M a t e r i a ł y: 1. rdzeń odłupkowy ze zmienioną orienta-cją i nieprzygotowanymi piętami; dwie z nich ulokowane są przeciwstawnie do siebie, trzecia – na bocznej ścianie rdze-nia. Jedna z nich jest prawie prostokątna o wym. 45×37 mm. pięta w części przeciwstawnej, o wym. 50×47 mm, w ostatniej fazie eksploatacji rdzenia była również używana jako odłup-nia. odłupnia między tymi piętami ma wys. od 27 do 30 mm. na rdzeniu czytelne są negatywy ośmiu odbitych odłupków. największy z nich, odbity od pięty ulokowanej na boku rdze-nia ma wym. 37×23 mm. negatywy odbitych odłupków są sto-sunkowo głębokie, szczególnie w części sęczkowej (ryc. 2:2). S u r o w i e c: piaskowiec krzemionkowy.
3. wetlina, stan 19, gm. Cisna, pow. leski, woj. podkarpackie.
p o ł o ż e n i e: na prawobrzeżnej, niskiej terasie potoku Beskid-nik w pobliżu ujścia do rzeki Solinki, ok. 70 m na południe od stanowiska Wetlina 18 (ok. 740 m n.p.m.).
M a t e r i a ł y: 1. Jednopiętowy rdzeń odłupkowy z piętą o wym. 78×68 mm, z bokami i podstawą nieprzygotowanymi; kąt rdze-niowania ok. 70°. od tej pięty odbito 4 odłupki, ponadto jeden
odłupek – od boku rdzenia. Krawędź pięty jest nieregularna i skruszona, nosi ślady prób dalszego, nieudanego rdzenio-wania. negatyw największego odłupka ma wym. 44×43 mm. negatywy odbitych odłupków są głębokie, głównie w części sęczkowej (ryc. 3:1). zaprzestanie eksploatacji tego rdzenia łączyło się prawdopodobnie z pojawieniem się skośnej skazy i pęknięcia rdzenia.
S u r o w i e c: piaskowiec krzemionkowy.
4. wetlina, stan. 20, gm. Cisna, pow. leski, woj. podkarpackie
p o ł o ż e n i e: na niskiej, lewobrzeżnej terasie Solinki i potoku Beskidnik, jej lewobrzeżnego dopływu, około 50 m na południe od stanowiska Wetlina 17 (ok. 740 m. n.p.m.).
M a t e r i a ł y: 1. Bryła surowca z niewyraźnymi (zatartymi) śladami prób rdzeniowania o największej średn. 61 mm.
1 W badaniach powierzchniowych, poza autorem, brali udział: Zbig
niew Maj, Teresa Maj i Małgorzata Pelisiak.
S u r o w i e c: piaskowiec krzemionkowy.
5. wetlina, stan. 21, gm. Cisna, pow. leski, woj. podkarpackie.
p o ł o ż e n i e: na niskiej lewobrzeżnej terasie Solinki i Be-skidnika, ok. 280 m na północ od stanowiska Wetlina 17 (ok. 740 m n.p.m.).
M a t e r i a ł y: 1. rdzeń odłupkowy ze zmienioną orientacją wykonany z tabliczkowatego fragmentu konkrecji. nieprzygo-towane pięty (obie o wym. 78×58 mm) są ulokowane przeciw-stawnie do siebie na szerszych płaszczyznach bryły surowca. odłupnia ma wys. do 38 mm. na rdzeniu czytelne są negatywy sześciu odbitych odłupków – odpowiednio cztery i dwa z obu pięt. Jedna pięta jest częściowo skruszona i częściowo zacho-wany negatyw jednego odbitego odłupka jest widoczny rów-nież w tej części rdzenia. negatyw największego odłupka odbi-tego od tej pięty, ma wym. 22×37 mm, ale jego dystalna część jest częściowo zniszczona na skutek skruszenia przeciwstawnej pięty rdzenia. dwa odłupki zostały odbite od pięty przeciw-stawnej, negatyw największego z nich ma wym. 29×28 mm, ale częściowo jest on zniszczony wskutek uszkodzenia rdzenia. ne-gatywy wszystkich odbitych odłupków są względnie głębokie, szczególnie w części sęczkowej (ryc. 3:2). 2. rdzeń odłupkowy z wielokrotnie zmienioną orientacją o wym. 48×29×42 mm. negatywy odbitych odłupków są zatarte i niewyraźne. S u r o w i e c: piaskowiec krzemionkowy.
anaLiza i inTerpreTaCJa
Wszystkie odkryte w rejonie Wetliny-Moczarnego zabytki to nieregularne rdzenie odłupkowe jednopiętowe lub ze zmienio-ną orientacją. Mają nieprzygotowane pięty i boki. Jako odłup-nie wykorzystywano naturalne płaszczyzny pokawałkowanych brył surowca. po odbiciu kilku odłupków rdzenie porzucano. Wszystkie są wykonane z lokalnego piaskowca krzemionkowe-go. Surowiec ten rejestrowany jest w korycie Solinki i Beskid-nika, przy czym nie w całym ich biegu a jedynie w kilkunastu miejscach, gdzie tworzy serie płyt o grubości kilkunastu cen-tymetrów każda. Wszystkie rdzenie odkryto w bezpośrednim sąsiedztwie występowania tego surowca, na obszarze o długości ok. 300 m wzdłuż biegu tych rzek. piaskowiec krzemionkowy jest surowcem o ograniczonej przydatności do rdzeniowania. Bryły surowca wyjęte z wody są stosunkowo miękkie i łatwo poddają się rdzeniowaniu, ale równie łatwo ulegają kruszeniu w trakcie obróbki. po wyschnięciu stają się twarde, a próby rdzeniowania powodują ich kruszenie się. należy uznać, iż ze względu na niewielką przydatność do wyrobu narzędzi suro-wiec ten był wykorzystywany jedynie lokalnie, a jego obróbka nie miała charakteru masowego.
analizowane rdzenie nie mają cech diagnostycznych ani w aspekcie kulturowym, ani chronologicznym. Swoją pro-stotą nawiązują do górskich inwentarzy rejestrowanych w in-nych częściach Karpat (p. Valde-nowak 1986a; 1986b; J. Ko-pacz, p. Valde-nowak 1987a; 1987b). dlatego też, zachowując dużą ostrożność przy próbach ich datowania, ich metrykę na-leży lokować w stosunkowo szerokim przedziale obejmującym późny neolit i początki epoki brązu. Takie, choć bardzo niepre-cyzyjne datowanie, zgodne jest z dowodami palinologicznymi na aktywność człowieka w tej części Bieszczadów, w wypadku
214
ryc. 3. rdzenie z piaskowca krzemionkowego: 1 – We t l i n a, pow. leski, stan. 19; 2 – We t l i n a, pow. leski, stan. 21. rys./Fot.: a. pelisiak, z. Maj
Fig. 3. Cores of siliceous sandstone: 1 – We t l i n a, Lesko County, site 19; 2 – We t l i n a, Lesko County, site 21. drawing/photo: a. pelisiak & z. Maj
215 późnego neolitu – wypasów zwierząt (M.
ralska-Jasiewiczo-wa 1980; M. parczewski, a. pelisiak, K. Szczepanek 2012, s. 13, ryc. 2; a. pelisiak 2013b).
nie jest łatwo dokonać jednoznacznej interpretacji tych ma-teriałów. informacje palinologiczne o wypasach zwierząt na te-renie Bieszczadów w późnym neolicie i wczesnym okresie epoki brązu sugerują ich związek z tą częścią aktywności człowieka. Hodowla zwierząt w późnym neolicie stała się pierwszoplanową sferą gospodarki (J. Kruk, S. Milisauskas 1999; S. Milisauskas, J. Kruk 2011a; 2011b). Miała ona różną postać, w tym, stoso-wanych już wcześniej, wypasów sezonowych. (np. H. J. Green-field 1999; T. L. Kienlin, p. Valde-nowak 2004; C. Gerling et
alii 2012). na sezonowe wypasy w późnym neolicie wskazują
odkrycia z innych części Karpat (p. Valde-nowak 2008; 2010). Jako pozostałość transhumancji związanej z wyższymi partiami wschodniej części Karpat polskich interpretowane są również pojedyncze znaleziska wyrobów kamiennych i krzemiennych odkrywanych tam poza strefami zasiedlonymi przez ludności kultury pucharów lejkowatych, kultury mierzanowickiej oraz poza obszarami, gdzie lokowała kurhany ludność kultury ce-ramiki sznurowej (a. pelisiak 2013a; 2013b; 2014b; a. pelisiak, z. Maj 2013). z sezonowymi wypasami łączone są również inne stanowiska w rejonie Wetliny-Moczarnego i z przełęczy Czer-też (a. pelisiak, z. Maj 2013). pośrednio, za taką interpretacją przemawiają również liczne na tym terenie źródła solne (a. pe-lisiak 2008), a sól jest jednym z niezbędnych minerałów w ho-dowli zwierząt (o. Weller, G. dumitroaia 2005; a. pelisiak 2008; o. Weller, r. Brigand, L. nuninger 2008; M. danu, e. Gauthier, o. Weller 2010; T. Saile 2010; V. nikolov, K. Bacvarov 2012).
inna interpretacja, niewykluczająca przedstawionej wyżej, łączy się z istnieniem wzdłuż Solinki i Beskidnika, i przez prze-łęcz Czerteż dogodnego, naturalnego szlaku komunikacyjnego o przebiegu południkowym. na omawiane tu znaleziska natra-fiono w odległości do 60 m od koryt obu rzek, na tyle jednak wysoko (7–10 m ponad nimi), że nawet gwałtowne wezbrania wody nie groziły zalaniem. należy również dodać, że w pobliżu znajdowały się przeprawy przez oba strumienie, z łagodnymi przeciwległymi brzegami. Miejsce, gdzie Beskidnik wpływa do Solinki stanowi dogodny rejon do obozowania przed dojściem na przełęcz Czerteż na południe, lub po zejściu z niej w dro-dze na północ. odznacza się łatwym dostępem do wody oraz złożami piaskowca krzemionkowego, który spełniał wymaga-nia stawiane surowcom wystarczającym do zaspokojewymaga-nia do-raźnych potrzeb w zakresie wykonania prostych narzędzi, być może jednorazowego użytku.
Trakty komunikacyjne przez przełęcze bieszczadzkie funk-cjonowały już we wczesnym neolicie, jak sugerują to znalezi-ska pojedynczych przedmiotów obsydianowych (a. pelisiak 2014a). nie można wykluczyć i tego, że przynajmniej część opisywanych tu rdzeni, a także inne zabytki znalezione nad So-linką i Beskidnikem (a. pelisiak, z. Maj 2013) łączy się z jed-nym z takich szlaków, w tym wypadku przebiegającego przez przełęcz Czerteż.
podSuMoWanie
znaleziska przedmiotów kamiennych z Wetliny, z nad Solinki i Beskidnika, są pierwszymi materiałami pradziejowymi
od-krytymi we wschodniej części polskich Bieszczadów Wyso-kich. Stanowiska te oraz odkryte wcześniej (a. pelisiak, z. Maj 2013) tworzą ciąg znalezisk ulokowanych wzdłuż tych rzek, aż po główną grań Karpat na przełęczy Czerteż. odpowiadają one chronologicznie najstarszym śladom aktywności człowieka na tych terenach odnotowanych w diagramach pyłkowych. łączą się najprawdopodobniej z sezonowymi wypasami lub z prze-biegiem szlaku komunikacyjnego o orientacji południkowej przez przełęcz Czerteż. Te, jak dotąd jeszcze nieliczne, mate-riały są ważnym potwierdzeniem różnorakiego wykorzysty-wania tych obszarów w późnym neolicie i początkach epoki brązu. Jednocześnie sugerują znaczny potencjał w zakresie po-szerzenia informacji o pradziejach tych terenów. Badania w re-jonie Wetliny będą kontynuowane w następnych latach. Sfor-mułowany interdyscyplinarny program obejmuje różnorakie prace terenowe oraz analizy z wykorzystaniem informacji ze zdjęć „z lotu ptaka” ze szczególnym uwzględnieniem danych skaningu laserowego Lidar.
Dr hab. prof. UR Andrzej Pelisiak
Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego ul. Moniuszki 10
PL 35-015 Rzeszów a.pelisiak@gmail.com
BiBLioGraFia
d a n u , M . , G a u t h i e r, e . , We l l e r, o.
2010 Human Impact and Vegetation History on Salt Spring
Exploitation (Halabutoaia – Tolici, Petricani, Neamt, Romania), „international Journal of Conservation
Sci-ence” 1/3, s. 167–173. G e r l i n g , C . e t a l i i
2012 C. Gerling, e. Bánffy, J. dani, K. Köhler, G. Kulcsár, a. W. G. pike, V. Szeverényi, V. Heyd, Immigration and
transhumance in the Early Bronze Age Carpathian Ba-sin: the occupants of a kurgan, „antiquity” 86 (334),
s. 1097–1111. G r e e n f i e l d , H . J.
1999 The advent of transhumant pastoralism in the
temper-ate southeast Europe: a zooarchaeological perspective from the Central Balkans, [w:] L. Bartosiewicz, H. J.
Green field (red.), Transhumant Pastoralism in
South-ern Europe. Recent Perspectives from Archaeology, His-tory and Ethnology, archeolingua. Seria Minor 11,
Bu-dapest, s. 15–36.
K i e n l i n , T. L . , Va l d e - n o w a k , p.
2004 Neolithic Transhumance in the Black Forest Mountains,
SW Germany, „Journal of Field archaeology” 29/1–2
(2002–2004), s. 29–44.
K o p a c z , J. , Va l d e - n o w a k , p.
1987a Episznurowy przykarpacki krąg kulturowy w świetle
materiałów kamiennych, apolski XXXii/1, s. 55–92.
216
materiałów kamiennych, „Sprawozdania z posiedzeń
Komisji naukowych” XXiX/1–2, styczeń – grudzień 1985 r., s. 3–4.
K r u k , J. , M i l i s a u s k a s , S .
1999 Rozkwit i upadek społeczeństw rolniczych neolitu / The
Rise and Fall of Neolithic Societes, Kraków.
M i l i s a u s k a s , S . , K r u k , J.
2011a Middle Neolithic/Early Copper Age, Continuity,
Diver-sity and Greater Complexity, 5500/5000–3500 BC, [w:]
S. Milisauskas (red.), European Prehistory. A Survey, interdisciplinary Contributions to archeology (XV), new york, s. 223–292.
2011b Late Neolithic/Late Copper Age 3500–2200 BC, [w:] S. Milisauskas (red.), European Prehistory. A Survey, interdisciplinary Contributions to archeology (XV), new york, s. 293–325.
n i k o l o v, V. , B a c v a r o v, K . ( r e d . )
2012 Salt and Gold: The Role of Salt in Prehistoric Europe.
Proceedings of the International Symposium (Humboldt--Kolleg) in Provadia, Bulgaria, 30 September – 4 Octo-ber 2010 / Salz und Gold: die Rolle des Salzes im prähi-storischen Europa. Akten der internationaler Fachtagung (Humboldt-Kolleg) in Provadia, Bulgarien, 30 Septem-ber – 4 October 2010, provadia-Veliko Tarnovo.
p a r c z e w s k i , M . , p e l i s i a k , a . , S z c z e p a n e k , K . 2012 Najdawniejsza przeszłość polskich Bieszczadów,MSroa
XXXiii, s. 9–42. p e l i s i a k , a .
2005 Osadnictwo i gospodarka w neolicie we wschodniej
czę-ści Karpat polskich. Konfrontacja informacji archeolo-gicznych i palinoloarcheolo-gicznych, [w:] K. Wasylikowa,
M. Li-tyńska-zając, a. Bieniek (red.) Roślinne ślady
człowie-ka / Using plants to trace the activities of prehistoric pe-ople, Botanical Guidebooks 28, Kraków, s. 29–52.
2008 Late Neolithic settlement and the salt in the Carpathians, [w:] T. Kalicki, B. Sz. Szmoniewski (red.), Człowiek i góry:
spojrzenie paleogeograficzne i archeologiczne / Man and mountains: palaeogeographical and archaeological per-spectives, prace instytutu Geografii uniwersy tetu Jana
Kochanowskiego w Kielcach 17, Kielce, s. 51–63. 2013a Pojedyncze przedmioty kamienne a strefy aktywności
osadniczej i gospodarczej w neolicie we wschodniej czę-ści Karpat Polskich, MSroa XXXiV, s. 19–33.
2013b Man and mountains: settlement and economy of
Neo-lithic communities in the eastern Polish Carpathians,
[w:] S. Kadrow, p. Włodarczak (red.) Environment and
subsistence – forty years after Janusz Kruk’s “Settlement studies…”, Studien zur archäologie in
ostmitteleuro-pa / Studia nad pradziejami europy Środkowej 11, rze-szów-Bonn, s. 225–244.
2014a Z południa na północ, z północy na południe. Próba
od-tworzenia biegu naturalnych, transkarpackich szlaków ko munikacyjnych wczesnego neolitu na podstawie
znale-zisk obsydianowych, „Bieszczady odnalezione” 2, s. 43–
–54.
2014b Settlement, Economy and Climate between 3200 and
2500 BC: Late Neolithic Transformations in South- -Eastern Poland, [w:] T. L. Kienlin, p. Valde-nowak,
M. Korczyńska, K. Cappenberg, J. ociepka (red.),
Set-tlement, Communication and Exchange around the West-ern Carpathians. IntWest-ernational Workshop held at the In-stitute of Archaeology Jagiellonian University, Kraków, October 27–28 2012, oxford, s. 143–158.
p e l i s i a k , a . , M a j , z .
2013 New Neolithic and Early Bronze Age Finds from the
Bieszczady Mountains (Wetlina River Valley and its surroundings), aaC XLViii, s. 265–272.
r a l s k a - J a s i e w i c z o w a , M .
1970 Ślady kultury człowieka w diagramach pyłkowych z
Biesz-czadów zachodnich, aaC Xi/1 (1969), s. 105–109.
1980 Late-Glacial and Holocene Vegetation of the Bieszczady
Mts. (Polish Eastern Carpathians), Warszawa.
S a i l e , T.
2010 Early Salt-Making in Central Europe: Patterns of Salt
Production and Trade in the Neolithic, analecta
ar-chaeologica ressoviensia 3 (2008), s. 97–127. Va l d e - n o w a k , p.
1986a Inwentarze typu orawskiego – warunki wyodrębnienia, „Sprawozdania z posiedzeń Komisji naukowych” XXVii/2, lipiec – grudzień 1983 r., s. 267–269. 1986b Inventare des Orawa-Typus und ihre Bedeutung in der
Bezeichnung der Besiedlung aus der Frühbronzezeit in der Karpaten, [w:] Urzeitliche und Frühhistorische Be-siedlung der Ostslowakei in Bezug zu den Nachbargebie-te / Дoиcтoрическеoe и раннеисторическое заселение восточной Словакии в отношении к смежным об-ласт ям, nitra, s. 115–123.
1988 Etapy i strefy zasiedlenia Karpat polskich w neolicie i na
początku epoki brązu, Wrocław.
2008 An isolated grave of the Baden Culture in the Beskidy
Mountains, [w:] M. Furholt, M. Szmyt, a. zastawny
(red.), The Baden Complex and the Outside World.
Pro-ceedings of the 12th Annual Meeting of the EAA in
Cra-cow 19–24th September 2006, Studien zur archäologie
in ostmitteleuropa / Studia nad pradziejami europy Środkowej 4, Bonn, s. 139–145.
2010 Karpacki tranzyt a interior w epoce kamienia, [w:]
Transkarpackie kontakty kulturowe w epoce kamienia, brązu i wczesnej epoce żelaza, Krosno, s. 53–60.
We l l e r, o. , B r i g a n d , r . , n u n i n g e r, L .
2008 Spatial Analysis of Salt Springs Exploitation in
Molda-vian Pre-Carpatic Prehistory (Romania), [w:] Archae-dyn. 7 millennia of territorial dynamics, settlement pattern, production and trades from Neolithic to Middle Ages. ACI “Spaces and territories” 2005–2007. Final conference – Dijon, 23–25 june 2008, dijon, s. 225–230.
217
Łukasz Karczmarek
sIeKIeRKA bRązOwA z pODNIesIONYMI bRzegAMI ze wsChODNIegO MAzOwszA
W 2013 roku do państwowego Muzeum ar-cheologicznego w Warszawie przekazany zo-stał fragment brązowej siekierki, odkryty przy-padkowo w miejscowości Grabszczyzna, pow. wołomiński (ryc. 1). Bliższe informacje o cza-sie i warunkach odkrycia są niestety nieznane. z okazu, zachowanego w mniej więcej po-łowie, pozostał fragment smukłego korpusu rozszerzającego się ku lekko asymetrycznemu, łukowatemu ostrzu, znajdującemu się na wy-odrębnionym klinie (ryc. 2, 3). na krawędzi tnącej z jednej strony widoczny jest wyraźny zgniot, czyli zbita i pogrubiona powierzchnia, powstała zapewne w wyniku wielokrotnego uderzania tą częścią narzędzia o twardą po-wierzchnię. niezbyt wysokie, masywne, pra-wie równoległe do siebie, zaokrąglone brze-gi łagodnie wypłycają się do wysokości słabo profilowanych zakończeń rynien, z których jedno uformowane jest półowalnie, zaś dru-gie, po przeciwnej stronie, trapezowato. róż-nice w zakończeniach rynny mogą być wyni-kiem błędu powstałego podczas modelowania formy odlewniczej.
na zewnętrznych ścianach obu boków wi-doczne są podłużne wgłębione linie, biegną-ce ich środkiem i ciągnąbiegną-ce się niemal przez całą zachowaną długość siekierki (ryc. 4). na jednym z jej boków pozostały ślady skuwania We l l e r, o. , d u m i t r o a i a , G .
2005 The earliest salt production in the world: an early
Neo-lithic exploitation in poiana Slatinei-Lunca, Romania,
„antiquity” 79 (306) [http://www.antiquity.ac.uk/proj-gall/weller/; 11.12.2014].
reCenT neoLiTHiC and earLy Bronze aGe FindS FroM THe poLiSH BieSzCzady WySoKie – THe reGion
WeTLina-MoCzarne SuMMary
a 2014 surface survey made on the Solinka and the Beskidnik streams in the eastern area of the polish Bieszczady Wysokie mountain range resulted in a discovery of five previously unknown prehistoric ar-chaeological sites (Fig. 1). They are represented by cores of siliceous sandstone (Fig. 2 & 3): single platform flake cores and flake cores with changed orientation. They were discovered along the course of the Solinka and the Beskidnik, on the river terrace within a narrow zone about 300 m in length, close to the outcrops of siliceous flint. The broad dating proposed for the finds is Late neolithic and the onset of
ryc. 1. G r a b s z c z y z n a, pow. wołomiński. prawdopodobne miejsce odkrycia siekierki
Fig. 1. G r a b s z c z y z n a, Wołomin County. possible findspot of the axe the Bronze age. Chronologically, they correspond to the earliest mani-festation of human activity recorded in the pollen diagrams secured in the Bieszczady region: Tarnawa Wyżna and Wołosate, Bieszczady County, and Smerek, Lesko County. The finds can be interpreted in two ways. They could document seasonal livestock grazing activity carried out far from a permanent habitation area. Transhumance was frequently practiced in mountainous regions of europe starting from the Late neolithic. an alternate explanation, one that does not rule out the earlier interpretation, would link at least some of these finds with a route running in a north-south direction through the Czerteż pass. The flints would be the remains of camps, set up in convenient locations, with easy access to water but safe from flash floods in the Solinka and the Beskidnik, and close to a lithic resource which could be used, when the need arose, to make simple, possibly disposable, tools. in each case the flint finds are an important confirmation of diverse human use of this part of the Bieszczady in the Late neolithic and the early Bronze age. Their discovery shows also that there may be more similar material awaiting discovery to add to the understanding of the prehistory of this region. Fieldwork in the area around Wetlina is to be continued in the coming years. a recently formulated interdisciplinary project includes different kinds of fieldwork and analyses using data from ‘bird’s eye view’ photographs, with special emphasis on data from Lidar laser scanning.
tłum. A. Kinecka
nadlewów oraz wielopłaszczyznowego sklepywania lub szli-fowania powierzchni. przedmiot częściowo pokryty jest gład-ką, ciemnozieloną patyną szlachetną. W miejscu przełamania oraz na powierzchni pozbawionej patyny, zniszczonej
głębo-291
AAC – „Acta Archaeologica Carpathica”, Kraków
AAHung. – „Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae”, Budapest
AFB – „Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsichen Bodendenkmalpflege”, Berlin (Stuttgart)
Amtl. Ber. – „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundlichen Sammlun-gen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...”, (później: „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturhistorischen, archaeologischen und ethnologischen Sammlungen des Westpreußischen Provinzial-Museums für das Jahr...” oraz „Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturgeschichtlichen, vorgeschichtlichen und volkskundli-chen Sammlungen des Westpreußisvolkskundli-chen Provinzial-Museums für das Jahr...”), Danzig
APolski – „Archeologia Polski”, Warszawa
APS – „Archeologia Polski Środkowowschodniej”, Lublin (wcześniej: Lublin-Chełm-Zamość) AR – „Archeologické rozhledy”, Praha
B.A.R. Int. Series – British Archaeological Reports, International Series, Oxford
BerRGK – „Bericht der Römisch-Germanischen Kommission”, Frankfurt a.M.-Berlin BJahr. – „Bonner Jahbücher”, Köln/Bonn
BMJ – „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpommern”, Lübstorf (wcześniej: „Bodendenkmalpflege in Mecklenburg. Jahrbuch ...”, Schwerin/Rostock/Berlin)
CRFB – Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum
FAP – „Fontes Archaeologici Posnanienses” (wcześniej: „Fontes Praehistorici”), Poznań Inf.Arch. – „Informator Archeologiczny. Badania rok ...”, Warszawa
InvArch. – „Inventaria Archaeologica, Pologne”, Warszawa-Łódź JmV – „Jahresschrift für mitteldeutsche Vorgeschichte”, Halle/Saale
JRGZM – „Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz”, Mainz KHKM – „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, Warszawa
KSIA – Kratkie soobŝeniâ Instituta arheologii Akademii nauk SSSR (Kраткие сообщения Института археологии Академии наук СССР), Moskva
MIA – Materialy i issledovaniâ po arheologii SSSR (Материалы и исседования по археологии СССР), Moskva MatArch. – „Materiały Archeologiczne”, Kraków
MS – „Materiały Starożytne”, Warszawa
MSiW – „Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne”, Warszawa
MSROA – „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, Rzeszów-Krosno-Sandomierz-Tarnów (-Przemyśl/ Tarnobrzeg)
MZP – „Materiały Zachodniopomorskie”, Szczecin
PA – „Památky archeologické” (wcześniej: „Památky archeologické a místopisné”), Praha PArch. – „Przegląd Archeologiczny”, Poznań
PMMAE – „Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna”, Łódź PomAnt – „Pomorania Antiqua”, Gdańsk
Prahistoria ziem polskich – Prahistoria ziem polskich, tom I: Paleolit i mezolit (red. W. Chmielewski, W. Hensel), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975; tom II: Neolit (red. W. Hensel, T. Wiślański), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom III: Wczesna epoka
brązu (red. A. Gardawski, J. Kowalczyk), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978; tom IV: Od środkowej epoki brązu do środkowego okresu lateńskiego (red. J. Dąbrowski, Z. Rajewski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1979; tom V: Późny okres lateński i okres rzymski (red. J. Wielowiejski), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981
Prussia – „Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia” (później: „Prussia. Zeitschrift für Heimatkunde”), Königsberg. PZ – „Praehistorische Zeitschrift”, Berlin-New York
RArch. – „Recherches Archéologiques”, Kraków RB – „Rocznik Białostocki”, Białystok RO – „Rocznik Olsztyński”, Olsztyn
RosArh. – „Rossijskaâ arheologiâ” (Российская археология), Moskva SJahr. – „Saalburg Jahrbuch”, Berlin-New York
SlA – „Slovenská archeológia”, Bratislava
SovArh. – „Sovetskaâ arheologiâ” (Советская археология), Moskva SprArch. – „Sprawozdania Archeologiczne”, Kraków
SprPMA – „Sprawozdania P.M.A.”, Warszawa WA – „Wiadomości Archeologiczne”, Warszawa ZfE – „Zeitschrift für Ethnologie”, Berlin
ZNUJ – „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego”, Kraków ZOW – „Z otchłani wieków”, Warszawa
WYKAZ SKRÓTÓW TYTUŁÓW CZASOPISM I WYDAWNICTW WIELOTOMOWYCH
Państwowe Muzeum Archeologiczne. Warszawa 2014. Wydanie I. Nakład 300 egz. Druk i oprawa: Drukarnia Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa
S p r z e d a ż / R e t a i l : Długa 52 (Arsenał), 00-241 Warszawa S p r z e d a ż w y s y ł k o w a / M a i l o r d e r :
tel./phone: +48 22 5044 872, +48 22 5044 873 e-mail: wy daw nic twap ma@pma.pl
