Nadzór
penitencjarny
uwagi dotyczące funkcjonowania i możliwości
zmiany na tle praktyki oraz istniejących rozwiązań
normatywnych
Uwagi
teoretyczno - dogmatyczn e
Nadzór penitencjarny jest instytucją mocno zakorzenioną w polskim systemie prawnym.
Czerpiąc początkowo wzorce z rozwiązań francuskich i włoskich, w toku swojej ewolucji instytucja ta
przekształciła się w oryginalną i dziś wyraźnie autonomiczną konstrukcję, typową dla naszego systemu prawnego.
Wypracowany w ramach gromadzonych doświadczeń, kolejnych przeobrażeń oraz ustaleń i postulatów
doktryny model nadzorczy stanowi złożone
przedsięwzięcie natury prawnej i organizacyjnej.
teleologiczn e podstawy koncepcji
nadzoru
Wśród teorii uzasadniających istnienie nadzoru penitencjarnego można wskazać na:
1) teorię rozszerzonego postępowania incydentalno- wykonawczego,
2) teorię ochrony praw podmiotowych skazanego, 3) teorię wnikania czynnika legalności do dziedziny wykonawczej
4) teorię samodzielnej prawnej natury kary
pozbawienia wolności.
podstawowe funkcje (cel) nadzoru
penitencjarn ego
podstawową funkcją (celem) nadzoru penitencjarnego jest strzeżenie prawa, w zakresie kontroli legalności
wykonywania orzeczeń zapadłych w postępowaniu
karnym, w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe oraz w postępowaniu w sprawach o
wykroczenia (w zakresie zastosowanych kar lub środków
izolacyjnych) oraz kontrola wykonywania tzw. innych środków podanych procedurze nadzoru penitencjarnego (kar
porządkowych i środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności).
Obok funkcji podstawowej wyróżnić możemy także, trzy funkcje uzupełniające:
1) funkcję polegającą na sprawdzaniu jak w procesie
wykonywania orzeczeń realizowane są cele poszczególnych sankcji lub innych środków,
2) funkcję aktywnego kształtowania metod i środków
oddziaływania na skazanych lub inne osoby osadzone oraz
3) funkcję kontroli i wpływania na modyfikowanie procesu wykonywania kar i innych środków.
Zespoły
problemowe
Pierwszy możemy określić jako, zespół problemów nadzoru
penitencjarnego, w którym przeważają elementy oceny i kontroli formalnej (przewaga kryterium legalności).
Drugi to, zespół problemów nadzoru penitencjarnego, w którym
przeważają elementy oceny i kontroli materialnej (przewaga kryterium prawidłowości).
Ten drugi zespół stanowi kategorię zdecydowanie szerszą, w ramach
której wyróżnić można pięć grup zagadnień o charakterze szczegółowym.
Są to:
1) Zagadnienia budujące pojęcie statusu prawnego skazanego (problemy bezpośrednio wpływające na zakres praw i obowiązków skazanych,
2) Zagadnienia związane ze stosowaniem środków oddziaływania penitencjarnego i resocjalizacją skazanych,
3) Zagadnienia związane z badaniami osobopoznawczymi i opiniowaniem skazanych,
4) Zagadnienia składające się na problematykę współdziałania zakładów karnych ze światem zewnętrznym,
5) Zagadnienia związane z przygotowaniem skazanych do zwolnienia z jednostki penitencjarnej oraz zasady udzielania im pomocy
postpenitencjarnej
Klasyfikacja środków
nadzorczyc h
1) Własne środki korekcyjne - represyjne środki o
charakterze weryfikacyjnym, przyjmujące charakter bezpośredniej ingerencji w działalność
nadzorowanego podmiotu;
2) Wstrzymanie wykonania aktu prawnego;
3) Środki tzw. pośredniej ingerencji - instrumenty nadzorcze realizowane poprzez właściwe organy nadzoru administracyjno-służbowego, czy też inne organy właściwe do zajęcia stanowiska w danej sprawie;
4) Zatwierdzenie – udzielenie zgody - środki nadzorcze przewidujące obowiązek uzyskania przed wydaniem określonej decyzji zgody organu nadzorczego;
5) Żądanie informacji oraz powiadomienie – środki informacyjne;
6) Środki doradcze (poradnictwo) - niesformalizowana
pomoc i doradztwo.
statystyczny obraz
sędziów
penitencjarn ych
nie kwestionując doświadczenia i kwalifikacji prawniczych osób ankietowanych należy wyrazić pewien niepokój związany z
podeszłym wiekiem i jednocześnie występującym krótkim stażem wielu sędziów w orzecznictwie penitencjarnym (i tym samym w realizacji nadzoru penitencjarnego).
znaczna część sędziów penitencjarnych, obejmuje to stanowisko dopiero w momencie, gdy wiekowo zbliża się do granicy 60 roku życia
sytuacja ta o tyle nie znajduje uzasadnienia, że zadania sędziego penitencjarnego, obok trudności czysto merytorycznych,
wymagają także sporego zaangażowania sił czysto fizycznych (wizytacje różnych placówek, często zlokalizowanych dość daleko od siedziby sądu, zależności komunikacyjne oraz częstotliwość zadań realizowanych w terenie).
sytuacja związana z wiekiem sędziów penitencjarnych nie pozostaje także bez wpływu na dużą w tej grupie zawodowej rotację kadrową (czasem wakaty), która z całą pewnością może utrudniać prawidłową realizację zadań nadzorczych.
Przygotowa nie specjalistyc zne
tylko 6,7% sędziów w okresie swoich studiów wybrało specjalizację z zakresu prawa karnego wykonawczego.
identycznej wielkości grupa ukończyła specjalistyczne studia podyplomowe z zakresu prawa karnego wykonawczego
aż 44,4% sędziów stwierdziło, że w trakcie ich studiów
prawniczych nie uczestniczyli w przedmiotach kierunkowych z zakresu prawa karnego wykonawczego, względnie z prawa penitencjarnego.
żaden sędzia nie wskazał jako źródła swojej wiedzy o
problematyce penitencjarnej programu aplikacji sądowej.
brak odpowiednich kwalifikacji zorientowanych na treści
pedagogiczne, psychologiczne i socjologiczne. Wiedza z tego zakresu nie znajduje adekwatnego odbicia w aktualnych
programach studiów prawniczych oraz programach aplikacyjnych. W tej sytuacji najlepszy nawet prawnik, realizujący swoje kompetencje w obszarze prawa karnego
wykonawczego, które bardzo często zahacza o wskazane wyżej dyscypliny, może napotkać trudności, z którymi będzie mu
bardzo ciężko się uporać.
Sprawozdan ia powizytacyj ne
Zauważalny jest brak jednolitego i powtarzalnego schematu tego dokumentu. W konsekwencji zebrany przez sędziów
penitencjarnych, niejednokrotnie dość cenny materiał poznawczy, z analitycznego punktu widzenia jest w zasadzie nie do
wykorzystania.
Ważniejsze jest jednak to, że brak ten czyni analizowany dokument zdecydowanie mniej czytelnym, także dla
nadzorowanych instytucji.
Innym problemem jest niedostateczna precyzja w zakresie formułowania zadań kontrolnych. Wymóg ten nie zawsze jest
precyzyjnie realizowany we wprowadzeniu (niejednokrotnie brak w ogóle uwag w tym zakresie). Okoliczność ta jest o tle niewłaściwa, że trudno jest w tej sytuacji odnieść się do kwestii, które w
ustaleniach szczegółowych zostały pominięte. W istocie nie wiemy czy te nie uwzględnione w sprawozdaniu zespoły problemowe
zostały poddane ocenie, czy też nie i z jakiego powodu zaniechano ich badania.
Równie dobrze okazać może się, że sędzia penitencjarny w tym zakresie nie stwierdził żadnych uchybień i dlatego nie uznał za stosowne podnoszenie w uwagach szczegółowych tych kwestii.
Sprawozdan ia powizytacyj ne
Wzajemne wymieszanie zespołów problemowych przekłada się na obserwowane w praktyce trudności w jednoznacznej ocenie analizowanych zjawisk, a to ze względu na
metodologiczne odrębności w zakresie choćby ustaleń faktycznych potrzebnych dla konkretnych zespołów
problemowych. Niezależnie od wskazanych wyżej problemów zastrzeżenia, w znacznej liczbie przypadków, budzą także konkretne ustalenia kontrolne. Niejednokrotnie nie mają one dużej wartości merytorycznej, a co gorsza dość rzadko
stanowią one podstawę do bezpośrednich ocen. W wielu
przypadkach sędziowie uchylają się od jednoznacznych ocen, co należy traktować jako praktykę wyraźnie nieprawidłową.
Tak samo należy ocenić praktykę, w ramach której w zakresie źródeł ustaleń kontrolnych sędziowie, albo nie wskazują skąd pochodzą ich informacje, albo wyraźnie ograniczają się do oficjalnych dokumentów i wyjaśnień administracji, pomijając tym samym pozostałe źródła. Praktyka ta jest tym bardziej zastanawiająca, że w ankiecie wskazują zgodnie na bardzo szeroki zakres źródeł informacji, z których należy korzystać badając działalność kontrolowanej jednostki.
Sprawozdan ia powizytacyj ne
ustalenia kontrolne niejednokrotnie nie mają dużej wartości merytorycznej, a co gorsza dość rzadko stanowią one podstawę do bezpośrednich ocen
sędziowie uchylają się od jednoznacznych ocen, co należy traktować jako praktykę wyraźnie
nieprawidłową.
tak samo należy ocenić praktykę, w ramach której w zakresie źródeł ustaleń kontrolnych sędziowie, albo nie wskazują skąd pochodzą ich informacje, albo
wyraźnie ograniczają się do oficjalnych dokumentów i wyjaśnień administracji, pomijając tym samym
pozostałe źródła.
Sprawozdan ia powizytacyj ne
problemem jakości i treści tzw. wniosków końcowych
to w nich sędziowie formułują ogólne opinie, a zwłaszcza oceny dotyczące kontrolowanych jednostek.
w wielu przypadkach wnioski końcowe ograniczają się do jednego, bądź kilku zdań.
do rzadkości należą takie, gdzie sędziowskie uwagi miały charakter czytelnie zebranej i syntetycznie przedstawionej analizy najważniejszych problemów danej jednostki
penitencjarnej, uzupełnionej dodatkowo o bezpośrednie i uargumentowane oceny
częstą praktyką, którą należy ocenić jednoznacznie
negatywnie, jest wyrażanie dosłownie jednym zdaniem
konkretnej oceny, bez jej uzasadnienia.
Zalecenia powizytacyj ne
Brak takich zaleceń odnotowano aż w 45,5% sprawozdań. Ta praktyka wydaje się niezbyt właściwa. Zarzut ten jest tym bardziej uzasadniony, że sędziowie penitencjarni uchylając się od sformułowania konkretnych zaleceń bardzo często swoją decyzję uzasadniali lakonicznym sformułowaniem: "zaleceń powizytacyjnych nie wydano".
W zakresie treści zaleceń powizytacyjnych warto podkreślić, że w praktyce
miały one bardzo różną wartość merytoryczną. Niezależnie od ich indywidualnej oceny warto aby w przyszłości sędziowie formułując zalecenia powizytacyjne uwzględniali ich zróżnicowany charakter.
Chodzi tu o zaproponowane uszeregowanie tych zaleceń, w ramach trzech kategorii:
zalecenia ogólne, koncentrujące się na problemach systemowych,
zalecenia szczegółowe-abstrakcyjne, dotyczące konkretnych sytuacji i przypadków (mających znaczenie dla funkcjonowania całej jednostki
penitencjarnej), które mogą być zrealizowane przez podmiot kontrolowany,
zalecenia indywidualne, formułowane w odniesieniu do konkretnego skazanego.
Zaproponowany układ może wydatnie uporządkować proces formułowania
zaleceń powizytacyjnych. Jednocześnie pozwala on na dużo bardziej precyzyjną, niż to mam miejsce dzisiaj, ocenę stopnia realizacji zaleceń, zwłaszcza w
kontekście przyczyn i osób (podmiotów) bezpośrednio odpowiedzialnych za brak realizacji dezyderatów i uwag zawartych w zaleceniach.
