KI M )ESTES
c7Ł0wlEKU
FUNERALIA
LEDNICKIE
SPOTKANIE
13
Redakcja
Wojciech
Dzieduszycki,
Jacek
Wrzesinski
Stowarzyszenie
Naukowe
Archeo|ogÓw
PoIskich
Oddział
w Poznaniu
Recenzenci:
HENRYK MAMZER' JAN STRZAŁKo Projeh okladki
JACEK WRZEs|ŃsK
Na okladce wykorzystano fragment obrazu Albrechta Drirera ,,Sw. Hieronim" 0pracowanie wnętrza, |amanie tekstow itabe|:
JOLANTA MITURA
Opracowanie komputerowe rysunkow: TOMASZ LERCZAK
Adres Redakcji
STOWARZYSZEN 1E NAUKOWE ARCH EOLOGOW POLSKICH Oddziaf w Poznaniu
u|. Św. Marcin 78,61-809 Poznan e-mail: jaled@wp.pl
Autorzy artyku|Ów ponoszq odpowiedziaIność prawnq i finansową za zamieszczone W tomie iIustracje' Pub!ikacja wydana z finansowym Wsparciem: Wie|kopolskiego WojewÓdzkiego Konserwatora zabytkÓW.
@ Copyright by SNAP o. Poznan i autorzy Poznan 201 1
Wydanie I
tsBN 978-83-92621
1 -6-4
0pracowanie komputerowe: TWO4ONE
os. Lecha 42195,61-294 Pozna
tel. +48 510 09 55 26, +48 510 09 55 27 Druk ioprawa:
PRODRUK u|. Blażeja 3
Spis
treści
Woj ciech Dzied uszycki, J acek Wrzesiri ski, o czyn ĄĄ tr4rnste fu rrcralia 9 CzęŚc |. Posrukhuanitosobowości 11
Adriana Ciesielska (Ur.nrvrnsvrr.rA Mlc:x|LN/1C7.Ą,,Kausz), Metadolagitznc zatozanitokre-ślnnin moĘultiw dzink ludzkkh 13 Łukasz Skoczylas (Irusrrru-r Soc;ol-octI UAM)' Czlowitk, cĄi riato - kilka refekyi o trlżsamości rzłaaieka ru grurcie sujologii cink 21, Joanna Stępniak (INsrv.urAncHEoL(X;II, (JtvlmHsyrn-Mlxot"t.;,ł
KoppRNlxawTon.u-Nru), /Clta uwag ?M temat badafi nad niamośctą spobczn4 w archttolngii 27 Alicja BudniĘ Grazyna Liczbi ska (IrusrrrurANTRoPOt.oGlr UAM w PozNaNlu), 51-natja ekolagitzna grup ludzkith u mfumiknchbiodetnograftznych 33 JacekV/oźny (Irusrvrur lfIsr.oRll, UNwensyrrI.Bytx;osxl),Carunkiikowale Ąi
esha-tnlagicła symbolika u,ybranych rurzędzi knmiennych w pradzitjourych obrzędath pogrzebclurych 43 Ryszard Paczuski, Ewa Kruminis-Kaszkie| (Z'axłxl lvttr,tuNclt-cx;lI, GErurMc t Mlrno-tsloLoGII' (JNlwensrrn'r WanvlŃsxo-M,qzulł.sKl w onzryNlr,), R6d, endogamin, zaul d i
niżnitegmctyrznt 51
Łukasz Ciesielski (Irusrn.ur PrułlIsronIl UAM), Zagospodnrolaanie przatzznicmcnt*_ r4sk w swbth badait rwd stasunknmi spotecznymi u, kuluze przauorskiej 59 Elżbieta Małgorzata Kłosiriska (Insrvl.u.r Anctłpol-oc;tl' (JNMrI].sYrE'T Mnlul Culup-Sxronowsl.ce.; w Lunururc),I nie opuszczę cĘ po śmitrci. Kilka uwa!!nA tnrut poc|ujwk w kobfut w grobath męskkh w kulnrze urysukitj ru zat|ndnitj Ukrainit 69 Ś.i.t" x.upićkovń, Katarina Vźlovź (Ósrnv ARcI |EoLo(;IE A MUZI.orrx;Il FF MU' BnNo), ,,Qualb uitn,finis itn.,, Non-standard burink at Creat Morauian loulitięs and two uiaus on this probbm _ a rault of tłrc belief in reuenants (cultk inttryretntion) or a reftction oJsocial dffuerues
(socinl inttrpretatbn)? 77
Joanna lGlap (INsrvrurAnlcHEotocl| UNmnnsrrer.u Wnnszawsrulco), KrnĘeśczto-wicku? Z podlaskiqo kurłnnu w Czeknnmlie 97 Michał Bogacki (Irvsrrrur l{lsronll UAM, PozNnŃ), Paweł Kurypera (INsrrru'r An-CHEot,oGI| UMK TonuŃ), Piotr Pudło (INsrwrurAncI{Eot(X;Il UNnlutnsyrulŁl>l>zla),
Uwagi ru tenut problemu obecrnści SkaĄrawau ul wojskuuości wczesrcpiastowskĄ 105 StawomirV/adyl (INsrrrurAncHeoux;lr UMKw ToRuNru),O zmi.arach zuryczajtiw
E
J,,,ry Sikora (Ir'lsrvrul.Alrc;Hrolo<;ll, (JNtwrnSYfE.I. Ł'Ól:.zxl), Su,, j-obry, biedny-bogaty. o ktopouch arcfuologa ze zrozumitniem wczarnśredniuuieczntgo zatobnikaJoanna.lVawrzeniuk sWozLłr Kulr.unc;zNAws.rwl' PnŃsrwo,ovn \łrzsz-e, Szxcxl Z'awc> DoIVA w Clnctnruowltl), Dualizrrt kultury i ratury w obrzęduuości uliosenrrcj nn pr4ktadzie zuryczajc a pogrzebourych u Stowian Wschodnirh
CząŚc 2. Szukająt cztullfuka 149 Jacck Kowalewski (INs.rvr.ur. I Ilsr'oRll l SrosuNx<)w MtĘt>zyNnR()l)OwY(]łl
UNl-wI'I{SYInr .V/nnir,ttŃsxo-MnzuI{SKIw ol,szryrurr''),,,Kitnjesteś człowieku?,, o
przcszło-ści jako znaczeniu 1 51
JacekTonrczyk (Zaxłn> ANl.Ropc>t-clc;ll UKSĘ Wnlsz.nwn), Marta Za|ewsV'a (Znrcła> Pnorlułnyrcl Z,łcltclz,tiŃ Snot>owlsx()wY(jr] tAt-tlłc;<>llx;lI WlJM,.\)ilnnsz'twa), Maria Tomczyk-Gruca (Pnnx IvKA sloMA'fot{x;rczN4 TanNc>wsrun G(xv), W2jciech Niemircr (TŁxuŃ, Wan.sznwn) ,lnzrpretacja przernian bioĘitztrych w populac1a z Zemik (}timych ru podstawit arulĄ hipopkzji szkliwa i pr,jchnĘ zębt1u, 157
lrszek (]ardeła (Dlmlł.t.vuN.| ()F Artt;ltłt'clt,cxry (JNtvl'ltsl'IYoF At]t'lt|lEl.N, Aut'lttltit'N), Zatr4nuni kanirniani? Zachodnio-słuł,iaiskit ,,!roĘ atypowe', ra tlt skandyruwskkh i an-gbsaskkh praktykjurułralnych 169
Michal LutovsĘ (Ós.I nv AItcIlEOLo(;t<;xE pnv,ą.t.xclv[. t,Ecp s'i.iu't>Nfc-t, Ćoc,.t' I)lut tn), HroĘ pnłtfth Płemysloucfr a problćtny jejith identfiknce 193 Krzysztof Ił'atajczak (Z'arcłao I lIsr.onltVlVcnownNn, UAM l)clzNnŃ), o okolitznościncłt odrulrzienia zulok |sięcia llenryka Pobożntgo ru Dobryn Polu pod Lcgnką (Walstnd) 205 Łukasz Kryst (ZN<łLlll lJIc.lI-tlc;II Czrilwtt.xR, Kn'l.t.I>ltA AN-I-nclp(ll,c><;ll A.WF Kluxc)w), Thjemnfu jasrngtirskiĘ krypty.Analiza szczątk w kosttrych z Sankhłaitłm NMPJasrcg rskiej
w Częstochou,it 215
Jarosław Dudek (Irvs.lvl.u.l- [{lsl.c-ltttI, I.Jrurwlltsyl.I]'l.ZlEl-()Ncx;ÓttsxI), Śu,ĘtyJan Wo-dzimirrz (?-1016) u, 4ciu i ul religii, Nitfortunny polityk i patron Serbtiw i Albant4kułl 223
CznŚc 3. KrnWiśn,y T1
Joanna Rlpie |ska-(irzrybowska, BozerraJćlzef w (INs'vru.r ANr.ltol,otrx;Il t Alł'<;tlt'clto-c;lI, AKAIlEMIn IIuvnruls.IY(]ZNA lv. At,t.rsłNt>nR Gttx;z'tonR), Ktn jesta krdu L]nbie? -ul zu,ietfu źr6de1 i antropologii kulnłroulej 233 I{alina Pr,aphodze , Andrzej Niwi ski (Ururwr.lr.wl.t'rWansz"łwsxl), WT Naftardzirj
tajemnk4 z Egipcjan 239
Dobromiła Uluna-Micchclwicz (Polsnr'- SrowRly-rsZI:NIIj Szruxl orur-vru), Silk Road, Jor nany olr way only, I:oĄtws in Suifrhng ąnłsty Chiu 247
Ewa Bupj (lNsrnur-l)ruHts-rctRll UAM w PozNaNru),Kmjestrs attluka zatnzru Pani? 263 Renata Madyda-trgutko'Judyta Rodzi ska-NowaĘJoannaZag; rska:Ielega (INsw-r-ur.Ancrleol(X;I| Ururułrnsł-rerJncIlt-I,oŃsrc), Cntnar4skoludrnścikultury przauorskĘ u, Prusfuktł, Możliuości inttrpretacji 275 Martin Ćechura (Z'avavx:r'sKE MUZI1UM v PrzNl), Chrktinn, Non-christian or Pagan: The Burink of ntwboms as the source ta understanding of mcdiatal and postmeditual rcntnlity 289 Joanna RogÓz,Just1na Marchewka, (Znxu+l> AN.lltclpcll-oc;ll
(JruwEI{SyfETUJnc;tt.,t,-LoNSKIE(;o, KnnxÓw), ,,Zakonnita doskotata,,? Aruliza antropologitzru seii szkielttdw si str kkrysek zkościota śu, Aru1rzejaw Krakowie (XM-XWII u.) 299 Cepr-eil Il. TapaHeurco' B.uaAuclaaa B. Kpanusxa (Kl:Ów), Moaawrul< Beedeucurcoi. ryepKau XVIH(IX cm ua llodoni Kueea 307
123
135=
\l lJ-,=
o
l\t IJJ F t l IJ.J \ZI
ft'r .gc (E -v o ()-vl I u.l \z (J z. 6 UJ -J -i G, ulz.
=
lJ-Magdalena Krąewska (ZaxuoANTRoPoI{X;II INSTYIL-n- Exoloc;tl l ocHnoNy Ś,.o''l-wIsKA, lJNlwsnsyrrr Mlrora.;R KoprRNlxa w ToRuNtu), Nietypoury pochćwek z cmtntn-rzysktw Kamiankath Durych, obrządek p ko wyrazludzkithĘktiw 313 Barbara Kwiatkowsk.a,IkzysztofBorysławslo, Sylwia Kluska (Ururwensrrm Pnzynoo-NtczywnVhoct-twu), Zminny auyrodnbninn stnw w mĘd4krqotuychwurybranychmiej-skith i wiĘskhh populatjath szkielctauych (X-KVIII w') 319 Justyna Gabrie| (INsrrrurAncHEol,(X;il, UruwpnsyrgrGnnŃsrl),Kuualigamtnrka, Co zmienia penpektpta indoatropektycznn? 331 Jacek Szczurowski (KnrEonaANrnopot-ocll UNwpnsrrpru Vh'oct,ąwsnrc,o), Znjżni-cowanie waunątrz- i mĘdzypopulaqjnt urysĘpaaania kościwstawnyh szua wqtowego 337 Ęnieszka Stempin (Muzruv AncHgoI-oc;ICZNE w PozNaruru), C4 pogarscy Skandy-nawrułie pribowali przech:ytr4ć śmiero Kilka uluag o tYn, co o cztowieku z przaztości lru,w|ą uprawinnt przez niego gry 345 Hanna Grzesiak (Zlxt-łr> I-Ipunalsnrc, ARAMEls.rlt<l I KatulvozNAwsTwA UAM Po-zNaŃ), Synbolika rnacaa Ądowskith 351 Paweł Konczewski (PnacowNrłAncnpoloc;lczNo-KoNsERwAl.oRsxR ,,ANtlqUA,,),,Ąr-drcolagirzne badania mĘsc zbrodni - interpretatja zdarzen i identyfiknla ofur Probbmy ratury naukowej, praunĄ ihumanitarntj 359
Lista uczestnikÓw 73warsztatÓw archeologiczno-antropologicznych, ostrÓw lrdnicki,
12-13 mąa 2010 roku 367
(u
vl
ą
EWA BUGAJ
lnstytut Prahistorii. Uniwersytet im. A. Mickiewicza, pozna
Kim jesteś
atenska
zamozna
Pani?
,
f wradectwa archeologiczne w posuci rÓz-\norodnych poch wk w, wszystko co się t/składa na ich wyposazenie, będące naj-częściej darami grobowymi oraz szczątki samych zmar|y ch, dostar czająwf ątkowo cen -nych źr6det, ktÓre od początkÓw rozwoju archeologii jako dyscypliny naukowe.; wXD( stuleciu, są fundamentem wielu dociekaó badaw czy ch. Źr 6dła fu ne ralne umoz I iwiaj ą wi e lorakie interpretacj e l ud zi z przesz|ości, ponva|ając snuć rozwazania na temat ich sta-tusu majątkowego, społecznego, zawodowe-go, a ponadto kondycji fizycznej oraz pr^/c- ln zgonu. Sadzę, ze dajątakze dobrą podstawę do ronvazafina temat systemu syrnbolicznego lub ideologicznego, ktÓry sterował po.; awraruem się konkretnych form pochÓwkÓw, związany ch z określonyni zachowaniami rytualn}rmi oraz wytwarzaniem i uzytkowaniem poszczegll-nych dÓbr' złozoposzczegll-nych w grobach. Kwestie te jednak na gruncie archeologii vzrrawane sąZa najbardziej problemaryczne. Rozpoznanie bo-wiem wjaki kontekt symboliczny dany grÓb mozna wpisać _ przeciezjest on wynikiem konkretnych dziata minionej społeczności funkcaonującej na podstawie podzielanego wÓwczas systemu wartości, oznacza przedsta-wienie propozygi intelpretacji takiego systemu. Wilpada midodać, iz tlrrdności metodologicz-ne i ograniczen|a zNv7ązametodologicz-ne zarÓwno z inter-pretacją samej formy pochÓwku, zawartych w nim darÓw grobowych,.;ak rÓwniez zacho-wanych szczątklw ludzkich, są od lat pod-noszone i szeroko dyskutowane w literaturze przedmionr,między inry.rrri w serii monografii ,,FuneraliÓw lrdnickich''.
Na łamach ponizszego tfksn], ktÓry w moim zamierzeniu jest głosem w dyskusji mająqrm wpisać się w temat wiodąry tomu 13 ,,Funera-liÓw'' _ Kim jute( cztowieku? - pragnę zaPrezen_ tować wyątkowy pochÓwek kobiery odkryry w drugiej połowie lat 60. ubiegtego stulecia podczas wykopalisk prowadzonych w Atenach przezbadaczy z American School of Classi-cal Studies . Zna|ezisko zostało opublikowane przez autorkęwykopalisĘ Evelyn Iord Smith-son w obszernym opracowaniu wydan;.'rn na łamach Hupeii,nosząc}/rn tytuł,,The Tomb of aF.rchAthenian tady, CA 850B.C." (SvrrHsor.l 1968). Od czasu te.1 publikacji zmarttaw Ate-nach ok. 850 r. przed Chr. kobieta określana jest mianem,,zamoznejatenskiej Pani", a zgilnie
z tendencjami do stosowania skrÓtowcÓw w kulturze anglosaskiej, najczęściej nazywa się ją w literaturze przedmiotu akronimem powstałym z trzech angielskich s| w _ Rkh Ałfuni^an Lodł - RAL. Zatem w narratywizacji archeo|ogic znej zrnartakobieta uzyskała srwego rodzaju imię, a tym Samym tozsamość,pod-kreślającą przede wszystkim wysoki status ma-j ątkowy. Taka ma-j e.; charakterysĘka narz uc i ła s ię w momencie odĘcia pochÓwka, ktÓry na tle innych Ówczesnych źrdeł funeralnych datowa-nych na czasy kultury greckiej w okresie wcze-Snego ze|aza, noszące pejoratywne miano tzw. wiekÓw ciemnych,jawił sięjako zupełnie wy-Jątkovvy oraz riezmiemie hry.ty L) znać trzrba, iz po ponad czterdziestu latach, ktÓre upłynę-ły od.;ego odkrycia, grÓb Ów wciqz w pewneJ mierze takim pozostaje, aczkolwiek kole.;ne |iczne zna|eziska potwierdziły o wrele !Vlęk-sze zaawansowanie ku|turowe społeczności
@
Ryc. 1' P|an płaskigrobu nr H l6:6 z okresu geometryone-go, odkrytego w trakcie wy-kopalisk na Agorze w Ate-nach. Rys. E. Bugaj wg E.L. Smithson 1968, tabl. 18
cysterna hellenistyczna
j est zastępowany Cor aZ powszec hn i e.; bard z i e3 neutraln4 i pozbawioną negatywnego warto-ściowania nazNvąwczesna epoka ze|aza (Mon-c;nN 2009, s. 43). Warto wspomnieć, tz uprzed-ria nan^ta,w|eki Ciem ne'' od zwierci ed lać miała swoiste cofnięcie kulturowe, depopuIac.; Ę, za-nik prestizowych rzemiosł, sztuki, wysokiego standardu zycia oraz powiąza ze światem Zewnętrznym, kt re nasąpiło po upadku ry-wilizac.;i mykeriskie.1, a odnosiła się przede wszystkim do braku ślad w posługiwania się pismem, co stanowiło kryterium wartościujące w uznawaniu dane; społeczności zaronulniętą rywrlizacgnie (Sruox;ntss 2000, s. 2). Jednak od dłuzszego juz czasu,jak wspomniałam, zna|eziska coraz częściej potwierdza1ą, iz śrviat grecki, ktÓry uległ co prawda znaczącem|) przeformutowaniu po okresie myke skim, nie zapad| się rywi|iza.yjoi" ale przeszedł dogłębną tran sformac.; ę' Ponadto, pomi m o rozproszenia osadnictwa i braku wiodąrych ośrodkÓw pała-cowych, nie zapomniano wielu umiejętności i nie utracono kontaktÓw ze światem zewnętrz-nyrn, jak rÓwniez lutęzi z wcześniejszym śvia-tem mykeriskim, co potwierd za1ą ś|ady tnvania wielu wzorcÓw kulrurowych l'
Bopto wyposazony w wyroby lokalne oraz imporĘ, omawiany pochÓwek R,,4I jest tego dowodem. GrÓb Ów. ktÓremu nadano numer I I 7 6: 6, znaleziony zostal na tere nie wykopal isk w obrębie Aterisklej Ąory od czasu odĘcia
=
lz IJ.J=
C) lv LJ IJ.J F|,ł|
u.tE
llI
ft1 .9Ę
G' ..Y ct trL v, I l,t l \Z(J z, a ul E, lJ.,z.
=
t J-wczesnogreckiej, niz uprzednio dopusz czano. PochÓwek bogatej ate skiej Lady był' pierw-sTyTn, ktÓry dał podstawy źrÓdłowe do zmia-ny spojrzeniabadaczy na spoteczność Attyki wiekÓw X i x przed Chr. Zaczęła się tlna ja-wićjako zr znicowana iotwarta na kontakry zewnęffzne. Inny, zas|uzony badacz wczcsnej epoki ze|aza na terenie świata greckiego,John N. Coldstream wspomina (Colr>srnu,qv 1995, s.3V2), iż odkrywczyniz radością donosiła, ze znalezisko to spowoduje wreszcie inne wy-obrazenia na temat |udzi zyjących w Grecji w czasach kulrury submykeriskiej oraz w tzvv. wiekach ciemnych. .Wcześniej, wazne Stano-wiska, ktÓre dostarczały na ten temat wtedzy, badane były niejednokrornie przez misje nie-mieckie (jak na przykład cmentłrzysko Kera-mejkos w Atenach) i nic nie wskazywało, aby podzielana powszechnie ocena społeczności wczesnogreckle.; jako ludności wiejsklej i pry-mitywnej, ktÓrą badacze ci głosili, miała ulec zmianie. Smithson uzna,Ia, ze jej odĘcie t() zmieni i faktycznie tak się stało. Co więcej, zaawansowanie kulturowe i otwartość owej ludności potwierdzona została w pełni przez kolejne lata badari i dalsze, spektakularne od-Ęcia' w tym szczegll'nie w trfkandi na wy-spie Eubea (Colosrnrnr,,t 2003, s.372-375; DlcrurusoN 2(n6, s. 210-218). obecnie więc na ,,\\'leki ciemne'' patrzj się inaczej, Samo okre-ślenie zaczynawychodzić zuzycia,a termin Ów
l Kwestię te dyskutuje m.in. Anthony M. Snodgrass w drugim wydaniu swej monograhi The Dark Age of Greete (Sruoocnnss 2000, s. XxIII-XXXlI); z ko|ei interesujące zagadnienie kontynuacji tradycji przedstawieniowej na polu sztuki oraz powiąza pomiędzy okresem mykeóskim i geometrycznym zna|eŹć można w monografii zbiorowej pod. red. E. Rysreor i B. Wer-r-s'ł 2006.
pojawiał się w ramach dyskursu naukowego bardzo często, poniewaz znalezisko prowo-kowało i w dalszym ciqgu prowokuje przede wszystkim do pyta o tozsamość zmar|ej,kt -rą na p<rdstawie towarzysząrych jej znalezisĘ kontekstu i istniejąrych przestanek intelpreto-wano bardzo r<>zmaicte.Widziano w niej zonę zamoznego arystokrary miejscowego władry kt rego w oparciu o dane historyczne szukano w rodzie MedontydÓw; następnie właścicielkę d br ziemskich kontro|ującą handel iwyrnia-nę; ponadto kapłankę s|uzącąDemeter, bo-wiem dom lokalnegobasileusa w społeczności wczesnogreckie.; był r<iwniez miejscem kultu itd. (por. SvrlHsoN 1968;' LrsroN, PapRno-PoUK)s 2ffi4; [.łNct>oN 2005).
Co więcej, spopielone szczątki zmar|ej p< dane Zostały analizom antropologiCznym, najpierw w |atach 60', a następnie pontrwnie pod koniec lat 90. )O( w. Ow drugi projekt, mająry na celu weryfikac.;ę starszych badari, dostarczył kolejnych danych _ w t},ryn wśrÓd szczątklw pochodząrych z urny odkryto po-zostałości płodu' ktÓry wcześniej zosta| prze-oczony. To dało pole kolejnyn inte1preucjom (LlsroN, Płpatx>l,oulos 2004).
W niniejszym tekscie pragnę odnieść się zllulęź|e do powyzszych ustaleri badawczych aby, skupiąjąc uwagę przede wsrystkim na kwe-stiach archeologi cznych, wskazać na.;bard ziej moim zdanlem przekonujące w świet|e dzi-siejszego stanu wiedzy i refleksji teoretycznej, i nterpretacj e doryczące tozsam ości,,zamoznej ate skie3 Pani''. Sądzę ponadto' ze prry okazji kolejne-; monogafii ,,Funerali w lrdnickich", warto znwcrcić uwas na koniecznośćwery{ika-c.; i antropologicznej starszych materiałÓw kost-nych, i na pr nlVJadzie ornawianego przypadku wskazać, jak pozyĘwne i otywcze dla dyskusji archeologicznej mogą się one okazać. Ryc. 2. Przekroje pionowe
przez grob nr H 16:6 z okre-su 9eometryczne9o; a - przekrÓj na |inii wsch'--zach.; b - przekrÓj na |inii pn.-pd.Rys. E. Bugajwg E.L. Smithson 1968, tabl. 18
Badania prowadzone na polu etnologri hi-storycznej wykazują' lzwlzne etapy ludzkiego Ąciaw większości kulrur śviata znaczonebyły rrjznorodnymi ceremoniami l rytuałami. Za-clrowania te, ktÓrych badanie obejmuje obec-nie w rÓwnym stopniu społeczeóstwa minio-ne, jak iwspÓłczesne' a do tcgo rozcią5'nięte jcst poza gupy lokalne i tradyqyjne, pozosĘą
domeną rozwaza rozwijanych szczeg |nie w antropologicznych i socjologicznych stu-diach nad n,.n:ałem. Studia te dąą dobre pod-stawy teoretyczne, ktÓre aplikować mozna do źr deł arc he o l ogi c zny ch ; d os tarc zaj ą po n ad t<; cennego materiału portiwnawc zego. Zdaw ać sobie na|ezy Sprawę' ze poprzez dane mate-rialne, z ktÓn,.mi archeolog ma do czynienia, rzadko uzyskujemyjakiś b|izsz-y wgląd w kwe-stie narodzin, dojrzewania czy inicjacji. O p.r-szczegl|nych etapach Ącia wnioskujemy na podstawie ana|iz szczątklw kostnych osobni-kÓwpochowanych wgrobach oraz analiz kon-tekstu ich zdeponowania, gdyz,Ącie'na polu bada archeologicznych, ze względu na donio. słość i ilość danych funera|nych, danejest naln i n te rpre tować na pods tawi e źrÓde ł z^atązany ch z momentem śmierci. Wprzypadku ,,ate skiej zannozlrcj Pani'' wiemy, ze zmarła onawraz ze Swym płodem, co nalezy do rzadkich odĘć i niewąęliwie podnosi rmgę tego znaleziska.
Zatrzymując.się na samym pochÓwku ijego w)?osazeniu, wspomnieć wypada, ze miejsce znalezienia -Areopag, a konkretnie jego pÓłnocne zbocze |ezące nieopodal Atefi-skiej Akropolis, to teren schodzącydo Agory i na|ezący do obszarÓw, na ktr5rych ulokowało sięjedno z nąbogatszych ate skich wczesnych cment'arzysĘ uzytkowanych ciągle od czasÓw mykeriskich do okresu geometrycznego (SHa-nn 1940, s.274-293; THoivsoN 1948, s. 154-- 1 59; VluN <; 1949, s' 2] 5154--297). PmhÓwek R.4L E(o
ą
(o c o E (o N (o -v.r/! .E OJ (o c, t l o E \zI
It' Ctl=
Ó
uiE
Ryc.3.
Urna
z grobu
nr H 16:6
(*y,.
?ł:#,
xHl:
sca 42 cm) zawierajqca szaqtki ,,atenskiej zamożnej Pani', i płodu.
nalezal do typu grobujamowego, popielnico-wego' z poszerzeniem na poztlstałości stosu po-grzebowego (ry.. 1 i2).Zachowany był dobrze, jeśli chodzi ojamę grobową na umę i dary bez-pośrednio j ej towarzyszące. N ieco rozproszon a i naruszona przez plźniejsze konstrukcje zostł-|a część stanowiąca poszerzenie na Szczątki St()-Su oraz dary ktÓre ze zmar|ąspalarro (Sx,rrrH-soN 1968, s.78-79,ryc.7,tabl. 18).
LJnla, kt<1ra posiada fonnę amfory brzusz-nej i znaczne rozmiary (wys. 75 cm), zacho-wana byttabardzo dobrze (por. ryc. 3), a jej wylew zamykała dokładnie ma1ta czarka.To spowodowa|o,iz do wnętrza nie dostawały się p źniejszewrręry i domieszki (Sn,rnrlsoN 1968' s. t}0, tabl. 78, 20.1,, 22.25). W umie wraz z prze-palonymi kośćmi ludzkimi znaleziono ki|ka nł,,nerzęcych, a ponadtcl z je1wnętrza wydoby-to: trL\/ proste metalowe szpile (ryc. 4),2 p^ry fibu|z brązu (ry..5)' tr4, z|ote pierścionkiwy-konane z szerokiej taśmy (ryc. 6), parę złorych ko|czykÓw (ry,.7), naszyjnik z fajansowych' Ęształowych i szk'lanych paciclrkÓw, dwie pieczęcie z kości słoniowej (.y.. 8) oraz
krą-zekzte1ze kości (Svn.rlsoN 1968, tabl.31-3). Wś rÓd naczy ceram i cz nyc h wyposa za1ąc..p|l jamę grobowązna|azły się ponadto: amfora
sĄna zamknięta miscczĘ (nie snvierdzono w niej zawartoścl),trzy małe dzbany, pyksida oraz terakotowa skrąrnka (ry.. 9), w formie mode-|u pięciu spichrzy na ziarno (Srr,rlrHsoN 1968, tAb|' 21, 24-27)' W1amie za\ege|y także kolej-ne pierściorrki - złory i brązowy oraz następ-na szpila z brązu. Na zewnątrz Jamy z urną i daranri rozcląga| się obszar z rozsypatlynri sZC zątk^mi S t()S u pogTze bcrwe go ora z p ozos ta -łościami darćlw, ktcire były spalonc ze zmar|ą' Zna|ezic:no tuĘ przede wszystkim fragmenry oraz cale egzemplarze ceramicznych naczyit wycinanyclr, i nrituj ąrych koszyki (tzw. kalatosy' ktÓrych musiało być co najmnie3 8), e|erncn-ty puzder i ich pokrywek, miseczek, model duzegcr, beczułkowateg() spichrza oraz frag-menty kole3nych (mogło ich być nawet 10), a następnie liczne poztlstałości ręcznie wyko-nanej, cienkościcrrnej, ateóskiej ceramiki rytej (t,nv. ADA itrcised ware), a wśrÓd niej spiczasto zako czone pyksidy, naczy kaw formie owo-cÓw gallatu, terakotowe ku|e, paciorki i przę-śliki, a ponadto kolq;nc dwa złote pierścionki (SH,u'rrrsoN 196U, tabl.21-3 i 28-30). Warto zwrlcić uwagę, iz przcdniory ktÓre zna|az|ty się wewnąffzu'rly, to przede ws'ryStkim ozdo-by i elemenry sroju oraz zapewne wazne rze-czy osobiste (pieczęcie), ktÓre zmar|a musiała mieć w trakcie cerenrtlnii wystawienia zwłok Qlrothesis) orazbyć m()Ze procesji na miejsce pochÓwku (ekphora) _ następnie je usunięttr' a po kremacji ponownie przekazano zmarłej.
Podkreślić ponadttl na|eĄ, ze do znalezisk wyątkowych,jak rraAtenyw połowie Xw., ktÓ-re pozyskano z grobu bogate1 Lady, na|ezą przede wszystkim impoĘ orientalne (syrgskic i fenickie), do kttirych za|iczyć mozna., rylin-dryczne pieczęcie (por. ryc' i}) oraz Ęlekz koś-ci słoniowej ze słabo zachowanym wzorem _być moze apotropaicznym okiem lub rwa-rzą; następnie zdobiona granulacją i fi ligranem złota bizuteria (para kolczykÓw RAL - por. ryc. 7); jak rÓwniez fajansowe i szk'|ane paci<.lrki' tworząCe pierwotnie naszyjnik. .V/spomnieć jednak trzeba, ze istnieją domniemania, iz w Atenach w owym czasie mogły funkcjon<lwać warszta ty (z| otnic ze, kośc i ane ), n aś l ad uj ące wyroby orientalne lub prowadzone przezbie-gły.h rzemieślnikÓw, ktćlrzy przyby|i Z tere-n<iw wschodnich (Svlll,lsox 1968, s. 82-83 i 111-116; Cruł.Ir.n 1985, s. 1-2\.Zatemwyr.<>by
=
)u
IJJ=
o
NT LJ IJJ F l,rl IJJ=
=
I
rĘ .g C (o -Y P o CL|ł,
I trl \l (J=
a l! -J E lJ.,z.
=
u-złote i k<lściane mogą być produktami |okalny-mi' wykon1tvanymi na mt>dłę orientalną.
Natomiast do znaleziskjak doąd unika-towych za|iczyć na\ezy terakotową skrzynkę w formie modelu pięciu spichrzy na ziarno (por. ryc. 9), ktÓrą wciąz badacze określąąjako ną śrvietn ie.; sze j ak doąd znal ezisko tego rod za -ju (Couls-fnEAM 1995, s.395;Monlus, Płprux>
toULoS ZUA,s.226).Co prawda Znane są inne modele Staro4/tnych spichrzy ze świata wcze-snogreckiego, nawet z grobu RAL, ale nigdy w tak komp|etllej, rozbudtlwane.; i preryą4nie pokrywanej wzorami formie,lcore; poziom de-koracj i dorćlwn u3 e ną lepszej ceramice warszta-towej, wykonywanej na kole ipreolrylnie ma-lowanej wzorami geometrycznymi (Svln'lrsoN 1968, s. 82;Corosrnprv 1995, s.395-396).
Smithson snvierdziła, ze gr6b I1 766 na-|ezy do grupy pochćlwkÓw wyr<izniająrych się w spostib najbardziej znacząCy w owym czasie , a chcąc poszukać analogii mu wspÓłczesnych, na|eĄ porÓwnać podobne, bogate oraz wy-jątkowe poch wki zna|ezione w Atenach na cmentarzysku Keramejkos, ktÓre stanow\ gro-by oznaczonejako G 47,G 42i G 43 (SvnH-soN 1968, s. 82-83). Wszystkie one były
zna-CząCowyposazone, m.in. w importy orientalne (w grobie 42 zna|eziono fenicĘ, dekorowaną czarkę zbrązu) lub ich |okalne naśladownic-twa, i datowane w ramach chronologriwzględ-ne; głÓwnie na okres wczesno-geometryczny II albo na okres przejściclwy od wczesno-ge-omeĘ/cznego II do środkowo-geometry czne_ go I, co w datach absolutnych dla Attyki plasuje się na lata 875-850 IEG II] i 850-825 [EC] II - MG Il (Courslnenv 2ffi3, s. 55-63 i 435).
odkrywcn1ni grobu RAL zaczęla rÓwriez ZastAnawlać się nad tozsamościązmar|ej i za-p roza-pon owała, wsza-p ie ra.'; ąc s ię na p źniejszy ch przesłankach h istoryc zny ch (głÓwnie rra liście I(rÓlÓw Aten, zachowanej dzięki przekazowi hellenistycznego historyka Kastora z Rodos, jak r wniez na uwagach Arystotelesa na temat konstytuowania się ustroju Aten przed pra-Ryc. 4. Tzy szpi|e z brązu z
wyposazenia grobu ,,ate -skiej zamożnej Pani,'. Dłu. gość pierwotna zabytkÓW ok. 15-17 cm. Rys. E. Bugaj wg E.L. Smithson '1968, tabl. 3't.65, 31.66 i 31.67
wodawsnlrem Drakon a: Atłtęra ion Poliuin 3.1), przyna|ezność ateriskiej Lady do grupy pentl-ko s ia n tc d imno i (H asy ną wl ę ks zyc h p os i ad ac zy,
zbierających pięćset miar płodÓw rolnych), kt rzy stanowili warstwę uprzywile.;owaną' wybieraną na podstawie st2llu posiadania oraz wykwalifikowaną aby słuzyć całej społeczno-ści' pctniąc funkcję bazyleusa, polemarcha czy archonta. Bopta kobieta mogła byćc rĄbądź zclną takiego arystokrary nalezącego do rodu MedontydÓą a konkretnie badaczka wskazała na niąjako na zollę Arifrona (SvIr.nsoN 1968, s. t]3 i 96-97). Ewentualności takie.; nie odrzu-Ca takze Coldstream, wskazując , ze |ok'a|izacja grobu dobrze odpowiada prawdopodobnej sie-dzibie MedontydÓw, a kazdy wczesny arySto-V.ratyczny ate ski rÓd zajmowałjakiś ma\ ob-szar p źniejszej polk. Badacz (lw sam |ączy na przykład NeleidÓw z pochÓwkami przy Bra-mic Dipyloiiskie.;, odnosząc do dziejÓw tego rcrdu sceny walk pojawiające się na nacąmiach pćlźno-geo metry Cznych, pełn iąrych funkcj e um lub darÓw grobowych (por. Cor-I>STRE'AM 1 995, s. 393-394; 2(n3, s. 137 i 352-354).
Powracając do pochÓwka ML warto 7 27 nA-czyć, ze wśrćld kllku kości zna|ezionych w ur-nie oraz ich sporej i|ości odkrytejw szczątk'ach stosu znalazły się pozostałości jagnięce, kozie i bydlęce. Badania archeozoologÓw, w ktÓrych poddąe się analizie szczątki znnerzęce z cmen-tarzysĘ w h,rm głćlwnie ze sttlsÓw ofiarnych, wskazują, ze w trakcie wystawnej uczty po-g'rzebowej istniab przeciętne zapotrzebowanic na70 Ę mięsa (LlsrrlN, Papntxll,clul-os 2004, s. 15).Jeślichodzio zawartość urny zewzg\ę-du na szczątki |udzkie, to Smithson w Swym raporcie zaznac,zy|a, ze kości z popielniry były zbadane przezJ. Lawrence Angel'a (Srrłrr.r l-s<tN 1968, s. 81). Tym niemniej, pomimo po-prawlrości analtzy, n iektÓre szczeg ły zosta|y przeoczone, co wykazah w swym opracowa-niu Maria A. Liston iJohn K. Papadopoulos. Autorzy podkreślają, ze przez |ata badania an-tropo| ogÓw fizy czny ch skoncen trowan e były
!: E ro CL (o c . N o E ao N TE -Y
|ł,
\c o +.(o q/t (u +.ll <l) E v. I (o trn 5 rl u.iEd
przede wszystkim na analizie kości czaszek.Inne szczątki, i tojedyrie te lepiej zachowane, traktowano pobieznie, a ZnaCZąCączęść drob-niejszych kostnych zawartości um w ogÓle p<> zostewiano bez arruliry (LrsroN, Paprux;pour.os 2m4, s. 15). Materiały kostne z systematycznie prowadzonych badan powojennych w Atenach sąjednak dobrze zadokumentowane i zarchi-rł.izowane, moznaje Zatem poddać weryfika-cji, tym razem z uwzględnieniem wspÓłcze-snych mozliwości ana|itycznych oraz Stanu wiedzy. ProjeĘ owe znajdują uzasadnienie tak-ze w t}Ąn, co wiadomo o zachowaniach społecz-nych zwlązaspołecz-nych z rytuałami pogrzebowyrni okresu wczesnej epoki zelaza na terenie Atryki. Na podstawle wieloletnich obserwacji prowa-dzonych w trakcie prac badawczych strvierdzo-no,ze po spaleniu swych zmarlych,uczestniry obrzędÓw z w[ątkową trosĘ zbiera|i wsirySt-kie p<lzostałe po nich szczątki i umieszcza|i w urnach. Thk tez było w przypadku RAL, a Stan zachowania kościjej czaszYj z istnieją-o7nli elementami struktury t\Narzy, pozwolił nawet na dwuwymiarową rekonstnrkcję, wy-konaną przy wsparciu metod i programÓw Stosowanych w medycynie sądowcj i cld lat mąących .wzięcie' na polu badaó archeolo-gicznych (por. Lrsroru, PRrAuopouLos 2004, ryc. 15).Na podstawre ponownej anali'a1 antropo-logrczn e.; ustalono ( lub ryl ko pot'wi erdzono), iz zmarła była spalona dokładnie i z wie|Ę d okł a d n oś cią j ej s kre mowan e szczątki z|ozon<> do umy (wagowo stanowiło to ok. 1'345 Ę). oszacowano' ze kobieta musiała waryć nieco mniej niz 70 Ę, .o oznacza, ze doje3 skre-mowania potrzebne było ok. 120 k8 pa|iwa, a prryb|lzenia te uzyskiwane Są na podstawie
Ryc. 5' Jedna z fibu| brqzowych zna|eziona wśrod wy-posażenia grobu,,ate skiej zamożnej Pani,,. Pierwotna d|ugość niezachowanej igty ok. 4,5 cm, Rys' E' Bugaj wg E.L. Smithson 1968, tabl. 31.68
badan eksperymentalnych. Wiek zmarlej okre-ślono na przedział pomiędzy 24 a 40 rokiem zycia; stanowiła typ nąprawdopodobniej kau-kaskl; wzrostjej wahać się mÓgł w przcdziale pomiędzy |49,89-161,12 cm. Nie zauwazono zadnych zmian chorobowych i zwyrodnienio-wych, a pozostałości szkieletu wskazu1ą raczej na kobietę o dobrym zdrowiu' kt rej Ącicnaj-prawdopodobnie1 nie skłaniało do duzego wy-siłku fizycznego oraz takie3 prary, ktÓra ptlzo-stawiłaby ślady i zmiany na kościach (LIs'roN, PRpRrxrpoulos 2004, s. 15-18).
Jednym ze świetnych rezultatÓw badaw-czych, ktÓry uzyskano podejmując pr<'ljekt ponownego przebadan i a szczątk w kostnych RAL, było odĘcie kości płodu, zmieszanych w umie z pozostałymi Tutaj warto ponownie zaznaczyć, iż archeolodzy od początku tegoz odĘcia, na pcldstawie samego wyposazcnia grobu oraz jegojakości podej rzewali p<rhowek matki i dziecka, czegojednak w latach 60. nie udało się snvierdzić. odkryry w trakcie badali weryfikujących płÓd, <-lkreślono na wiek ok. 32-36 tygodni. Dostępne przesłanki nie po-nvoliły usta|ić płci; w sferze spekulacji pozo-staje także domniemanie czl1kremacja odby-wała się p<l wy3ęciu płodu, czy pozostłwał on w łonie trlatki. Ekperymentalne kremacje wy-konywane rra młodych,zvnerzętach' np. pro-siakach, dają podstawy opowiedzenia się raczej Za tĄdrugąewentualnością, głć>wnie ze wzg|ę-du na stopieó zachowania kości rozpoznanych w urnie RAL. W sferze zupetnej spekulacji. ze względu na nikłe mozliwości obserwacji śla-dÓw, ktćlre pozostawiają porody, pozostaje tez dyskusja, cn1by|a to pierwsza, więc p6źna cią-za ate skiej I'ady,czy rodziła wcześniej. Antro-polodzy flzyczni badąąry szczątkj _ zarÓwno Angel w latach 60., jak i Liston pod koniec 90., skłonni byli sugerować brak śladÓw porodÓw (pierwszy) lub pierwsząciązę (d.g")'To daje takzejakleś podstawy do snucia przl1puszcze na temat powodu śmierci RAL' gdyz jak po-*yzej stwierdzono, zr:'ran chorobowych na podstawie kości nie zaobserwowano (Llsr.c>N, Pru,Rt >ol,ou tos 2004, s. 19-21). Podjęto nato-miast inną prÓĘ _ spełniając tym samym chęć uobecnienia zmarłej i tak doniosłe w naszych czasach pragnienie .dotknięcia' indywidualno-ści osÓb z przesz|oindywidualno-ści. Zaproponowano dwu-w)rrniarową rekonstrukcaę nvarzy, o ktÓrcj3uz powyzej wspominałanl, poniewaz wyJątko-wość grobu od dawna pobudzała wyobraźnię badaczy. Dodam, zepo dokonaniu znaleziska
=
\z IJ.J=
o
l\t LJ u.l F?al u.,=
\zI
nĄ .9 E (o .Y oo-,ł,
I IJ.J >l LJ z. 6 I.IJ -J -l t IJJz.
=
u-Ryc. 6. Trry złote pierścionki wykonane z szerokiej taśmy, znalezione w umie,,ate skiej zamoznej Pani,'. Szerokość z|otej taśmy ok. 1,2-1,3 cm.
Rys M Swięszkows|o
juz w latach 60. wykonywano zd1ęciawspÓt-czesnej kobiety prnlodzianej w ozdoby RAL2. ZabicgS te, a przede wszystkim rckonstrukcja wyglądu ^Narzy, to nLsza swoista odpowiedź na pytanie Kmjate( cztou,itku z przaztości? - dodać muszę, ze r>crywtście odpowle dź 1edna z welu, taka kÓrę1 sami sobic udzielamy, na p<ldstawre badanyclr i interpretowanych źr de|. Co wię-cej' nie uwazam abyśmy akurat na podstawie takich rektlnstrukcji dowiadywali się czegoś więce3 <> zyciu owej kobiety. Tb poztlstaje w sfc'rze intelpretacj i.
W miejscu Ę/m pragnę podkreślić' iz po-SffZegam archeologi ę j ako dysryplinę' ktćlra rli e powinna poprzestawać na wypowiadaniu się o przcszłoś ci przez pryzmatjed;mic pozostało-ści materialnych, nawetjeśli wspćlłpracuje na t.,.m polu ściśle z naukami przyrodnic,a1mi,a|e rÓwniez jako naukę wypowtadającą się o lu-dziach z przesz|ości w mozliwie najszerszym zakresie. Zgadzam się z I lerrrykicm Mamzc-rem, ktÓry ptsrc,zearcheolodzy powinlri uśvia-damiać sobie, iz pclzostałości nlatcrialne nie s4 tozsame z kulturą minionych społeczcliswv ani z nimi sam)rmi. Są one zaledwie częściątamteJ kulttlry kt ra nie furrkcjonowała auttltlolnicz-rrc, |ecz w p<>wiązani u z innymi.; ej dzicdz inam i, a,mv|aszcza kulturą synboliczną, ktćrra nie jest r Zeczywlstośc ią dą ącą si ę zgłębiać e mpirycz rr i e (Mavlzt'H 2(XY,s.25). Sądzę, biorąc pt r:w:tgę speryfikę archeologi' mąącą do cz}mienia głÓw-nie ze źr dłami materialnyrni, ze isnrieje zAwsze konieczność odwołania się do teorii, jako środ-ka mediacji pomiędzy matcrialności4 danych, przesz|ą rzeczy^wistością społeczno-kulturową' a teraźn iej s zośctą l badaczem oraz otwarcie się na inne naukio kulturze, w t)Ąrr dyskurs toczo-ny we wspćlłczesnej humanisĘce.
Wl'pada zastanowić się, co moz;r:a jeszcze powiedzieć o RAL, wykorzystując zarÓwncl uiryskane przestanki matcri al ne,.; ak i pÓźl l ie.; sze dane historvczne oraz ronvazatlia z zakresu
an-tropo| ogl i ku l rr.rry. J ed ną ze ściezek i nte1p retacj i zaproponowali ostatnio cyowani juz LIs'roN i Płpnllol,oulos (2004), po odĘciu płodu w urnie ' Wskazują oni, zejeś|i chodzi o płody, noworodki oraz dzieci w Staroą/ttlych Atenach, to dobry..rn źr dłem wiedzy archcologiczłle] na ich ternat pozosĘe znalezisko hellenisryczntj studni, cxtkryte1 naĘorze (na obszarze (J 5:3), kt ra byta zaspana zapewne ok. 150 r. przed Chr. Studruazalutera|ajeden pmh wek męski, jeden dziecka w wieku ok. 11 lat r>raz
pozo-stałości ponarl 450 płodÓw ludzkich' ponadtcl kości ponad 130 psćlw. Takie.składowisko'ob-umarłych Zapewne płod w czy noworodkÓw wytłumacz<lrre być moze przy pomocy prz,e-słanek historycznych. V/iemy, ze w kulturzc greckiej noworcrdek nie był akceptowany.;ako rriwnoprawrly człolrek rodziny i społeczności, dopÓki nie nasąpiła ccremonia nłvana anryhi_ dronin. Podczas nie.; włączano go do dcrmostwa, iaakceptcrwany zostaw al przez c2j ca (w przcciw-n),rn razie noworodki porzucano) i często nada-wano mu lrnię, a następowało ttl pomiędzy piątym a dziesiąrym dniem po narodzinaclr (Bltul.l ZA]l>rrłAN, ScHHłlrr lŁN-l.el 1992,s. (3--65). Najprawdopodobniej rrowort>dki, ktÓre nnar|y wczcśniej, nie zasługiwały na ftlrmallly pochćlwcĘ Sąd mamy ich gromadne zrla|ezl-ska. Mozna w Ę,Tn miejscu dodać, ze dopiertl pcl osi;grlięciu przcz dziecko wieku trzcch lat miał micjsce kolejny tlbrzęd przejścia - dziec-ko przytlzdabiano wc wieniec, wkładano dtl wÓzka i po przedstawieniu członkoln rodu, stawało się oficjalnym uczestnikiem świąt. Na-Stępowało to w Atenach podczas wiosenlrych uroczystości A'rrtcsteriÓw a konkretnie święta cJna obchodzonego druglego dnia ((J,łlł'rNl>
1 985' s. 81 -82). Powyzsze przesłanki historycz-ne wyaśniają prawdopodobnie znikomą liczbę pochćlwkÓw noworodkÓw, niemow|ąt, a nawet dzieci rra greckich cmentdr'^/skach. Nicmow-|ęu u zysku3 ą czasaml poch wki inlru maqf rre
!: E (o CL (o c . N o E (o N ao -54
|ł|
.g o (tr (u .H o E \ZT
(a 9l @ tri2 Por. zdjęcia w archiwum wykopa|isk na Agorze ateóskle; dostępnc wprzez Stronę interncLow4The Ameritan School of Classical Stwlies ąt Alhans - http://www.agathe.gr; tamże rownie z pełna dokumentacja rysunkowa i fotograficzna zbadait
6
w naczy1iach - są tO przewaznie amfilry dwu-uche _ ale dane archeologczne poświadcza1ą to zjawisko nie wcześniej niż dla okresu pÓź-nogeometrycznego.Jak doąd z Aten znanych jest 39 tego typu .,dĘć dla okresuk|asyczne-go (LrsroN, PApArroloulos 2004, s.2G27). W przeciwie stwie do stwrerdzanych rzadko pozostałości dzieci w wieku irtJans, arche<llo-gczne zna|eztska cięzanryclr kobiet nalezą do zupełnych wyątkÓw. Z Grecji mamy ewiden-cje z dwÓch wczesnyclr cmentar'ł/Sk - Vrorrda klło Kavousi na Krecie oraz Toronc na
(]hal-Rys M Swięvkowska
Ryc. 7' Jeden z dwÓch z|otych kolczykÓw tworząrych parę, ktÓrą zna|eziono w urnie ,,ate skiej zamoznej Pani''. D|ugość ko|czyka 6,5 cm.
kldki. Nąblizszą analogią doR,4Ł3est cment2-rzysko na tarasie Vw Torone, gdzie wjednynr z pochÓwkÓw popielnicowyclr odkryto pł d |ub noworodek wraz ze szczątkami kobiery w wieku 18-25lat (gÓb nr 12j). Do wy3ątko-wości ()wcgo pochćlwka na|e,4, takze fakt zna-lczienia w nim wyJątkowo duze.; ilości zaclro-wanych fragmentary czn|e, |epionych ręcznic naczy na trÓjnogach, słuząrych zapewre do przygotowania pozylvienia lub spalania ofiar podczas ceremonii pog'rzebowej. Mogło t<; lnicć zvnązck r<iwnicz z rytami trczyszczająry-nri,jeśli uznamy za prawdopodobne, iź spo-pielona z dzicckiem kobieta musiała umrzeć w trakcie porodu lub tuz po nim. Zatern w pochćlwek sugcrować nloze' ze kobieta po-clrowana Ze Swynl nt>wortldkienr zasługuje na w1j ątkclwe potraktowan ie ( Lts.r.oN, I)APAI lclPcl-uros 20O4, s.28).
W t.l'rn korltekscie wTacaJąC do gobu R,4l wypada zastantlwić się czy była to rzeczywi-ście wyrr3zniająca się bogactwem kobicta, czy tez wiele dar(lq ktÓre z niązł<>zrxlo zna|azłr-l się tam rylko dlatego,.że zntar|a ona w trakcie ci4zy lub wydawania dziecka rra śviat? Pojawla się tutaj rćlwniez pyanie oprzckazrywanie d br (rozdawanie ich uczcstnikom ceremoniału?), ktÓre miał prze1ąć pottlmcĘ gdyby śmierć tcmu nie przeszkodzllaoraz sam przebieg i zakres ry-tuałÓw pogrzebowych. Mozcrrry domnicmy-wać, ze 1eś|i * g.ę wchodziła więkza empatia grupy' sam rytuał pogrzebowy przeprowadza-ny mÓgł być na szersząskalę' Co więcej, g'rÓb ate skiej LaĄby| nie rylko bogaty ze wzg|ędu najakość i i|ość zdeponowanyclr przedmiotćlw |ecz takze na szczątkj wskazujące na wyst2w-ność uczty ftrncralnej - w qĄn wypadku wic-my,ze dostarczotlo ispozyt<l duzq ilość mlęSa. Zkolet na podstawie ikonografii, znanej nam przede wszystkim z okresu pÓźno-geome-trycznego' jak rÓwnie z p źnlejszych danych |iterackich stwierdzić można, iż w Grecjiwiele aspektÓw rytuałÓw pogrzcbowych, ktÓre od-bywano, nie pozostawiało śladtlw w grobie . Chodzi tuta.; głÓwnie o uzewnętrznianie żało-by, odprawianie modłÓw iwykonywanic pie-śni, jak rÓwniez w pewnej nrierze konsump-cję oraz rozdawanie dÓbr' odbywały się onc podczas czuwania pr4, nvlokach w trakcie ich wystawi en i a na rnarach @rothrsis), podczas pro-ce sj i fu ner a|ne1 @kphora) or az n astępuj 4pro-cej pcl popgzebie uczcle i w trakcie rytuał w oc^/sz-cza1ący ch (por. AHI-Hu lłc; 797 1 ; Gnru,łNu i 985 ; Srnpllło 1991).
=
\z IJJEo
t\ L.' l a l rrr t|.l=
v
I
(t1 .g E(o J+, o trL t l I lrl \Z (J z. a IJ{
t IJz.
=
u-Ryc. 8. Dwie zachowane fragmentarycznie pieaęcie z kości s|oniowej, wydobyte z urny ,,ate skiej zamożnej Pani''. Wysokośc zabytkÓw ok. 2 cm. Rys. E. Bugaj wg E.L. Smithson '1968, tabl. 3 3 . 7 9 i 3 3 . 8 0
C<.l więcej, na|ezy pamiętać, ze p źniej-sza znana nam legislacja, przede wszystkim Solona, narzuc|ła ograniczenia jeśli chodzi o przebieg rytuał w pogrzebowych, zatem mozemy domniemywać, ze pierwotnie były one wyjątkowo rozbudowane. opłakiwanie wedle te.; |egrslacji _ zarÓwno w domostrvie, jak iw przestrzeni publicznej, powirrno być po-wściągane i ograniczone do grona bliskich krewnych zrnar|ego. z lrrvtvk wystąpiono głÓwnie w stosunku do kobiet, ktÓre miały od-dawać się ekstrawaganckim aktom uzewTętrz-niania smutku czy rozpaczy (na przykład po-przez powazne oka|eczenia), i wynajmować jako zawodowe załobniczki towarzyszące
konduktom pogrzebowym zmarly ch spoza własnych rodzin (SHnr,lno 191, s. 630).
Zatem widzimy, ze istnieje wiele przesła-nek dla intelpretowania grobu RAL. Z jednej strony jako pochÓwka w)Jątkowo bogatej 1ak na Swe Czasy Atenki, co podkreślano od po-czątku odĘcia. Z drugej Strony nowe zna|e-ziska, niesteryjak doąd pojedyncze, wskazują, ze matka z noworodkiem lub płodem, mogły zas|ugwać na p<rchÓwek wyątkowy, i byĘ nie-j ako specnie-j alną kategon ą zmar|y ch.
Na koniec w wielkim skrÓcie pragnę jesz-cze nłr(rcić uwagę na inny kierunek interpretacj i ateriskie.l Lady, kt6ry mnie naj bardziej prze -konu.; e. PrÓby kompleksow e1o r ozpoznania cmentarzysĘ obejmu1ące zarÓwncl dostępne materiaĘ archiwalne'jak i znaleziska nowe' wTaz z dokładną ana|iząwyposazenia gobowego ze względu na płeć iwek pochowanych osÓb, przeProwadzane w latach ostatnich d|a całego okresu wczesnego zelazana terenie Attyki (g od
ok 1 100 do 700 przed Ch'.)' wskazują na funk-{onowalrie określonyclr wzorcÓw kulturowych, ktÓre mozna poddać dalszym interpretacjomJ.
lVśrÓd wielu badaczy podejmujących te hvestie, Susan larrgdon nąj dobitn iej wskazuj e, ze bogate ateriskie ptrchÓwki kobiece wryr znia cały zbi r symbolicznych przcdmiot w, kÓre nie występują gdzie indziej. Są to: pieczęcie, modele spichrzy, przedstawienia koni, ate -ska ceramika ryta wykonywana specjalnie na potrzeby funeralne, kalatosy, modc|e butÓw lalki, bizuteria, wybrane importy orientalne, motywy owocÓw granatu lub ceramiczne na-c'z.1nia w takiej formie (LnNcool.r 2005, s.7--14). Dane te wskazują,izw pr4padku usta-lania pozycji społecznej kobiet, rolę odgrywać musiały określone reguły, a co więcej, nie mia-ły one wiele wspÓlnego zheroicznym etosem męzczyzny wojownika. Groby męskie, poza uzbrojeniem oraz rzadziej narzędziami, trie są wyposazane w przedmiory wskazującc na wy-|ączn ość zvlązan ą z płci ą. Zdaniem badaczkj, przegląd attyckiego wyposazenia gobowegcl z okresu wczesneg(> ze|aza moze zaprzeczać tradyry; nej interpretacj i, ktÓra wpisywała j e w model: męzczyźni - dary funkcjonalne, przed wszystkim uzbrgenie;kobiety- dary re-prezentacfne, głÓwnie ozdoby i części stroju. Nie powirrniśmy poprzcz tak upros zczony, no-wozytny schemag widzieć społeczeristw zprze-szklści. Nasze proste skojarzenia, jeśli chodzi o płeć, lokują się w ciqgu męzczl1zna tt> brofi, walka lw|adza;kclbieta to ozdoby, wystawność i bierność. Langdon uwaza, ze kiedy badamy wc'rcsn(>Zelazne goby atryckie (uzśrtld nich sta-qntycznie naj bardziej rÓznorodnie i ną bopciej
da
t-{
F.{
r Badania owe przedstawione i omÓwione są szczegÓłowo w kilku monografiach opub|ikowanych gł wnie w latach 90. xX w. Kompletny, krytyczny przeg|ąd tej Iiteratury wra?'z prezentacjq uzyskanych wynikÓw z'na|ęŹć mozna w artykule SusnN Lłt.l<;oon (2005).
!: E TE o-rTt c 'f\a o E ro N fo -)avl -c(u +.(o (u ,rr a)
E
\z
I
(Ę
ttr=
co u.;:f, \l IJJ
=
o
l\l LJ a a I F-a,r, IJJ \ZI
(rł1 .E c(U -:a o CL .a I u.l \z (J=
r
IJJ -J G, utz.
=
lJ-wyposazane są groby ze skie), dostrzec tnozna' iz kobiery musiały Sprawować kontrolę za-rrjwno nad wybranymi surowcami, jak rćlw-nicz nad wieloma symbolicznymi sferanli zycia (LnNC;I)oN 2005, s. 14-16). Analiztljąc następnie szczeg |<>wo Surowce, wyktlna-ne z nich przedmiory ()raz powtarzające się motywy ikonografi czne autorka wykazuje, iz powiązania między nimi są bardzo zło-zone i wskazuja nie rylko na wysoki status kobiet.;eśli chodzi o kontrolę surowcÓw idÓbr, ale ich ZnacząCąpozycję w sferze kultu, w tym wypadku z\]v|ązanego głćlwnie zDe-meter i Kore (LnNc;ooN 2005, s. 16-i9).
owe skÓtowo przedstawione uwagl po-zwa|ająprzwuszczać, ze w C}rec1i wcze sncj epoki ze|a.za miały m i ej sce rÓzn orod n e l z|ozo-ne Syste my wład zy <-:r az za|ezności hierarchi cz -nej, ktÓre tworzyĘ się m.in. wokÓł wciry.zmie-niąącej się kulnrrowej i społecznej roli płci. Co więcej, postrzegając wczesne dzie.;e Grec1i szerzej, jako dzieje kultury warto zaznaczyć, ze mamy tendencję do widzeniaich poprzez Pryzmat kultury klasycznej, ktÓra okazała się wyjątkowo doniosła dla pÓźniejszych dziejÓw kultury europejskiej. Była ona zbudowana na ideologii wolnych męzczyzn, zdystansowa-nych wobec Zewnętrzzdystansowa-nych ośrodkÓw władzy i wpływÓw, jak rÓwniez swych olimp5sklch bogÓw. Badacze, ktlrzy prÓbują w innym świetle pokazać Grecję wczesną' m.in. Ian
Ryc. 9. Terakotowa skrzynka w formie mode|u pięciu spi-chrry na zboże' Makyma|. na wysokość: 25 cm; mak-syma|na szerokość: 45 cm. Rys. E. Bugajwg E.L. Smith' son I968, tabl.27 .23
Morris, piszą, Ze ist()tna wÓwczas by|a za-rÓwno zywa pamięć o czasach przeszłych, heroicznych, pamięć o bogach i zmarłych przodkach, jak rÓwniez <> wadze re lacji zc wschodem. Wszystko to Z czasem rwÓrczo wykorzysĘwane i zmicnione, doprowadzi-ttl do budowania nowej ideologii, na ktÓrej trfundowana została klasyczna polk.W obrę-bie społeczności wczesnogrecki ej takie proce -sy dystansowania się i negoc;owania wartości mogly dopiero zacząć się wykluwać, obejmu-jąc następnie wiele obszarÓw zycia
społeczne-go. Chodziłoby tutaj także o dystansowanic się lokalnie urodzonychmęzc,zyzn od obrych, a w ramach własnych grup społecznych,lnęz-czyfn od kobiet, nic wspomina1ąc niewolni-kÓw (MonRIs 20lc0, s.305-312).
KonkJudr1ąc pragnę zaznacryć, iz w.;aki-kolwlek sposÓb będziemy obecnie widzicli po-chÓwek ,,zamoznej ateriskie1 Pani'', prćlba idenryfikacji zmarłej oraz poszukiwania jc.; tozsamości, nie moze być wykonywanajedy-ni e poprze z ana|izę ptlzosta łości mate ria l nyc lt
zw|ąZanych z grtlbcm i.;cgo wyposazeniem, ani poprzez rÓwnie istotne badania antropo-logÓw fizycznych, ktć>re dopełniają dopiero obrazu całości. Dane te dąą podstawy umoty-wowanym interpretacjom, ktÓre jednak czy-nione są rÓwniez w oparciu o wiedzę ,poza-źr6d|ową,, wynika1ącą z dyskursu toczonego na polu humanisryki.
Literatura
A u l u e n c G .
1971 Prothcsis and EĘhora in Grcck (icomctn.c Arq vol. 1. Tcxt, vol. 2. Figprcs, Studfus h Medi-terranean Arclueolngy, t. 32, GÓtcborg: l)au l Asrrom s Forlag.
B l r u l : l - Z a t t ) M A N L . , S c n u l r r P n N r s l P .
1992 Rcligion in thc Ancicnt Grcck Ciry przckład na anglclski Ił Cartlcdgc, ()ambndgc: Carn-bndgc Univcrsiry Prcss.
C n n r r . n J . 1 3 .
l9tj5 Grcck lvory-Carvrng in thc ()ricntalizing alrd Archaic l)criods, NcwYorĘ london: (iarland Publishing.
C o l l l S T I ł . E a v J . N '
1W5 Thc l{rch lady of thc fuciopagos and Hcr Oontcmporarics. A Tiibutc in Mcmory of Evclyn lord Smithson,Hespuin, t. (>4, s. 391-4{R.
2U)3 Crcomctric Grcccc 9m-7m llC, Iondon, Nc'wYork Roudcdgc, 2 wydanic pnrq z'lW roku. D l < ; x r N s o N O .
2$6 Thc Acpalr from Bronzc Ęc tcl Iron Ęc-. Connnuity and Chalrg bcwvccn thc.Iivclfth and Eighth Ccnturics BC, london, NcwYork: lLoutlcdgc.
G , ą lt t ' R N t l R .
1985 Thc GrcckWay of Dcath, Ithaca, NcwYork: Comcll (Jnivcrsiry Prcss. L n r u c ; o o r . l S .
2ffi5 Mcws ofWcalth, a Wcalth of Vicws: (]ravc Goods in lroll Ęc Attica, [w:] D. Lyons, R. Wcstbrook (rcd.), Womtrt and PropcĘ, ()cntcr for Hcllcnic Snrdics, I'Iarvard (Jnivcr-siry Boston: I larvard Univcrsity Prcss, s. 1-27.
L r s r o N M . 4 . , l ) A l ' A r ) o p ( ) u L o s J . K .
2u)4 Thc ,,Ił.lch Athcnian lady..Was l)rcgrant. The Anthropo|ogy ofa Gmmetric Tomb Recon-sidcrcd, ITaperia, t. 73, s. 7 -38.
M R t r , t z t r r H .
2(n4 Archcologa i dyskurs, Pozna(r lnsrytut Archcologri i Etnologli PAN. M o I t c ; ł N C .
2w9 Thc Early lron Ęc, [w:] KA Raaflaub, I l. van Wccs (rcd.), A Conpanion n Arduir Creece, Maldcn, C)dord: Blackwcll l)ublishing Ltd., s. 43-63.
M o n r r l s I .
}UJJ Archacologry as Cultural llistory. Words and Things in Iron Agc ()rcccc, Maldcn, Ot'ord: lllackwcll l)ublishcrs. M o r r l r r s S . 2A)4 R Y s ' r s p r E fu)6 S n r ' n l r T . L 1940 S v r r H S ( ) N 1968 S N o n ( ; l { A S S 2fiX) l ) . , P A t , A I ) o p o u l ( ) s J . K .
ofGranarics and Gamcs: Egrypnalr Stowaways in anAthcnian Chcst' [w:] ĄP Chapin (rcd.), XAPD. Essays in }{onor of SaraA Immcrwahr,Ilapuia Supplcmcnt 33,s.225-242. . t B . W t ' l t - s ( l t l n . ) ,
Pictorial Pursuits. Figurativc Painting on Myccnacan and ()comctric Pottcry futa lrstituti Atfunbnsk Regni Sueriac 4", t. 53, Stockholm: Paul Astroms Forlag.
S n R l , r r c - r I l . A .
1991 Thc lconography of Mounling in Athcnian Art, Anerican_lournal of Archaeotogy, t.95, s.629-656.
Thc Amcrican Excavations in thc Athcnian Agora: Eightccnth Rcport, Ilespcria, t.9,
s.261-30t1. E . L .
Thc Tomb of a Rich Athcnian [edy, ca. 850 B.C., I laperia, t.37 , s.77-116. A . M .
Thc Dark Ęc of Grcccc. An Archacologrca| Survcy of thc Elcwcnth to thc Eight ()cntuncs, Edinburgh: Edinburgh Univcrsiry l)rcss, 2 wydanic praol z 197'1.
T H o M l , s o N H . A .
1948 Thc Thirry-Fifth Rcport of thc Amcncan Excavation in thc Athcnialr Ęora, I7aperia, t. 17, s.149-196.
Y o u N c ; R . S .
1949 An Early Gcomctric Gravc Ncar thc Athcnian Agora, Ilaprin, t. 18, s. 275-297.
c
