Dział Sztuki Ludowej

Janina Skotnicka

Dział Sztuki Ludowej

Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach 19, 348-353

1998

3 4 8 N a b ytk i M N w Kielcach w latach 1 9 9 3-1995

DZIAŁ SZTUKI LUDOWEJ

1993-1995

Zbiory działu powiększyły się o 56 pozycji inwentarzowych, w tym 6 zakupio­ nych obrazów, 45 darów: 14 - m alarstw o (11 obrazów z przeniesienia z księgi m a­ teriałow ej), 19 - rzeźba, 6 ceram ika, 4 stroje, 3 tk an in a, oraz 7 obiektów z pozy- sku własnego.W stru k tu rze nabytków zdecydowana większość obiektów to rzeźba i m alarstw o gromadzone zgodnie z profilem Działu Sztuki Ludowej.

Dotychczasowa bogata kolekcja obrazów M a r i a n n y W i ś n i o s ( 1909-1996) ze wsi R ataje k. Wąchocka wzbogaciła się o 16 kolejnych pozycji. Wśród nich nie­ zwykle cenne są malowidła wykonane w latach 1950-1960. Obrazy te zostały prze­ kazane przez autorkę do zbiorów m uzealnych w formie darów w 1973 r. i odnoto­ wane - z uwagi n a wysoki stopień ich zniszczenia - w księdze m ateriałow ej. Po konserwacji, przeniesione w 1995 r. do inw entarza muzealiów, stanow ią pełnow ar­ tościowe dobra kultury. N am alow ane n a szarym papierze pakunkow ym, papierze rysunkowym i odwrotnej stronie czerwonej tapety techniką m ieszaną (kredki, barw ­ niki do tk an in , akw arele, ołówek), są jednym i z pierwszych i zarazem najciekaw ­ szymi pracam i ilustrującym i wczesny okres twórczości m alarki. P rzedstaw iają sce­ ny Męki Pańskiej i Zm artw ychw stania: Chrystus pierw szy raz upada pod krzyżem (41,8 x 29,1; MNKI/E/5390), Upadek pod krzyżem (41,5 x 30; MNKi/E/5391), C hry­ stus na krzyżu (36 x 24,5; MNKi/E/5392), Chrystus na krzyżu z sym bolam i męki (42 x 29,8; MNKi/E/5393), Chrystus w cierniowej koronie (93 x 47; MNKi/E/5398), Ukrzyżowanie (111 x 49; MNKi/E/5399), Chrystus w grobie (30,5 x 80; MNKi/E/5397), Zm artw ychw stanie Chrystusa (41,5 x 29,5; MNKi/E/5394), oraz sceny z aniołam i: Anioł podający kielich Jezusowi (42 x 30; MNKi/E/5389), Anioł (fragm ent, 36,5 x 24,5; MNKi/E/5395), Aniołowie przy H ostii (48 x 62; MNKi/E/5396). E k sp resja i nastrój tych m alowideł świadczą o sile głęboko przeżyw anych treści religijnych, uproszczony zaś rysunek przedstaw ień i niezwykłe walory m alarskie - piękna zga­ szona kolorystyka, potw ierdzają w pełni już u k ształto w a n ą osobowość tw órczą M arianny Wiśnios.

Ryc. 21. M arianna W iśnios, C h rystu s w grobie, 195 0 -1 9 6 0 , nr. inw. M NKi/E/5397

Schyłkowy okres aktywności tej samorodnej arty stk i dokum entują prace zak u­ pione do zbiorów w latach 1994 i 1995. Trzy z nich: Św ięta Rodzina (70 x 49; MNKi/ E/5386), Ucieczka do E giptu (70 x 50; MNKi/E/5387) i M atka Boska (70 x 51; MNKi/

N a b ytk i M N w Kielcach w latach 1993-1995 3 4 9

E/5388), prezentow ane na konkursie współczesnej ludowej sztuki religijnej w gale­ rii Stow arzyszenia Civitas C h ristia n a w Kielcach, wyróżnione zostały w 1981 roku III nagrodą regulam inow ą. Dwa kolejne obrazy: Zw iastow anie (65,5 x 50; MNKi/E/ 5384 oraz Św ięty Roch (88 x 47,5; MNKi/E/5385), uzyskały nagrodę specjalną ufun­ dowaną przez P rezydenta m. Kielc w 1993 r. O statni, zakupiony na krótko przed śm iercią m alarki, Św ięta Urszula (49,5 x 69,5; MNKi/E/5402), je st swoistą in te r­ pretacją tekstu wiersza związanego z legendą o świętej Urszuli-męczenniczce. Wszy­ stkie sceny naw iązujące do znanych przypowieści i legend o życiu świętych wzboga­ ciła au tork a własnym i w ątkam i o baśniowej poetyce, posługując się specyficzną dla swej twórczości formą uproszczeń.

T a d e u s z Ż a k (ur. 1925), a rty sta ludowy m ieszkający obecnie w Kielcach, ofiarował do zbiorów m uzealnych dwa obrazy olejne n a płótnie: Św ięty Stanisław Kostka, ok. 1985 (29,5 x 27,5; MNKi/E/5366) oraz Gruchawka - mój ślub, 1993 (78 x 69; MNKi/E/5378). Pierwszy z nich, niewielkiego form atu - nam alow any w kon­ wencji naiwnej - je s t barw ną opowieścią o świętym przygarniającym ram ionam i grom adkę dzieci. Scenkę tę, u trzy m a n ą w ciepłej, pastelowej kolorystyce, um ie­ ścił au to r na tle zabudowań kościelnych wtopionych w zielone korony drzew n a tle b łęk itu nieba. Drugi obraz to kom pozycja w układzie strefowym , k tó rą zam yka nam alow ana wzdłuż kraw ędzi płótna ram ka. J e s t to zielona, ulistniona gałązka i ułożone rytm icznie czerwone kw iatuszki, co podkreśla bajkowość scenerii, w której przedstaw ił a rty sta własny ślub n a tle ukwieconego wiejskiego pejzażu (zob. „Ikar” 1994 n r 9, s. 11 - B. E rber A rtysta obdarowany i obdarowujący...).

Ryc. 22. T adeusz Żak,

Ś w ię ty S ta n isła w K o st­ k a , ok. 1985 nr inw .

3 5 0 N a b ytk i M N w K ielcach w latach 1993 -1 9 9 5

Specyficzny sposób widzenia rzeczywistości prezentuje M i e c z y s ł a w P a - s i ń s k i z Kielc (ur. 1913) na obrazie przekazanym do zbiorów sztuki ludowej, zatytułowanym : Stare Kielce - Panoram a, nam alow anym olejno n a płycie pilśnio­ wej w 1949 r., przem alowanym w 1992. P raca ta je s t typowym przykładem tw ór­ czości am atorskiej, chociaż uproszczony w arsztat i szczerość przekazu plasują tego arty stę w nurcie twórczości ludowonaiwnej.

Zbiory rzeźby ludowej wzbogaciły prace kilkunastu autorów. Są wśród nich znani wiejscy artyści, są też am atorzy, dla których sztuka ludowa je st inspiracją, a te m a ­ tyka religijna ulubioną form ą wypowiedzi. W grupie pozyskanych rzeźb niezwykle oryginalne są prace S t a n i s ł a w a M a r c i s z a (ur. 1924) ze wsi Jaw orznia k. Z agnańska, należące do kręgu sztuki naiwnej: Kot (wys. 38; MNKi/E/5352), Z a ­ jąc (wys. 44,5; MNKi/E/5353), Wiewiórka (wys. 40; MNKi/E/5354),M ałpa (wys. 48,5; MNKi/E/5355), wykonane w 1986 r. w drewnie, pom alowane farbam i „nitro”. S ta ­ nisław Marcisz, znany powszechnie jako twórca ptaków o barw nym , fantastycznym upierzeniu, od 1982 r. rzeźbi tak że wyobrażenia innych zw ierząt. Są one jed n ak mocno uproszczone i nie odwzorowują natury. Decydującą rolę w kształtow aniu bryły ptaków i innych zwierząt, a także stosow aniu pomysłowych i zaskakujących roz­ w iązań kolorystycznych (o często jarm arcznej estetyce) odgrywa w yobraźnia sam e­ go artysty.

H e n r y k C i c h o c k i (ur. 1952) z Ostrowca Świętokrzyskiego rzeźbi głów­ nie w drewnie. Zaproszony na plener rzeźby ludowej w kam ieniu, zorganizowany w 1979 r. przez M uzeum Regionalne w Pińczowie, wykonał ciekawe prace w kam ie­ niu pińczowskim:Z)iaóe^ (wys. 45,5; MNKi/E/5367),Papież (wys. 33; MNKi/E/5368), Ż yd (wys. 43; MNKi/E/5369),M atka Boska (wys. 43; MNKi/E/5370). Zm iana surowca i pozbawienie rzeźb polichrom ii to in tere su ją ca próba i nowe doświadczenie dla rzeźbiarza. K am ienne rzeźby Cichockiego charakteryzują się silnymi uproszczenia­ mi, zarówno w kształtow aniu ogólnej sylwety, ja k i opracowaniu detalu. Najbardziej interesująca je st postać M adonny, pozbawiona jakichkolwiek atrybutów , z tw arzą o ledwo zaznaczonych rysach i schem atycznie wyodrębnionych ram ionach (praca wyróżniona III nagrodą w konkursie).

Ciekawym nabytkiem je st relief w desce lipowej Św ięty M ichał Archanioł (30,5 x 20,5, m ak; MNKi/E/5356) wykonany ok. 1983 r. przez T a d e u s z a J a n u - c h t ę (1931-1988) z Klonowa, gm. Suchedniów. W yobrażenie świętego je s t upro­ szczonym przetw orzeniem popularnego obrazka dewocyjnego przedstaw iającego uskrzydloną postać w pancerzu, z mieczem i wagą, ze smokiem pod stopam i. P ra ­ ca ta je s t cenna także ze względu na to, że dotychczas ten wiejski a rty sta nie był odnotowany w zbiorach sztuki ludowej. Tadeusz Ja n u c h ta zaczął rzeźbić pod koniec la t 70. płaskorzeźby i przedstaw ienia figuralne w drewnie. Po jego śmierci w ięk­ szość prac uległa rozproszeniu. Oprócz rzeźb będących w posiadaniu rodziny prace arty sty znajdują się w wiejskich kaplicach: w Klonowie - 14 płaskorzeźb przed sta­ wiających stacje Męki Pańskiej i ołtarz rzeźbiony razem z ojcem (stolarzem), w Brze­ zinkach (gm. Masłów) - figura św. J a n a Chrzciciela, a w bocznej nawie drew niane­ go kościoła - krzyż z w izerunkiem C hry stusa Ukrzyżowanego.

Równie cennym pozyskiem je s t okazała rzeźba: Św ięty Florian (wys. 56, drew ­ no m ak; MNKi/E/5401), w ykonana w 1982 r. i przekazana w darze przez jej twórcę E d w a r d a J a n o w s k i e g o (ur. 1955) z Lesicy, gm. Piekoszów. J e s t to praca z kręgu współczesnej rzeźby ludowej: przedstaw ienie statyczne, wyobrażające przy­ sadzistą postać świętego, o proporcjach naw iązujących do tradycyjnej rzeźby ludo­ wej. B ryła rzeźby je s t zw arta, a m odelunek wydobyty miękko reliefem wypukłym

N a b ytk i M N w Kielcach w latach 199 3 -1 9 9 5

351

Ryc. 23. Edward Janow ski Ś w ięty F lorian, 1982, nr inw. MNKi/E/5401

z dążeniem do dekoracyjnego p rzedstaw ien ia team a tu . Ikonograficznie praca ta naw iązuje do dawnych ludowych przedstaw ień św. Floriana.

Twórczość T a d e u s z a Ż a k a jako rzeźbiarza je s t bogato udokum entow a­ n a w zbiorach. Kolejny d ar au to ra to prace wykonane ok. 1965 r., a więc w najwcze­ śniejszym okresie twórczości tego artysty. Są to: K siądz, Baba i Chłop - pierwsze nieudolne jeszcze próby rzeźbiarskie T. Żaka. Choć pozbawione walorów plastycz­ nych i nieporadne technicznie, są niezwykle cenne ze względów dokum entacyjnych. W inw entarzu wpisane pod num eram i: M NKi/E/5363-5365.

Zbiory rzeźby z cyklu „model rzeczyw istości” wzbogaciły dwie kom pozycje z pogranicza sztuki am atorskiej i naiwnej: Grzybobranie Konstantego Nówka ze wsi Świerczów oraz Wieś współczesna M arian a Brzezińskiego z Ostojowa. Pozostałe rzeźby to prace am atorskie o tem atyce religijnej - Chrystus Frasobliwy, N iew ia­ sty pod krzyżem i Męka Pańska darow ane do zbiorów przez ich autorów: W ładysła­ w a Trzpiota, M ariana Poradę, Tadeusza Śniocha i J a n a Domińczyka.

C eram ika figuralna, nadal prężna dziedzina ludowej plastyki, zyskała dwóch nowych przedstawicieli: P i o t r a S o l a r z a (ur. 1952) i W ł a d y s ł a w a B e r u s a (ur. 1935) z Mroczkowa - tere n u gminy, gdzie nadal żywe są tradycje garncarskie. Pierwszy z nich związał się z rzem iosłem poprzez ożenek w rodzinie H enryka Rokity, znanego w okolicy garn carza i ceram ika. Rzeźbić zaczął pod ko­ niec la t 80. w czasie wolnym od pracy zawodowej. Jedy na w zbiorach praca Sola­ rza, pozyskana w 1994 r.: Pan Jezus upada pod krzyżem (MNKi/E/5379), wyróż­ niona została n a konkursie współczesnej ludowej sztuk i religijnej w 1993 r. za walory ekspozycyjne: zw artą, rzeźbiarsko potraktow aną bryłę oraz ekspresję przed­ staw ienia.

3 5 2 N a b ytk i M N w Kielcach w latach 1993-1995

Dar W ładysław a B erusa - figurka b aran k a wielkanocnego i trzy kompozycje ceram iczne prezentow ane w 1993 r. na wystawie Błogosławiona Kinga - księżna i zakonnica w M uzeum Okręgowym w Nowym Sączu: Kinga z ow ieczkam i i k a ­ pliczką (MNKi/E/5380), Bł. Kinga uczy chłopów uprawy ziem i (MNKi/E/5381) oraz Kinga m odli się na łonie natury (MNKi/E/5382) - zapoczątkowały dokum entację twórczości tego utalentow anego rzeźbiarza. B erus przez całe swoje życie praco­ wał przy odw iertach gliny i jej w ypalaniu w cegielni Sołtyków. Zdarzało się, że prócz cegły w ypalał tak że prace ceramików z pobliskich miejscowości: Odrowąża i Rędo- cina. Z nając d o sk o n ale tw orzyw o, od 1986 r. sam zaczął rzeźbić, u ja w n ia ją c w tej dziedzinie niezwykły talent. Wrodzone uzdolnienia plstyczne, poparte praco­ witością, zaowocowały ju ż po kilku latach wypracowaniem własnego oryginalnego stylu.

Ryc. 24. W ładysław B erus K in ga z ow ieczkam i i k a ­

p lic zk ą , 1993, nr inw. M NKi/E/5380

N astępny przekaz — dwie ceramiczne szopki bożonarodzeniowe (m iniatury) - to ulubiona form a wypowiedzi S t e f a n a S o w i ń s k i e g o z C hałupek koło Kielc, o śro d k a g arn carsk ie g o w ygasłego w 1993 r. w raz ze śm iercią a rty s ty . W w yniku porządkow ania merytorycznego zbiorów sztuki ludowej pozyskano ce­ ram iczną figurkę ptaszk a o plastycznym upierzeniu, którą wykonał w 1954 r. zn a­ ny m istrz ptaków - F r a n c i s z e k G o d z i s z z Iłży, oraz wyroby garncarskie (dzbany, wazon) E ugeniusza C abana ze Szczekocin, H enryka Rokity z Rędocina i Czesław a Je ż a z Wólki Bodzechowskiej, które dotychczas - z uwagi na walory pla­ styczne — służyły do dekoracji wystaw. Obiekty te, wpisane do in w entarza zbiorów, wzbogacą dotychczasowe kolekcje tych wybitnych artystów.

Zbiory kow alstw a artystycznego zyskały jeden obiekt - pierścień do okuw ania śnie: w części centralnej rozkuty w postaci kolistej, lekko wypukłej tarczki, ozdo­ biony n a całej powierzchni ornam entem stem pelkowym . Form a pierścienia i ro­

N a b ytk i M N w Kielcach w latach 1993-1995 3 5 3

dzaj zdobnictwa (mimo mało czytelnego rysunku dekoracji i nie ustalonego au to r­ stwa) pozwala na powiązanie tego wyrobu ze zdobnictwem wozów n a obszarze po­ łudniowej Kielecczyzny i kwalifikuje ten obiekt do przeniesienia z księgi m a te ria ­ łowej do inw entarza muzealiów.

Dwa ostatnie przekazy dotyczą zbiorów stroju i tkaniny: kożuch ze skóry czar­ nego b aran a ozdobiony aplikacjam i z kolorowych skórek i haftem , zakupiony w la ­ tach 60. na targ u , oraz trzy chusteczki do nosa „weselne”, w ykonane ok. 1946 r. przez Józefę Jaśkiew icz z M ałyszyna Górnego, gm. Mirzec. C husteczki uszyte są z białego baty stu i ozdobione wzdłuż kraw ędzi ręcznie w ykonaną, w ielobarw ną ko­ ronką z kordonku, tzw. „siotką”. J e s t to kolejny już d ar J. Jaśkiew icz dla M uzeum Narodowego w Kielcach.

J a n in a Skotnicka

DZIAŁ PRZYRODY

1995-1996*

W 1995 i 1996 pani K atarzyna Czarnocka-Pawłowska p rzek azała do zbiorów przyrodniczych naszego muzeum m ateriały dotyczące życia i działalności jej ojca J a n a Czarnockiego. Obejmowały one ofiarowaną w 1995 roku dokum entację stanow iącą od 1990 r. depozyt - ok. 600 pozycji, oraz dodatkowo 300 archiwaliów. Przede wszy­ stkim dzięki tym m ateriałom zrealizowano jubileuszow ą w ystaw ę m onograficzną w setną rocznicę urodzin J a n a Czarnockiego; bogactwo dokum entów pozwoliło na pewien rozmach: wystawa zajęła cztery sale - m aksym alną wówczas przestrzeń prze­ widzianą dla ekspozycji czasowych1.

J a n Czarnocki (1889-1951) od początku istnienia m uzeum kieleckiego (od swo­ ich la t gim nazjalnych) związany był z tą placówką, przekazał jej wiele okazów a r­ cheologicznych2 i geologicznych (dziś bardzo cennych i rzadkich)3. O fiarow ane przez jego córkę dokum enty pochodzące z la t 1912-1951 dotyczą przede w szystkim dzia­ łalności wielkiego geologa - badań prowadzonych przez niego na Kielecczyźnie. B ar­ dzo zróżnicowany pod względem tem atycznym m ateria ł obejm uje rękopisy, foto­ grafie, profile geologiczne (większość w ykonana osobiście przez C zarnockiego), notatki z badań terenowych, dokum entację (korespondencję) działalności In sty tu ­ tu Badań Regionalnych w Kielcach, organizacji XX Zjazdu Polskiego Tow arzystw a Geologicznego w 1947 r. i Państwowego In sty tu tu Geologicznego. W darow anym zespole znajdu ją się m a te ria ły p ry w a tn e (korespondencja, d o k um enty, m eble, odznaczenia i in.). Całość d aru zostanie omówiona w dziesięciu grupach tem atycz­ nych.

* Przekazywanie daru trwało dwa lata (1 9 95-1996), jednak ze w zględu na to, że stano­ wi on całość, zostanie omówiony przy nabytkach 1995 roku.

1 W setną rocznicę urodzin Jan a Czarnockiego. O m ówienie w ystaw y w K ronice m u ze­

aln ej 1989. „Rocznik M uzeum Narodowego w K ielcach” (dalej RMNKi) K ielce 1995 t.

18, s. 332-3 3 3

2 J.Czarnocki, J. Sam sonowicz P o w ia t kielecki p o d w zględem archeologicznym . W: D la

siebie i dla szkoły. P am iętnik w ydany staraniem pierw szych abiturientów Szkoły

Handlowej Męskiej w Kielcach. W arszaw a 1909, s. 4 6 5 -5 1 3

3 E. Fijałkowska C harakterystyka kolekcji geologicznej zebran ej p rz e z J a n a C zarnoc­

kiego dla m uzeum w Kielcach. RMNKi Kraków 1980 t. 11, s. 1 9 7 -2 1 0