Wszechstronność, uniwersalizm i kreatywność - Krzysztof Penderecki

Wszechstronność, uniwersalizm i kreatywność - Krzysztof Penderecki

Wszechstronność, uniwersalizm i kreatywność - Krzysztof Penderecki

Ważne daty

1933 – rok urodzenia Krzysztofa Pendereckiego

1959 – debiut Krzysztofa Pendereckiego na Festiwalu Warszawska Jesień 1961 – Ofiarom Hiroszimy - Tren

1969 – premiera opery Diabły z Loudun

1972‑1987 – rektor Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Krakowie (od 1979 Akademii Muzycznej w Krakowie) 1984 – prawykonanie Polskiego Requiem (bez części Sanctus skomponowanej w 1993)

1988 – nagroda Grammy w kategorii Best Classical Contemporary Composition (Najlepsza kompozycja

współczesna muzyki klasycznej) za płytę z II Koncertem wiolonczelowym w wykonaniu Mścisława Rostropowicza pod dyrekcją Krzysztofa Pendereckiego

1993 – prawykonanie całości Polskiego Requiem 1997 – prawykonanie utworu Siedem bram Jerozolimy

1999 – nagroda Grammy w kategorii Best Classical Contemporary Composition (Najlepsza kompozycja współczesna muzyki klasycznej) oraz dla najlepszego dyrygenta za płytę z II Koncertem skrzypcowym w wykonaniu Anne Sophie‑Mutter i London Symphony Orchestra

2000 – nagroda dla Najwybitniejszego Żyjącego Kompozytora Roku podczas Międzynarodowych Targów Muzycznych Midem (tzw. „muzyczny Oscar”)

2001 – nagroda Grammy w kategorii Best Choral Composition (Najlepsza kompozycja na chór) za płytę z nagraniem Credo

2017 – nagroda Grammy w kategorii Best Choral Performance (Najlepsze wykonanie chóralne) za płytę Penderecki Conducts Penderecki Vol. 1 w wykonaniu Chóru i Orkiestry Filharmonii Narodowej oraz solistów: Agnieszki Rehlis, Johanny Rusanen i Nikolaya Didenko pod dyrekcją kompozytora

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

8. Muzyka XX i XXI wieku. Uczeń:

4) omawia polską muzykę XX wieku i jej twórców, dokonując klasyfikacji zgodnie ze stylami i kierunkami:

Mieczysław Karłowicz, Karol Szymanowski, Grażyna Bacewicz, Witold Lutosławski, Andrzej Panufnik, Tadeusz Baird, Kazimierz Serocki, Wojciech Kilar, Henryk Mikołaj Górecki, Krzysztof Penderecki, Eugeniusz Knapik, Aleksander Lasoń, Andrzej Krzanowski, Paweł Szymański, Hanna Kulenty, Paweł Mykietyn, Agata Zubel i in.;

5) zna pojęcia: skala całotonowa, atonalność, technika dwunastotonowa (dodekafonia), seria, polirytmia, polimetria, politonalność, klaster;

6) zna pojęcia: pokolenie 1933, pokolenie 1951/pokolenie Stalowej Woli, festiwal Warszawska Jesień, festiwal Młodzi Muzycy Młodemu Miastu w Stalowej Woli; potrafi wskazać kompozytorów polskich tworzących obecnie, korzystając z pomocy internetu.

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;

5. rozpoznaje cechy stylistyczne utworu reprezentującego określoną epokę muzyczną.

Wszechstronność, uniwersalizm i kreatywność - Krzysztof Penderecki

Scenariusz lekcji dla nauczyciela

Źródło: online-skills, cc0.



Nauczysz się

charakteryzować kim jest Krzysztof Penderecki i poznasz najważniejsze fakty z jego biografii;

wymieniać przykłady jego twórczości;

identyfikować przemiany stylistyczne w twórczości Krzysztofa Pendereckiego;

definiować pojęcie sonoryzmu oraz wykazywać najważniejsze cechy tej muzyki;

rozwijać uwrażliwienie na piękno muzyki współczesnej;

przedstawiać muzyczny potencjał dźwięków otoczenia;

rozwijać umiejętność pracy w grupie.

Krzysztof Penderecki

1. Krzysztof Penderecki – kompozytor, dyrygent, rektor, zdobywca najwyższych odznaczeń oraz nagród, twórca, którego melomani na całym świecie wymieniają jednym tchem pośród najwybitniejszych Polaków. Jest

kompozytorem, który przeszedł drogę od awangardy do postmodernizmu nigdy nie tracąc zainteresowania w oczach wykonawców, krytyków i rzeszy odbiorców jego muzyki, a przy tym zachowując niepowtarzalny idiom twórcy.

Krzysztof Penderecki, nina.files.rd.insyscd.net, CC BY 3.0

Penderecki urodził się 23 listopada 1933 roku w Dębicy. Pierwsze lekcje kompozycji pobierał u Franciszka Skołyszewskiego. Podczas studiów kompozytorskich w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej kształcił się pod kierunkiem Artura Malawskiego i Stanisława Wiechowicza. Twórca zadebiutował w wieku 26 lat podczas Festiwalu Warszawska Jesień w 1959 roku gdzie prawykonane zostały Strofy na sopran, głos recytujący i 10 instrumentów. Ów debiut zapewnił młodemu Krzysztofowi Pendereckiemu dodatkowo rozgłos za sprawą konkursu Związku

Kompozytorów Polskich, w którym to Strofy otrzymały pierwszą nagrodę. Nie byłoby w tym nic nadzwyczajnego gdyby nie fakt, że Penderecki wysłał na konkurs jeszcze dwa inne utwory (Emanacje i Psalmy Dawida), którym przyznano ex aequo drugie miejsce. W efekcie cała pula nagród przypadła jednemu twórcy. Od tego momentu kariera kompozytorska Pendereckiego nabiera ogromnego rozpędu. Mimo trudnej sytuacji Polski w tym czasie

i ograniczonych możliwości prezentowania twórczości polskich artystów zagranicą, Penderecki szybko zyskuje międzynarodowy rozgłos. Jest twórcą, który uosabia nowoczesność, awangardowość, nowatorstwo. Szokuje swoimi kompozycjami, które dostarczają mu zarówno rzeszę zwolenników jak i przeciwników, nierzadko również wśród wykonawców. Głównym idiomem charakteryzującym utwory tamtego czasu jest sonoryzm, a zatem rozszerzony sposób myślenia o barwie, brzmieniu, technikach wydobycia dźwięku, fakturze muzycznej. Elementy

charakterystyczne dla epok minionych, takie jak: harmonia, melodyka, przewidywalna narracja zostają odrzucone na rzecz zupełnie nowego spojrzenia na muzykę. Kompozytor nieustannie eksperymentuje, stosuje indywidualne techniki notacyjne, wyraźnie sygnalizuje w swoich utworach upodobanie do instrumentów smyczkowych. Dzieła takie jak I Kwartet smyczkowy (1960), Ofiarom Hiroszimy - Tren (1961), Polymorphia (1961) stają się swego rodzaju traktatami rozpatrującymi o nowoczesnym wykorzystaniu tego instrumentarium.

Warto wiedzieć 1

Przykład muzyczny: Krzysztof Penderecki – I Kwartet smyczkowy Źródło: https://ninateka.pl/audio/i‑kwartet‑smyczkowy

Styl i najważniejsze utwory

W formacji instrumentów smyczkowych Penderecki bardzo chętnie wykorzystuje konstrukcje klasterowe, a więc masy dźwiękowe, które tworzy się za pomocą współbrzmienia wszystkich dźwięków pomiędzy wyznaczonym dźwiękiem najniższym i najwyższym, co więcej, oprócz skali chromatycznej wykorzystuje również odległości mniejsze od półtonu, a zatem mikrotony.

Objaśnienie znaków zawartych w partyturze Krzysztofa Pendereckiego „Ofiarom Hiroszimy – Tren”, skan, wydawnictwo PWM, Kraków 1970

Fragment partytury utworu Krzysztofa Pendereckiego „Ofiarom Hiroszimy – Tren”, skan, wydawnictwo PWM, Kraków 1970

 



 



1. W krąg działań kompozytorskich zostają wciągnięte liczne niestandardowe efekty takie jak: sul ponticello (gra smyczkiem przy podstawku), sul tasto (pociąganie smyczkiem w okolicach gryfu), stukanie, drapanie palcami po pudle rezonansowym i wiele innych. Penderecki poszerza możliwości wykonawcze niemal wszystkich grup instrumentalnych.

Krzysztof Penderecki, Fragment rękopisu „Kosmogonii”, krakow2000.pl, CC_NBSP_BY_NBSP_3.0

Poza upodobaniem do sonorystyki wykazuje również zainteresowania techniką serialną, wykorzystującą serię 12 dźwięków. Chętnie poszerza tradycyjny skład wykonawczy utworu o rzadko wykorzystywane instrumenty oraz przedmioty codziennego użytku np. maszyna do pisania, piła, syrena alarmowa, boobam (instrument perkusyjny, membranofon), dzwony katedry gotyckiej. Kompozycje orkiestrowe takie jak Wymiary czasu i ciszy (1960),

Fluorescencje (1962), De natura sonoris I (1966) spotykają się z ogromnym zainteresowaniem jego twórczością, którą określa się mianem muzyki świeżej, odkrywczej i wielobarwnej. Dokonania te postrzegane są w ówczesnym świecie muzycznym jako cechy indywidualne dla polskiej awangardy muzycznej. Mówi się nawet o polskiej szkole

kompozytorskiej.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Krzysztof Penderecki, „Fluorescencje”, online-skills, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: Krzysztof Penderecki, Fluorescencje. Fluorescencje to utwór przeznaczony na orkiestrę symfoniczną o rozbudowanym składzie. Dzieło posiada umiarkowane tempo i instrumentalną fakturę. Cechuje się apokaliptycznym, przerażającym charakterem.

W 1966 roku powstaje Pasja według św. Łukasza napisana dla uczczenia 700‑lecia katedry w Münster. Do utworu Penderecki włączył skomponowane w 1962 roku Stabat Mater na trzy chóry mieszane. Pasja staje się momentem przełomowym w karierze kompozytora. Awangardowa domena rezygnacji z osiągnięć przeszłości ustępuje na rzecz zwrotowi ku tradycji. W utworze widać czytelne nawiązania do chorału, polifonii. Klasterowe współbrzmienia, operowanie mikrotonami, znaczące rozszerzenie ekspresji wokalnej o krzyki, glissanda, technikę mormoracyjną (bocca chiusa).

1

1. Stosowanie dźwięków o nieokreślonej wysokości kompozytor „rozświetla” konsonansowymi współbrzmieniami o konstrukcji tercjowej. Tak wtedy, jak i w przyszłości nigdy nie zrezygnuje ze zdobyczy i doświadczeń awangardy i sonoryzmu, jednak będzie je traktować jako technikę, nie zaś wartość samą w sobie.

Krzysztof Penderecki z partyturą „Pasji według św. Łukasza”, nina.files.rd.insyscd.net, CC BY 3.0

Warto wiedzieć

Przykład muzyczny: Krzysztof Penderecki – Stabat Mater

Źródło: https://ninateka.pl/audio/krzysztof‑penderecki‑fragmenty‑z-pasji‑wg‑w- lukasza‑stabat‑mater‑aksamitna‑kurtyna‑2

Pasja Krzysztofa Pendereckiego to również początek jego upodobań do monumentalnych form

wokalno‑instrumentalnych. Na zamówienie Opery w Hamburgu kompozytor pisze swoją pierwszą operę Diabły z Loudun (1968‑69), która temat czerpie z powieści Aldousa Huxleya o tym samym tytule oraz opracowanego na jego podstawie dramatu Nowy Wspaniały Świat Johna Whitinga. Po dwóch dniach od hamburskiej premiery kompozycja zabrzmiała w Stuttgarcie. Druga prezentacja utworu stała się sukcesem choć przebiegła w atmosferze skandalu. Po latach Penderecki w Rozmowach lusławickich z Mieczysławem Tomaszewskim tak opisywał szok wywołany inscenizacją autorstwa reżysera Günthera Rennera: „Rennert tak porozbierał zakonnice, że biskup napisał protest.

Oczekiwał, że Diabły zostaną zdjęte z afisza. Mnie to wtedy bardzo zbulwersowało. Byłem dumny z tego, że biskup mi nie pozwala…”.

1. Penderecki szokował. Chciał szokować. Był twórcą zdeterminowanym i pewnym swojej artystycznej drogi. Mimo postępujących zmian w podejściu do własnej estetyki muzycznej już w drugiej połowie lat 60. sam kompozytor stawia punkt graniczny odejścia od awangardy w 1973 roku, kiedy to tworzy swoją I Symfonię. W tej odmienionej

perspektywie stylistycznej zauważyć można powrót do tradycyjnych schematów formalnych, sięganie po tradycyjne gatunki oraz nawiązanie do tradycji muzycznej. Po dziewięciu latach od premiery Diabłów z Loudun powstała kolejna opera Krzysztofa Pendereckiego – Raj utracony (1978), zaś na przestrzeni kolejnych 13 lat Czarna maska (1986) i Ubu Rex (1991).

Polska premiera „Diabłów z Loudun” w Teatrze Wielkim w Warszawie, 1975, archiwum.teatrwielki.pl, CC BY 3.0

1

1

Twórczość

Utwory Krzysztofa Pendereckiego wykonują najwybitniejsi artyści na świecie. Na szczególną uwagę zasługuje postać wirtuoza, wiolonczelisty i dyrygenta Mścisława Rostropowicza. Artystów łączyła wieloletnia przyjaźń, która

zaowocowała m.in. prawykonaniem dedykowanych Rostropowiczowi II Koncertu wiolonczelowego (1982) oraz kompozycji solowej Per Slava (1986).

Warto wiedzieć

Przykład muzyczny: Krzysztof Penderecki – Per Slava

Źródło: https://ninateka.pl/audio/dla‑slawy‑na‑wiolonczele‑solo

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

K. Penderecki, „Sarabanda - J. S. Bach in memoriam”, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: K. Penderecki, „Sarabanda - J. S. Bach in memoriam”. Sarabanda J. S. Bach in memoriam jest utworem przeznaczonym na skrzypce. Posiada wolne tempo i instrumentalną fakturę monofoniczną z elementami homofonii. Cechuje się smutnym charakterem.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

K. Penderecki, „3 miniatury”, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: K. Penderecki, „3 miniatury”.3 miniatury to cykl przeznaczony na skrzypce i fortepian. Posiadają wolne tempo i instrumentalną fakturę. Cechują się atonalnym, tajemniczym charakterem.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

K. Penderecki, „Diver mendo cz. I”, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: K. Penderecki, „Divertimendo cz. I”. Nagranie przedstawia pierwszą część Divertimento. Utwór przeznaczony jest na wiolonczelę. Kompozycja posiada szybkie tempo i instrumentalną fakturę. Cechuje się awangardowym, atonalnym charakterem.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

K. Penderecki, „Diver mendo cz. III”, AMFN, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: K. Penderecki, „Divertimendo cz. III”. Nagranie przedstawia trzecią część Divertimento. Utwór przeznaczony jest na wiolonczelę. Kompozycja posiada wolne tempo i instrumentalną fakturę. Cechuje się awangardowym, tajemniczym charakterem.

Krzysztof Penderecki za pomocą swoich kompozycji wielokrotnie wskazuje na rolę twórcy jako uczestnika wydarzeń historii narodu i świata. Działo się tak choćby we wspomnianym już utworze Tren poświęconym pamięci ofiar bomby atomowej zrzuconej przez Amerykanów na Hiroszimę w 1945 roku, Dies Irae (Oratorium Oświęcimskie, 1967)

upamiętniającym ofiary faszyzmu w Auschwitz, Lacrimosa (1980) powstałej na prośbę Lecha Wałęsy dla uczczenia poległych stoczniowców, Agnus Dei (1981) napisane pod wpływem silnych przeżyć kompozytora po śmierci kardynała Stefana Wyszyńskiego, Siedmiu Bramach Jerozolimy (1996) zamówione na rocznicę 3000 lat Jerozolimy, czy

Preludium (2009) dla pokoju z okazji 70. rocznicy wybuchu II wojny światowej.

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Krzysztof Penderecki, „Siedem Bram Jerozolimy”, online-skills, CC BY 3.0

Utwór muzyczny: Krzysztof Penderecki, Siedem Bram Jerozolimy. Siedem Bram Jerozolimy to utwór przeznaczony na pięć głosów solowych, recytatora, trzy chóry mieszane i orkiestrę. Dzieło składa się z siedmiu części

odpowiadających historycznym bramom Jerozolimy. Cechuje się zróżnicowanym charakterem, od spokojnego i tajemniczego, po ostry, ciężki, apokaliptyczny.

Faza przemian prowadzi kompozytora na przełomie wieków w stronę powrotu do melodyki, ekspresji,

emocjonalności, które wpisują twórczość mistrza w nurt neoromantyzmu. Ów duch nowego romantyzmu jest silnie odczuwalny w treściach muzycznych utworów, ale daje się również zauważyć w tytułach kolejno powstających kompozycji Pendereckiego: VIII Symfonia - Pieśni Przemijania (2005), Powiało na mnie morze snów…, Pieśni zadumy i nostalgii (2010).

1. Od ponad czterdziestu lat Krzysztof Penderecki sadzi arboretum, ogród pełen drzew w swoim zabytkowym dworku w Lusławicach. Drzewa mistrza budzą się do życia i wzrastają podobnie jak jego kolejne kompozycje.

Penderecki zgłębia istnienie dźwięku i przyrody, poszukuje analogii pomiędzy naturą a muzyką. Wskazuje na to, że zarówno drzewa jak i sztuka muszą być zakorzenione w ziemi‑tradycji i tylko wtedy są w stanie sięgać nieba, w myśl jego słów: „Bez korzeni nie ostoi się żadna twórczość”.

Europejskie Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego, Lusławice, Polska, malopolska.pl, CC BY 3.0

Prezentacja pt. Europejskie Centrum Krzysztofa Pendereckiego w Lusławicach

Źródło: online-skills, cc0.

Zadania

Polecenie 1

Scharakteryzuj twórczość Pendereckiego.

Ćwiczenie 1

Wskaż tytuły czterech oper Krzysztofa Pendereckiego.

Ubu Król Raj Utracony Czarodziejska Góra Diabły z Londynu La Bohème Diabły z Loudun Droga do Raju Czarna Maska

1

Polecenie 2

Podzielcie się na 4 grupy. Wysłuchajcie utworu Pacay Tree (48 Responses to Polymorphia) z płyty Krzysztof Penderecki And Jonny Greenwood. Kompozycję stworzył gitarzysta grupy Radiohead Jonny Greenwood zafascynowany sonorystyczną twórczością Krzysztofa Pendereckiego. Wyznaczcie lidera grupy i skonstruujcie wspólnie odpowiedzi na poniższe pytania. Po wykonaniu lider przedstawi powstałe refleksje na forum klasy.

1. Jakie dostrzegasz związki pomiędzy klasyczną muzyką współczesną a muzyką rozrywkową?

2. Czy twórcy muzyki rozrywkowej powinni czerpać inspiracje z muzyki klasycznej? Uzasadnij swoją odpowiedź.

3. Jakie walory kompozycji Krzysztofa Pendereckiego mogły skłonić Johnny Greenwooda do stworzenia własnych utworów inspirowanych muzyką mistrza?

4. Co to są konstrukcje klasterowe?

Ćwiczenie 2

Wykonawcami twórczości Krzysztofa Pendereckiego są najznamienitsi artyści na świecie. Wśród nich był wybitny wiolonczelista, któremu kompozytor chętnie dedykował swoje utwory. Nazywał się:

Jean-Pierre Rampal Zubin Mehta

Mścisław Rostropowicz Ćwiczenie 3

W swoich utworach Krzysztof Penderecki rozszerza koloryt brzmieniowy za pomocą rzadko spotykanych instrumentów. Wskaż jeden z nich:

1 2 3

Ćwiczenie 4

Przypatrz się uważnie zapisom partyturowym i wskaż, który posługuje się techniką sonorystyczną:

Zapis partyturowy 1 Zapis partyturowy 2 Zapis partyturowy 3

Zapis partyturowy 1

Zapis partyturowy 2

Zapis partyturowy 3

 



 



Ćwiczenie 5

Krzysztof Penderecki zadebiutował w 1959 roku prawykonaniem kompozycji Strofy podczas festiwalu:

Warszawska Jesień

Poznańska Wiosna Muzyczna Sacrum Profanum

Ćwiczenie 6

Przeciągnij pasującą definicję pojęcia klaster z dolnej sekcji do górnej.

Miejsce, w którym kolekcjonuje się drzewa i krzewy., Oznaczenie, które nakazuje wykonawcy pociąganie smyczkiem w okolicy gryfu instrumentu., Efekt brzmieniowy uzyskiwany poprzez współbrzmienie wszystkich pośrednich dźwięków wyznaczonego ambitusa., Płynne przejście z jednego dźwięku na drugi z wykorzystaniem dźwięków pośrednich skali danego instrumentu.

Klaster to:

...

Ćwiczenie 7

Która z poniższych fotografii przedstawia Europejskie Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego w Lusławicach?

1 2 3

Słownik pojęć

Arboretum

miejsce, w którym kolekcjonuje się drzewa i krzewy.

Glissando

płynne przejście z jednego dźwięku na drugi z wykorzystaniem dźwięków pośrednich skali danego instrumentu.

Klaster

efekt brzmieniowy uzyskiwany poprzez współbrzmienie wszystkich pośrednich dźwięków wyznaczonego ambitusa. W przypadku klastera fortepianowego konstruuje się go za pomocą skali chromatycznej.

W instrumentach smyczkowych istnieje możliwość budowy klastera w oparciu o skalę mikrotonową (odległość mniejsza niż półton).

Sonorystyka

(z łac. sonus = dźwięk, brzmienie) technika kompozytorska powstała w XX wieku. Traktuje brzmienie jako nadrzędną wartość dla struktury utworu.

Sul pon cello

(wł. przy podstawku) - w instrumentach smyczkowych sposób smyczkowania, polegający na pociąganiu smyczkiem po strunach możliwie jak najbliżej podstawka. Skutkuje to wydobyciem ostrego, szorstkiego, chropowatego brzmienia.

Sul tasto

(wł. przy gryfie) – oznaczenie, które nakazuje wykonawcy pociąganie smyczkiem w okolicy gryfu instrumentu.

Skutkuje to wydobyciem łagodniejszego, cieplejszego brzmienia.

Technika mormoracyjna

(bocca chiusa) technika wokalna polegająca na śpiewaniu z zamkniętymi ustami.

Źródło:

encyklopedia.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

   ^{ }

