Leonard Zabrodzki
Sposoby wyrażenia kategorii strony
w języku rosyjskim i polskim w
ujęciu konfrontatywnym : na
materiale "Eugeniusza Oniegina" A.
S. Puszkina i "Pana Tadeusza" A.
Mickiewicza
Studia Rossica Posnaniensia 9, 179-195
1977
L E O N A B D Z A B RO D Z K I P oznań
SP O SO B Y W Y R A Ż E N IA K A T E G O R II ST R O N Y W J Ę Z Y K U R O S Y JS K IM I P O L SK IM
W U J Ę C IU K O N F R O N T A T Y W N Y M (na m ateriale E ugeniusza Oniegina A. S. P uszkina
i P a n a Tadeusza A. M ickiewicza)
D efiniow anie stron czasow nika i ich klasyfikacja to problem , k tó ry w y łonił się w raz z p oczątkam i nauki o ję z y k u 1. Grecy nazw ali stron y czasow'- nika — ,,d ia th eseis” . W podręczniku gram atyki greckiej, k tóry p ow stał w kręgu P o rt-R o y a lu tłu m a czy się „d iath eseis” przez „différences des v er b e s” , zacierając w te n sposób pew ne różnice, jakie w y stęp u ją w term inologii greckiej i łacińskiej, gdzie na określenie stron czasow nika zn ajd u jem y n azw y „g en era” obok „sign ification es” 2. P oniew aż „d iath eseis” rozum iano w zasa dzie jako m. in. „układ, ugrupow anie, położenie” , dodaw ano w ięc, że chodzi tu o stosu n ek podm iotu do czynności.
A w ięc sta ro ży tn a term inologia — zw racająca uw agę w nazw ach ła ciń sk ich na treść w yobrażeniow ą stron y czasow nika, a w język u greckim na sto su n k i składniow e w zdaniu — pozw alałab y przypuszczać, że już w gram a ty k a c h język ów k lasyczn ych odbijają się dwa n u rty m yśli badaw czej, d o ty czą ce is to ty sam ej kategorii, do których w gruncie rzeczy stale naw iązują nasze dociekania.
P oniew aż te m a t m ojego artykułu koncentruje uw agę n a sposobach w y rażenia kategorii stron y w języku rosyjskim i polskim , krótka sy n teza w y n ik ów d otych czasow ych badań nad kategorią strony, obu interesujących nas tu ta j języków , stan ie się p unktem w yjściow ym do prezentacji przeprow
a-1 S. S z l i f e r s z t e j n o w a , K ategoria strony, W rocław —W arszaw a —K raków a-1969, s. 5.
2 Ib id ., s. 7. 12*
d zon ych przeze m nie badań. B y ły one prow adzone na sem inarium rusycy- sty czn y m z p ołożen iem głów nego nacisku na literaturę przedm iotu d otyczącą języ k a rosyjskiego. N ajn o w szą literaturę polską uw zględniłem w koniecznym zakresie dopiero p rzy p rzygotow an iu artyk u łu do druku. Z tego też pow odu cy tu ję ją przede w szy stk im w przypisach, p otw ierdzając m oje u stalenia i w n iosk i na p o d sta w ie an alizy polskiego m ateriału język ow ego.
E w olu cja w interpretacji kategorii stron y w język u rosyjskim przecho dziła n astęp u jące s t a d ia 3. W gram atyk ach pierwszej p ołow y X I X w ieku rozpatruje się k ategorię stron y biorąc pod uw agę podział sem an tyczn o-sk ład - n io w y czasow ników . M. Ł om onosow określił sześć kategorii stron czasow nika. A . W ostok ow podkreślał, że w strukturze kategorii stron y niedw uznacznie w y stęp u je se m a n ty czn a i składniow a ch arak terystyk a czasow nika. G. P aw ski n a to m ia st określał tr z y k ategorie strony: czynną, bierną i m edium , k on cen trując uw agę na przyrostku -ся. F . B u słajew , jako pierw szy, dzielił czaso w n ik i n a przechodnie i nieprzechodnie, określał rolę przedrostków w procesie przeobrażenia czasow n ik ów nieprzechodnich w przechodnie, ale nie potrafił rozstrzygn ąć problem u kategorii strony. D opiero K . A ksak ow w ysu n ął w sp ół zależność jako p od staw ę rozróżnienia kategorii strony, przeciw staw iając cza sow niki bez p rzyrostk a -ся czasow nikom z -ся. U w a ża ł on, że na różno rodność znaczeń form y zw rotnej czasow nika w konstrukcjach kategorii stron w p ływ a przyrostek -ся, k on cen tru jący w sobie różne przypadki i zn acze n ie zaim ka zw rotnego.
D ec y d u ją cy w p ły w na uogólnienie problem u w język u rosyjsk im m a F . F ortu n atów . T w ierd ził on, że kategorię stro n y p osiadają ty lk o czasow niki w spółzależne, tj. tw orzące form ę z -ся i bez -ся.
W jego k on cep cji jed n ak czy n n ik i m orfologiczne dom inują n ad składnią. Bardziej w nikliw ie pod ch od ził do zagadnienia A. P o tieb n ia . W edług jego m n iem an ia k ategoria str o n y p ow staje i realizuje się w zdaniu, jest to stosunek su b iek tu do ob iek tu , dokładniej rzecz biorąc sto su n ek orzeczenia do pod m io tu i dopełnienia. P rzeciw staw iając się F . F o rtu n a to w o w i tw ierdził on, że k ategoria stro n y je st k ategorią składniow ą, zw iązaną ściśle ze zdaniem i opartą n a pojęciu czasow n ik ów przechodnich i nieprzechodnich. P o g lą d y A . P otieb n i p od zielał A. P o p o w tw ierdząc, że kategoria stron y w y ch o d zi poza granice nauki o słow ie, sta ją c się p od staw ow ym zagadnieniem składni zdania pro stego.
A . Szach m atow w pracy p t. S k ła d n ia 4 dokonał sy n te z y d oty ch cza so w y ch teorii o kategorii stro n y , a szczególnie p ogląd ów F . F o rtu n a to w a i A . P o tieb n i i zachow ał p od ział na stronę: bierną, czy n n ą i zw rotną. W ed łu g niego pojęcie czasow ników przechodnich i nieprzechodnich je st p od staw ą w nauce
3 В. В. В и н о г р а д о в , Русский язык, Москва 1972, s. 476 - 494. * Ib id ., s. 493 - 494.
Sposoby w yrażenia kategorii strony 181
0 kategorii strony. A. Szachm atow rozszerzył teorię F. F ortu n atow a o zn a czeniu form y zwrotnej czasow nika, przy czym zwrócił szczególną uw agę na przyrostek -ся, jego w p ływ na form ę oraz słow otw órstw o czasow nika.
B ardzo krótki rys h isto ry czn y ew olucji poglądów na kategorię stron y w języ k u rosyjskim pokazuje skom plikow ane problem y tego zagadnienia.
Z nie m niejszym stopniem trudności prow adzone b y ły badania nad k a teg o rią stron y w języ k u polskim .
W edług S. Szlifersztejnow ej sam odzielny pogląd na kategorię stron y w ję zy k u polskim w yraził T. W o jn a 5; ograniczył się do określenia fak tów bez ich w yjaśnienia: ,,Genera verborum su n t duo: A ctivu m et N eu tru m ” ; bezosobow e zw roty: czyta się, p isze się, zaliczał on do strony czynnej.
O. K o p c z y ń sk i6, w opozycji do gram atyk X V I i X V I I w. — określił w gram atyce w ydanej w 1785 r. trzy grupy czasow ników , n azyw ając je: a ctiv a , p assiva i neutra. W 1822 r. J. M roziński7 w yd aje gram atyk ę języ k a polskiego i po raz pierw szy określa cztery znaczenia czasownika: czynne, bierne, k tórych w istocie w język u polskim nie m a, a zastępow ane są przez im iesłow y, nijakie i zaim kow e.
P o d koniec X I X w ieku A. K r y ń sk i8 rozpatruje w swojej gram atyce d zia łanie czasow nika w stosu n k u do podm iotu i dopełnienia oraz określa trzy strony: czynną, bierną i zw rotną.
N ajbardziej w szechstronne ośw ietlenie kategorii strony czasow nika daje J . Ł o ś 9, określając stronę jako stosunek czynności lub stanu przede w sz y st kim do p odm iotu, nieraz do obiektu oraz do spraw cy tejże czynności lub sta n u , a J a n B au d ou in de C ourtenay zdecydow anie określa stronę jako sto sunek su b iek tu i obiektu do łączącego je w yobrażenia tego, co działa, co się d zieje i co się w yk on yw a. Zgodnie z kierunkiem w pływ u działania u stala cztery strony: czynną przechodnią, czynną nieprzechodnią, bierną i zw rotną. J . B au d ou in de C ourtenay określa opozycję, którą tw orzy strona czyn n a 1 bierna oraz w ypow iada swój sąd, żę g d y b y rozpatryw ać zagadnienie od stron y m orfologicznej, w języku polskim znaleziono b y ty lk o jedną stronę, tj. czynną.
W yniki w sp ółczesn ych badań nad kategorią stron y zarówno w języ k o zn aw stw ie rosyjskim jak i polskim w zasadzie nie w noszą zasadniczych zm ian do istn iejącego stanu rzeczy i są jak g d y b y kontynuacją m yśli d oty ch cza s w yp ow ied zian ych na p ow y ższy te m a t przez T. F ortunatow a, A. P otieb n ię i A. Szach m atow a dla język a rosyjskiego, przez J. Łosia i J . B audouina de C ourtenay dla język a polskiego.
5 S. S z l i f e r s z t e j n o w a , op. cit., s. 16. 6 Ib id ., s. 25.
7 Ib id ., s. 31.
8 S. S z l i f e r s z t e j n o w a , op. cit., s. 51. 9 Ib id., s. 52.
W spółcześni g ra m a ty cy ro sy jscy ta c y jak K . G orszk ow a10 określa k a tegorię stron y jako stosu n ek działania, w y ra żo n eg o za pom ocą czasow nika do p odm iotu. N . A w iło w a 11 zalicza do pojęcia o stronie zjaw iska zw iązane ze stosu n k iem p assivu m do a ctiv u m oraz znaczeniem czasow n ik ów prze chodnich, nieprzechodnich i zw rotn ych . N a to m ia st W. W inogradów nie daje sensu stricto określenia k ategorii stro n y tw ierdząc, że n a leży ob ecn ie m ów ić nie ty le o w sp ółzależn ości form kategorii stron y, ile o fu n k cjach s ty li sty c z n y c h zw rotów syn o n im iczn y ch activ u m i p assivu m , w sp ółzależn ych sk ład n io w o 12.
S. S zo b er 13 określa kategorię stron y jako stosu n ek p od m iotu do czynności lub stan u , w yrażonego w orzeczeniu, n a to m ia st B . B artn ick a-D ąb k ow sk a i M. J a w o r sk i14 tw ierdzą, że różnica m ięd zy stroną czyn n ą i bierną polega n a przedstaw ieniu tej sam ej treści w różn ych uk ład ach sk ład n iow ych , to zn a czy n a w yek sp on ow an iu jako d ziałacza p o d m iotu (strona czynna) albo dop ełn ien ia (strona bierna). J . T o k a rsk i15 określa kategorię stro n y jako zja w isko ściśle zw iązane z k on stru k cją zd an ia ch arak terystyczn ą dla język a p olskiego, nie m ające nic w sp óln ego z zależnością m ięd zy podm iotem , działa niem i dopełnieniem . U o g ó ln ia ją c problem kategorii strony, w y cią g a za sa d n ic zy w niosek, że czasow niki, które tw orzą trzy lub co najm niej dw ie stro n y (czyn n ą i bierną), n a zy w a ją się przechodnim i, które nie tw orzą stro n y biernej — nieprzechodnim i.
Z p ow yższego w y n ik a gen eraln y w niosek, że czasow niki przechodnie i nie- przechodnie odgryw ają d ecyd u jącą rolę w ob yd w u język ach p rzy rozp atry w aniu kategorii stron y, chociaż istn ieją różne p og lą d y na k ryteria ich ok reś lenia.
I ta k K . G orszk ow a16, w zależn ości od łączenia się czasow n ik a z d op ełn ie niem b liższym w y rażon ym biernikiem , dzieli czasow niki w ję z y k u rosyjsk im n a przechodnie i nieprzechodnie. Oprócz przechodnich w y d ziela pośrednio- -przechodnie, k tóre m ożna określić przy p o m o cy dopełnienia w d opełniaczu, celow niku, narzędniku. N a to m ia st N . A w iło w a 17 n a zy w a p rzech od n im i te czasow niki, k tórych rekcja je st w yrażona za pom ocą d op ełn iacza i biernika,
10 Современный русский язык, под. ред. E. М. Галкиной-Федорук, ч. II, Москва 1962. s. 158.
II Грамматика современного литературного языка, ответственный ред. Н. Ю. Шведова, Москва 1970, s. 351.
12 В. В. В и н о г р а д о в , op. c it., s. 502 - 503.
13 S. S z o b e r , G ram atyka ję z y k a polskiego, W arszaw a 1969, s. 239.
14 G ram atyka opisow a ję z y k a polskiego z ćw iczeniam i, pod red. W. D oroszew skiego i B . W ieczorkiew icza, W arszaw a 1968, s. 282.
15 J . T o k a r s k i , C zasow n iki po lsk ie, ' W arszaw a 1951, s. 26 - 27. 16 Современный русский язык, op. cit., s. 159.
Sposoby w yrażenia kategorii strony 1 8 3
nieprzechodnim i te, które nie łączą się z biernikiem i w skazują działanie lub sta n , ale nie skierow ane na dopełnienie.
S. S zob er18 tw ierdzi, że czasow niki przechodnie w języku polskim o zn a czają działanie przechodzące z jednego przedm iotu na drugi, n atom iast nie- przechodnie, k tórych działanie lub sta n nie przechodzi bezpośrednio z je d n ego przedm iotu na drugi. B . B artn ick a-D ąb k ow sk a19 nazyw a przechodnim i te czasow niki, które łączą się z dopełnieniem bliższym w yrażon ym dop ełn ia czem , biernikiem i narzędnikiem , nieprzechodnim i te, które nie łączą się z d o p ełnieniem bliższym .
Z różnicow anie p ogląd ów w określaniu czasow ników przechodnich i nie- przechodnich św iad czy o złożoności problem u, k tóry w ystęp u je w ob yd w u język ach . P o g lą d y W . W in ograd ow a20, w edług m nie, że problem znaczenia czasow ników przechodnich i nieprzechodnich w ych od zi poza ram y stosunków g ra m a ty czn y ch m ięd zy podm iotem i dopełnieniem , d otyczą w równej mierze języ k a rosyjskiego i polskiego. U w aża on, że jest to jeden z centralnych pro b lem ów sem a n ty k i czasow nika i ty lk o w pew nym stopniu d o ty c z y kategorii stron y. O sensow ności w yżej w ym ienionego rozum ow ania św iadczą również sform ułow ania zaw arte w książce K . Ż elazk o21.
R ozp atru jąc kategorię stro n y n ależy w ziąć rów nież pod uw agę przyrostek h om on im iczn y -ся w języ k u rosyjskim i en k lity czn y zaim ek zw rotn y się w języ k u p olskim oraz ich rolę w słow otw órstw ie i sem an tyce czasow ników . C zasow niki z ty m p rzyrostk iem m ogą w ystęp ow ać w stronie czynnej, biernej i zw ro tn ej.
P rzed sta w io n y m ateriał teo rety czn y , jak w spom niałem na w stępie, jest próbą sy n te z y w y n ik ó w d otych czasow ych rozw ażań nad kategorią stron y
18 S. S z o b e r , op. cit., s. 102.
19 G ram atyka ojńsowa ję z y k a polskiego z ćw iczeniam i, op. cit., s. 95, 194. 20 В. В. В и н о г р а д о в , op. cit., s. 503 - 507.
21 K . Ż e l a z k o , C zasow niki przechodnie o skladn i w ielorakiej w ję z y k u polskim , W rocław —W arszaw a —K raków —Gdańsk 1975: ,,T o, co znajdujem y w pracach z o s ta t nich kilkudziesięciu la t, skłania do określenia przechodniości (nieprzechodniości) jako kategorii se m a n ty czn o -sy n ta k ty czn ej” . T aki pogląd w yraża m. in. z polskich ję z y k o znaw ców Z. Gołąb, g d y pisze: „W artość tak ą (dla klasyfikacji sy n ta k ty czn ej czasow ników ) m ogą n a to m ia st posiadać określenia ograniczone ty lk o do p ew nych czasowników', inaczej m ów iąc, przez te czasow niki konotow*ane, które w zdaniu w olnym od k on tek stu czy k on sytu acji m uszą b yć u ży te, gdyż je л vyraz nie sygnalizuje znaczenie kategorialne d anego czasow nika, niezdolnego do tw orzenia bez nich m inim alnej jednostki k om unika cyjnej („m inim a! con text-free m essage” ) ” . P odobne stanow isko zajm uje duński ję z y k o zn aw ca A. B linkenberg, który w ykazuje, że ,, gd y analizujem y całkiem prow izorycznie sam o znaczenie term inu (przechodni), znajdujem y w nim m yśl, że treść jednego członu d anego zdania jest n iew ystarczająca dla niego, lecz ođvroluje się do innego członu; n ie k om p letn ość pierw szego w ym aga dopełnienia. Od razu zarysow uje się p odw ójny asp ek t problem u: jest on jednocześnie sem an tyczn y i sk ład n iow y” .
i p u n k tem w yjściow ym do przeprow adzenia przeze m nie badań tego skom pli kow anego zagadnienia.
Z asadniczym celem m oich badań było: określić, jakie są sp osob y w yraże n ia kategorii stron y u ż y te w E ugeniuszu O nieginie i P a n u T adeu szu i jakie z tego w y n ik a ją w nioski dla d y d a k ty k i język a rosyjskiego.
Środki w yrażenia kategorii stron y z o sta ły u jęte w „T ab licy konfrontacji a d ek w a tn y ch środków w yrażenia kategorii stron y w język u rosyjskim i pol sk im ” . P o d sta w ą do określania ich była: G ram atyka ję z y k a rosyjskiego — T. W ó jc ik a 22 oraz in n e w ażniejsze gram atyk i język a rosyjskiego i polskiego.
1. C zasowniki przechodnie i nieprzechodnie
T a b e la 1 P o em a t C zasow niki przechodnie 1 i ! C zasow niki | 1 nieprzechodnie į Sum a W spółczynnik proporc jonai - ! ności EO 730 62,4% : i 439 37,6% 1169 100% 1 730 ! ----= 1,66 439 P T 1535 73,4% 1 557 1 26,6% 1 2092 100% ! 1535 - - - -= 2,75 557
A n aliza czasow ników przechodnich i nieprzechodnich w obu utw orach w sk azu je, że:
— w EO znajduje się 62,4% czasow ników przechodnich i 37,6% nieprze chodnich; w sp ółczyn n ik proporcjonalności przechodnich i nieprzechodnich w y n o si 1,66;
— w P T znajduje się 73,4% czasow ników przechodnich i 26,6% nie przechodnich; w sp ółczyn n ik proporcjonalności przechodnich i nieprzechod n ich w y n o si 2,75;
— w EO stosu n k ow o jest w iększa liczba czasow ników nieprzechodnich aniżeli w P T , poniew aż jest to p o em a t d y gresyjn y, stąd w yk orzystan ie czasow n ik ów nieprzechodnich oznaczających stan i m obilność subiektu;
— w P T stosu n k ow o jest w ięk sza liczba czasow ników przechodnich ani żeli w E O , poniew aż jest to epos; prof. K lem ensiew icz tw ierdzi, że w język u polskim pisarze u żyw ają częściej konstrukcji zd an iow ych w stronie czynnej, jako konstrukcji u w y d a tn ia ją cy ch dyn am ik ę akcji bądź opis;
— ogólna liczba w y k o rzy sta n y ch czasow ników w EO — 1169 i w P T — 2092, uw zględniając w sp ółczyn n ik proporcjonalności długości tek stu — 2,7 (tzn. w P T u żyto 2,7 razy w ięcej słów aniżeli w EO ), św iadczy o przew adze ich w E O , a stosu n ek 2092 : 1 1 6 9 = 1 ,8 m ówi rów nież o różnorodności w y korzystania czasow ników w EO , poniew aż na l czasow nik w EO przypada ty lk o 1,8 w P T , zam iast o cz ek iw a n y c h 2 ,7 .
Sposoby w yrażenia kategorii strony 1 8 5 P oem at Sum a w y k o rzystan ych konstrukcji Strona czynna Strona bierna Strona zw rotna EO 3427 i 3027 ! 340 60 100% 88,3% j 9,9% 1,8% PT 11,279 10,776 ļ 295 208 100% 95,5% ! 2,6% 1,9%
Z estaw ienie liczbow e konstrukcji strony czynnej, biernej i zwrotnej w EO i P T w sk azu je, że:
— w EO w y stęp u je 88,3% konstrukcji stron y czynnej, 9,9% biernej i 1,8% zwrotnej;
— w P T w y stęp u je 95,5% konstrukcji stron y czynnej, n atom iast ty lk o 2,6% stro n y biernej i 1,9% zw rotnej.
Fakt, że w EO wykorzystano stosunkowo dużą liczbę konstrukcji strony biernej, świadczy o specyfice języka rosyjskiego i w pewnym stopniu o stylu samego poety.
Według W. W inogradowa23, bierność charakteryzuje nie tyle działanie, ile stan, który uzyskuje w języku rosyjskim nową kategorię. Znaczenie jako ściowe stanu zwiększa się w krótkich formach imiesłowów biernych, a szcze gólnie w tych, w których zmniejsza się odcień działania.
Uogólniając wnioski z wykorzystania stosunkowo dużego strony biernej w EO w porównaniu ze stroną czynną, można powiedzie, że nadaje ona opisy wanym osobom zabarwienie bardziej obiektywne i statyczne.
W języku polskim dominują konstrukcje z czasownikiem w stronie czyn nej, w niektórych jednak partiach opisu poeta posługuje się również stroną bierną zwłaszcza w tych, które mają bardziej statyczny charakter.
W EO i PT znajduje się prawie jednakowy procent konstrukcji strony
zwrotnej — odpowiednio 1,8% i 1,9% . W ykorzystanie tych konstrukcji
w stosunku do strony czynnej, a w EO także do biernej, jest bardzo małe. Przechodząc do przedstawienia wniosków^ z analizy środków wyrażenia poszczególnych stron czasownika wyjaśniam, że w tabelach wr części nagłów kowej są podane numery (poziom), które odpowiadają formom czasownika umieszczonym w „Tablicy konfrontacji adekwatnych środków wyrażenia kategorii strony w języku rosyjskim i polskim” (pion).
23 В. В. В и н о г р а д о в , op. cit., s. 503.
U w ażam , że analiza czasow ników przechodnich i nieprzechodnich p ozw ala określić gatu n ek literacki utw oru. W nioski w tej spraw ie przedstaw ione będą w zakończeniu artykułu.
2. A naliza w yk orzystan ia stro n y c zy n n ej, biernej i zw rotnej
3. Strona czynna T a b e l a 3 "n. N r f o r m y j ļ c z a s o wn . 1 ļ \ 1 ' P o e m a t
2
3 4 5:
6 I 7 і 8 9 Sum a H с £ о 00 1119 104 0 3 П 9 49 і 35 1 190 3027 I % 46,5| 37,01 3 , 4 0 0 , 1 І 3 , 9 ļ 1 , 6 1 1 . 2 і 6,3 1 0 0 P T 1 5260 , 3875 ! 506 2 1 31 ! 273 ! 182 ! 185 443 10 776 % 48,9 3 5 ,9 ’ 4,7 0 , 2 0,3 ! 2 ’ 5 1,7 j 1,7 4,1 1 0 0Z an a lizy w y k o rzy sta n ia środków w yrażen ia stro n y czynnej w ynika, że w EO najczęściej w y k o rzy stu je się form y osobow e czasow ników przechodnich i nieprzechodnich, form y osobow e czasow ników z przyrostkiem -ся, im ie słów p rzysłów k ow y i bezokolicznik.
W P T , podobnie jak w E O , najczęściej w y k orzystu je się form y osobow e czasow ników : przechodnich, nieprzechodnich, czasow ników z zaim kiem zw rot nym się, im iesłów p rzy słó w k o w y oraz różnie w stosu n k u do EO bezosobow ą form ę czasow nika i im iesłów bierny (w zdaniach b ezp od m iotow ych ).
P rzy konfrontacji p oszczególn ych środków w yrażenia stron y czynnej m ię d zy p oem atam i n asu w ają się n astęp u jące wnioski:
— P T zaw iera 48,9% , a w ięc w ięcej, konstrukcji stron y czynnej z form am i osob ow ym i czasow ników przechodnich w porów naniu z EO , gdzie jest ich 46,o% ; w y n ik a to z sy stem u języ k a polsk iego posiadającego bardzo dużą liczbę czasow ników przechodnich i z charakteru te k stu g atu n k u literackiego;
— EO zaw iera 40,4% ogólnej liczb y konstrukcji stron y czynnej z czasow nikam i nieprzechodnim i, g d y w P T jest ty lk o 35,9% ta k ich konstrukcji; potw ierdza to jeszcze raz, że w y k o rzy sta n ie czasow ników przechodnich i n ie p rzech od n ich za leży od g atu n k u literackiego;
— liczb ow a przew aga k on stru k cji czasow ników z zaim kiem zw rotn ym
się w P T w sto su n k u do EO jest u zasad n ion a sy stem em języ k a polskiego; — w EO praw ie nie m a, a w P T jest bardzo m ala liczba konstrukcji, w k tó ry ch u żyto im iesłow u czynnego; im iesło w y czyn n e w język u rosyjskim i polskim zatracają cech y rekcji czasow nikow ej — św iad czy to o p od ob n ych cechach ob yd w u sy stem ó w językow ych;
— w EO i P T w y k o r zy sta n o jed n ak ow ą liczbę konstrukcji stron y czynnej z im iesłow em p rzysłów k ow ym , co św ia d czy o podobieństw ie cech obydw u język ów w ty m względzie;
— w P T liczbow o w ięcej w y k o rzy sta n o konstrukcji stron y czynnej z czasc w nikam i b ezosob ow ym i i im iesłow em biernym z zakończeniam i —no, —to w stosunku do EO; jest to ch arak terystyczn a cecha system u języ k a polskiego.
Sposoby w yrażenia kategorii strony 187 4. Strona bierna T a b e l a 4 H r form y czasown. P o e m a t 1
2
3 4 1 5 : 6i
7 i 1 8 i Sum a E O ; 46 78 ! 0 29 ! 147 1 3 i 36 340 % 13,5 22,9 i 0 8,5 4 3 ,3[ 0,3 0,9 10,6 100 42 47 1 3 95 76 1 1 10 21 ! 295* P T % 14.2 15,9 j 1,0 11/84 32,3 25,8 0,3 3,4 ; 7 Д ; 100A n aliza liczbow a środków w yrażenia stron y biernej pozw ala w yciągn ąć n astęp u jące wnioski:
— w EO u ż y to 53,9% im iesłow ów biernych czasu przeszłego w k on stru k cjach stron y biernej, a czasow ników z przyrostkiem -ся 44,9% ; w grupie im iesłow ów biernych przew aża krótka form a im iesłow u biernego czasu p rze szłego, n a to m ia st w grupie czasow ników z przyrostkiem -ся, czasow niki czasu przeszłego try b u niedokonanego;
— w P T u ży to 45,5% czasow ników zw rotnych, 26,4% im iesłow ów bier n y ch czasu przeszłego w ty m ty lk o 10,5% ty p o w y ch konstrukcji biernych;
P odkom orzy, n ied aw n ą przez p ow iatu stany
Zgodnie konfederackim m arszałkiem obrany. Х І/2 1 7 i 25,8% bezosob ow ych konstrukcji z im iesłow em biernym .
K on fron tu jąc środki w yrażenia stron y biernej m ięd zy p oem atam i n a leży stw ierd zić, że w EO w y stęp u ją w zasadzie dwie podstaw ow e form y w yrażen ia tej strony: im iesłow y bierne czasu przeszłego i czasow nik z przyrostkiem -ся, a w P T tr z y podstawkowe formy: czasow nik z zaim kiem zw rotnym s ię , im iesłów bierny i konstrukcja bezosobow a z im iesłow em biernym . S tan ten ilustruje tab ela 5.
T a b e l a 5
C zasowniki z przyrost- K onstrukcja
bez-P o em a t Im iesłów bierny ! kiem -ся zaim kiem j osobow a z im iesłow em
ļ zw rotnym się j biernym
EO 53,9% 44,9%
P T
__
2 M (,o ' 45,5% j 25,8%W EO w y stęp u ją w stronie biernej konstrukcje w w iększości w ypadków ty p o w e dla języ k a rosyjskiego, gdzie podm iotem staje się o b iek t, a b y ły su b iek t dopełnieniem w narzędniku:
... он пустынным снегом занесен, V /86/2224
S p o ty k a się ta k że, ale rzadko, kon stru k cje bez dopełnienia, które w y s tę p ują p rzy czasow nikach z p rzyrostkiem -ся. W P T je st bardzo m ało ty p o w y ch k on stru k cji biernych, n a to m ia st dom inują konstrukcje bez agensa z czaso w n ik iem zw rotn ym i bezosobow e z im iesłow em biernym . W gram atyk ach języ k a p olskiego podkreśla się, że czasow niki zw rotne w te d y u zysk u ją zn a czenie stron y biernej, k ied y nie oznacza się realnego agensa (subiektu d zia łania) n p . dom się buduje.
5. Strona zw rotna
T a b e l a 6
A n aliza liczbow a środków w yrażenia stro n y zw rotnej nasuw a n astęp u jące w nioski:
— w EO p od staw ow ą form ą jest czasow nik zw rotn y z przyrostkiem -ся, w m n iejszym stop n iu w yk orzystan o b ezokolicznik z zaim kiem себе i im iesłów przysłów kow y;
— w P T an alogiczn e środki jak w E O , tzn . czasow nik z zaim kiem zw rot n y m się, b ezok oliczn ik z zaim kiem siebie i im iesłów .
P rzy to czo n e w n iosk i z an alizy m ateriału pozw alają na uogólnione sfor m ułow anie w ęzłow ych zagadnień zw iązan ych z użyciem kategorii stro n y w język u rosyjskim i polskim :
1. A naliza liczbow a czasow ników przechodnich i nieprzechodnich w sk azu je, że czasow niki są w y k o rzy sty w a n e w odpow iedniej proporcji w określonym gatu n k u literackim . U w ażam , że w skaźnikiem tego jest w sp ółczyn n ik pro porcjonalności poprzednio przeze m nie p okazany. A żeb y otrzym ać bardziej przekonujące dane, w sk azan ym b y ło b y przeprow adzić analizę kilku d zieł w celu określenia granicy oddzielającej poszczególne gatu n k i literackie.
2. W edług N . S. A w iło w o j25 w język u rosyjskim rozróżnia się op ozycję
u czasow ników try b u niedokonanego: czasow nik z przyrostkiem -ся
w stronie biernej i czasow nik bez -ся w stronie czynnej; dla czasow ników tryb u dokonanego istn ieje opozycja: czasow nik stron y biernej — czasow nik stron y czynnej (w w iększości w y p a d k ó w w yraża się to stosunkiem krótkiej form y im iesłow u biernego czasu przeszłego do koniugacyjnej form y czasow nika trybu dokonanego). 26 Грамматика современного литературного языка, op. c it., s. 352. N r form y! ; 1 czasow n . 1 ! 2 3 4 Sum a P oem at j i ! e o ; i 41 ! 5 1 ! 7 ! i 7 60 1 % 68,3 ! 8,3 1
H,7
11,7 100 P T ; 136 15 i 33 24 j 208 i % 65,4 7,2 15,9 11,5 ! 100Sposoby w yrażenia kategorii strony 1 8 9
W język u polskim , w edług m nie, nie m ożna znaleźć zjaw iska opozycji, p oniew aż strona bierna nie m a przeciw staw ienia znaczeniow ego stronie c zy n nej; tu ta j obserw ujem y charakterystyczne zjaw isko, że form y czasow nika w y k o rzy sty w a n e w płaszczyźnie języka, w w iększości w yp ad k ów są zastosow a n e in n ym i form am i w y k orzystyw an ym i w p łaszczyźnie m ow y.
3. N a podstaw ie badań stw ierdza się, że w język u rosyjskim i polskim zazn acza się ten d en cja do tw orzenia konstrukcji stron y biernej bez dopełnienia. Z jaw isko „zerow ego d op ełn ien ia” w edług W . W inogradow a w język u rosyjskim p ow od u je przejście zw rotów im iesłow ow o-biernych do kategorii s ta n u 26. W języ k u polskim przy „zerow ym d op ełn ien iu ” m ożna m ów ić o opozycji m ed iu m — strona c z y n n a 27.
4. P rzyrostek -ся w języku rosyjskim jest hom onim iczny. N a podstaw ie badań m ożna w yciągn ąć w niosek, że zaim ek zw rotn y się w język u polskim w y stę p u je przy czasow nikach w stronie czynnej, biernej i zwrotnej i również sp ełn ia funkcję hom oniczną. P oniew aż w językoznaw stw ie polskim problem ten do dzisiaj nie m a pełnego sform u łow an ia28 uw ażam , że po przeprow a d zen iu badań na ten tem a t, m ożna będzie określić rolę enklitycznego zaim ka zw rotnego się w słow otw órstw ie i sem an tyce czasow ników język a polskiego.
Z agadnienie kategorii stro n y w obu rozpatryw anych język ach jest bardzo sk om p lik ow an e i zawiera w sobie w ielką różnorodność problem ów. A naliza liczb ow a środków w yrażenia kategorii stron y oraz czasow ników przechodnich i nieprzechodnich pozw ala na konfrontację u zyskanych w jej w yn ik u w niosków z tezam i, które b y ły w y su n ięte przez bad aczy tego zagadnienia w m inionym okresie i aktualnie znajdują odzw ierciedlenie w gram atykach obydw u ję zy k ó w . Z astosow ana m etod a rów noległości badań dzieła rosyjskiego i p o l sk iego, m oim zdaniem , jest bardzo sensow na, poniew aż pozw ala na w y ek s p on ow an ie k on trastów i jednoczesne stw ierdzenie luk, jakie istn ieją szczególnie od n ośn ie do język a polskiego na odcinku opracow ania kategorii stron y i zagad n ień poch od n ych . Chociaż zdaję sobie spraw ę z w ielu braków w m oich
bada-28 В. В. В и н о г р а д о в , op. cit., s. 503.
27 M. S z u p r y c z y ń s k a , Syn taktyczn a klasyfikacja czasowników przybiern ikow ych , W arszaw a—P ozn ań 1973, s. 84. A utorka pisze: „Ograniczenie w ykładników form alnych str o n y biernej do konstrukcji z im iesłow em biernym jest pew n ym uproszczeniem ze w zględu n a to , że istn ieją konstrukcje z czasow nikiem zw rotn ym podobnie u sto su n k o w an e do czyn n ych , będące ich przekształceniem (polegającym na w ym ian ie ról m ięd zy p od m iotem a dopełnieniem ), np. B u d y n ek m ieści szkołę — Szkoła m ieści się w b u dynku itp . J e st to jednak uproszczenie konieczne ze w zględu na nieregularność tak ich s t o su n k ów w w ypadku form zw rotnych, a pon ad to ze w zględu na ogrom ną różnorodność stosu n k ów m ięd zy konstrukcjam i z czasow nikiem czyn n ym i konstrukcjam i z cza so w nikiem zw rotn ym w ogóle” .
28 K . W i l c z e w s k a , C zasow niki zwrotne we współczesnej polszczyźnie, Toriui 196(5, s . 5 - 9 .
niach, niem niej jed n ak pozw olę na w yciągn ięcie p ew n ych ogóln ych teo re ty c z n y c h i p ra k ty czn y ch w niosków :
1. Z naczenie przechodnich i niep rzech od n ich czasow ników , przyrostka -ся i zaim ka zw rotnego się w sło w o tw ó rstw ie i sem an tyce czasow ników , w y k o rzystan ie i fu n k cja organizatorska czasow nika w zdaniu, w ed łu g m nie, nie zn a la zły jeszcze pełnego opracow ania w gram atyk ach ob yd w u język ów , a szczególnie, n ie s te ty n a leży podkreślić, z b y t m ało m iejsca pośw ięcono im w gram atyk ach jęz y k a polskiego.
P on iew aż w o b yd w u język ach czasow niki dzielą się na przechodnie i n ie przech od n ie, uw ażam za celow e zestaw ien ie słow ników frek w en cyjn ych z ta k im p o d zia łem 29.
2. ,,Zerowe d op ełn ien ie” w stronie biernej — szczególnie w język u polskim p rzy czasow nikach z zaim kiem zw rotn ym się i w konstrukcjach b ezosob ow ych z im iesłow em b iernym — zm n iejsza asp ek t sk ład n iow y stron y biernej i k o n centruje treść stro n y biernej ty lk o w sferze sem a n ty k i czasow nika. O ty m zjaw isku m ów i W . W inogradów w sposób następujący: ,,T o co tra d y c y jn a gram atyk a n a zy w a k ategorią strony, w e w sp ółczesn ym język u w m n iejszym stop n iu zaliczyć n a leży do składni niż do sfery sło w o tw ó rstw a cza so w n ik a 30.”
3. M ały procent stro n y biernej w P T i w yrażenie jej w w iększości w y p ad k ów czasow nikiem zw rotn ym i kon stru k cjam i b e zosob ow ym i św ia d czy o ty m , że strona bierna w literack im język u polskim jest stosu n k ow o rzadko w y k orzystyw an a. D la teg o też proponuję w przyszłości skoncentrow ać u w agę w języ k u polskim na b a d a n ia ch czasow ników przechodnich i nieprzechodnich oraz w y k o rzy sta n iu czasow ników zw rotn ych do tw orzenia konstrukcji b iern ych .
4. T. W ó jc ik 31 dochodzi do w niosku, że w języ k u p olsk im k ategoria stron y je st czysto form alna, podczas g d y w język u rosyjskim form alno-sem an- ty czn a , uw arunkow ana przez k o n te k st sem a n ty czn y .
M oje badania p ozw alają n a stw ierdzenie, że w języ k u p olskim analogicznie do rosyjskiego k ategoria stro n y jest rów nież form aln o-sem an tyczn a i za leży od czasow n ik ów przechodnich i nieprzechodnich, k tó re z kolei zalicza się d o kategorii se m a n ty c z n o -sy n ta k ty c z n e j32.
29 K. Ż e la z k o , op. c it., s. 249. A u tor pisze: „ D la teg o te ż jak najbardziej u za sa d n ion y w y d a je się być p o stu la t (już zresztą częściow o realizow any) opracow ania słow nika sem a n ty czn o -sy n ta k ty czn eg o (czy n aw et syn tak tyczn o-gen eratyw n ego) czasow ników p o lsk ich ” .
30 В. В. В и н о г р а д о в , op. cit., s. 501. 31 T. W ó j c i k , op. c it., s. 114.
32 M. S z u p r y c z y ń s k a , op. cit., s. 84. A u tork a pisze: „Strona bierna jest k ategorią o charakterze m o rfo lo g iczn o -sy n ta k ty czn y m , gd y ż przy jej w yrażaniu zachodzi ścisły zw ią zek i w zajem na zależność m ięd zy w łasn ościam i m orfologicznym i i sy n ta k ty czn y m i cza so w nika. O dpow iadając bow iem n a p y ta n ie , czy d a n y czasow nik posiada stronę bierną (a w ięc zarazem , czy jest on przechodni), za stan aw iam y się po pierw sze, czy istn ieje p och od n y od niego im iesłów bierny, a po drugie, czy im iesłów te n w ch od zi (jako orzecznik) w skład
Sposoby wyrażenia, kategorii strony 191
T u taj należałoby zwrócić uw agę na now ą kategorię stanu, o której m ówi W . W in ograd ów 33; przy bardziej w n ik liw ych badaniach stron y biernej okre ślanie tej ostatn iej m oże zm ienić sw oją treść.
5. S tudium k on fron tatyw n e pozw ala na w yciągnięcie p ew n ych p ra k ty cz n y ch w niosków :
— konfrontacja wT ogóle pozw ala bardziej dokładnie przedstaw ić niektóre osobliw ości język a rosyjskiego i rozszerzyć znajom ość zagadnień język a polskiego;
— stw ierdzenie p od ob ień stw i różnic w w ykorzystaniu środków w yra żenia kategorii stron y w ob yd w u język ach pozw oli w pow ażnym stop n iu w yelim in ow ać interferencję i zm n iejszyć ham ow anie asocjacyjne i reproduk cyjne w nauczaniu język a rosyjskiego w środow isku polskim .
U w ażam , że problem kategorii strony, jako jeden z n ajtrudniejszych
w tgram atyce ob yd w u języków , w inien znaleźć sw oje odzw ierciedlenie w d a l
szych badaniach, z szerokim uw zględnieniem ta k sty lu p otocznego, jak i różn ych odm ian sty lu literackiego język a rosyjskiego i polskiego.
konstrukcji zdaniow ej biernej, przeciw staw iającej się w określony sposób konstrukcji z an alogicznym czasow nikiem czy n n y m ” . S tąd potw ierdzenie, iż kategoria stron y je s t form alno-sem antyczna, poniew aż w szystk o zależy od przechodniości czasow nika.
T A B L IC A k o n fr o n ta c ji a d e k w a tn y c h śr od kó w w y ra że n ia k a te g o ri i st ro n y w ję zy k u ro sy js k im i p o ls k im P la n tr eś ci* al b o w y k o r z y st a n ia * * (u ż y c ia O c z a so w n ik i p r z e c h o d n ie * P o d zi e li li m a ję te na d w ie częśc i r ó w o o > 1—1 o Φ N f-l & ’ S гЗ ’ S ř о aa об N О dn ie * ... k a żd y d rż bled nieje V I I /3 4 P la n w y ra ża n ia | Ю J ęz y k p o ls k i ... b łą k a ją si ę s p o k o j nie, I I I /2 4 2 I D w ie ch ylił y si ę k a r c z -i m y I V /1 6 5 ... o ży n a cz a rn e u st a tu -lą ca do m a li n y I I I /5 5 5 ... a sło ń ce d zi e rż g a ło 1 У І /5 8 0 ... lu d li te w sk i p o g lą -d a ł. .. , b io rą c zł ą w r ó ż -bę V I I I /1 1 9 ...i dobywszy sz p a d y , b ie g ł. .. І Х /3 0 4 F o rm a c z a so w n ik a tH c z y n n a fo rm a zwr ot n a od cz a-1 so w n ik a n ie p r z e c h o d -n ie g o i fo rm a zw ro tn a od c z a -sownika p r z e c h o d -o ћ0 .2гН im ie sł ó w p r z y m io tn ik o -w y cz as u te r a ź n ie js z e g o cza sow nik — c z a s p r z e sz ły im ie sł ó w p r z y sł ó w k o w y n ie d o k o n a n y im ie sł ó w p r z y sł ó w k o w y d o k o n a n y P la n treś ci j CO S tr o n a c z a so w n ik i p r z e c h o d -1 ni e Л ю бл ю я оч ен ь э т о сл ов о V I I I /3 9 8 /1 1 c z a so w n ik i n ie p r z e c h o - ] d n ie be z p rz y ro st k a - ся С к о л ьз н ул а во н У I I I / /3 99 /2 9 j P la n w yr a ża n ia | J ęz y k r o sy js k i ... не сп и т ся ей в ļ п о ст ел е н о в о й ю (N l> 00 со ы і—Ч > В не й со хр ан и л ся т о т ж е т о н . V I I I /3 9 9 /1 5 I М о т ы л е к .. .в в е с е н -ни й вп и вш и й ся ц в е -I t o k I V /3 3 6 /2 0 .. .о ст а вя ч а ш к у V /3 5 /4 9 М а л ь ч и ш к и разог на- Į ли псо в, вз яв б а р ы ш -нию ... V I I /3 7 6 /2 8 F o rm a c z as o w ni ka j -Γ·Η 2) fo rm a zwrotna od cz a-I so w n ik a n ie p r z e c h o d -n ie g o 3) fo rm a zwrotna od c z a -so wnika p r z e c h o d -n ie g o 4) im ie sł ó w p r z y m io t. cz as u te r a ź n ie js z e g o (b ez -с я ) 5) im ie sł ó w p r z y m io t. cz as u p r z e sz łe g o 6) im ie sł ó w p r z y s łó w -k ow y n ie d o k o n a n y 7) im ie sł ó w p r z y sł ó w - I k ow y d o k o n a n y
* í*» tř о x 0 от 0 9 2 x 1 fř о σι св N О a> to 00 « ■S* Ί s ÍN •N св 0 43 1 о й N Я fl R 2 x я g «S t -ģ 2 S o | ® 2 o P* l | A pH s 4 M « Cr r£ O N ^ !> .d ž . è ti pO 00 св pfl о g' Q "te * * З 4 P l> CD tr-нГ ьн и ci φ ■fl я 43 О N О Я fl R Φ X я fl о R 43 α! * * я £ о X о от О N Ф 42 Я 3 ρ <2 Я С я 44 .2 ’от 'fl о тз й> •<s> со to м R ш •<s» РЗ > M я 43 ® 3 ft я 44 Я fl О SI я Н< £ î2 44 ® fl o M] • pH O 430 Ф P P fl fl св 'flu ьо £ * св fl P Ф • H X .Я ‘θ’ 44 fl R 43 от ев £ Р £ Vm te 5 Ste s te о te tr te > 1-І o X o от o N Ф 42 я ‘5s 44 fl R 43 от fl o 44 Ŕ φ • *Ή 42 S Φ Ο ι® φ 1 . Ί \ * &* b § * 430 ’3 N O g 1 я ř*4 ec in' §* n to С M со Я N Ф Я N Ф fl 'S Рч n со t> 1—t M и ķ о о Ό О & 0 TJ 44 ф 1 TJ .® "о* Рч cf ’S tsN >1 S 0 S R U 1 Ю 430 Ф p P и w •C4 g « N ts СУ N R TJ ce* 43 о тз *40 3? -G Ф •s CD α> ч* h-4 W X φ 1 Jbí OQ Св Ste te •<s>ti "teVm fO О P s о S <5 •<?Ь te Vm Св & 3 СС ’S й" P Ю Он00 Ste SS O ti te •s Ю P O -e Я •N Я SI • pH ·& £ TJ N OT Я ŕ CC pH Ю M и VM •«ь te •ч*s "te SS pO P ю "Ö H* ec со M w H-1 o N «0 Gł 0 1 .2 '3 я .fl ’o” 00 CD Di ►H > Л ’3N Ф 'S 44 О N Ф X imie sł ów b ier ny cz a su ļ Ó TJ .2 £ о 00 φ s .00 ’ф* fl 'N Я R Φ 43 fl я fl о 44 imiesłó w b ier ny c z a s p r z es zł y z b y 6 (n ie d o -fl св fl o M £ N fl P φ ‘јЗ £ ю То φ • pH S К*Г) ТЗ00 s P А 00 св s imiesłó w — cz a s p r z e -І tí О 44 О 2 . ž? N OT cz a so w n ik z w r o tn y I imi esłów b ie rn y c z a s p r z es zł y — d o k o n a n y P о x о от О N <D X 44 '3 * O ОТ Я N O σ> СІ CD СО їн M M А te te
I
<=*< ? о 2 я я 4> я а 3 s со св а w Я o ' o ' О (M řr te s § св fl О P P φ • pH О 43Û Φ P P fl fl cu ьс * Я Є 2 x g te § to G S U G U О со О я t-(N Ю~ 00 ec 1-І 1-І > л б § G б υ « я а о и о <sr со cc in' > б а б 8· СО 2 α> я rt Я и о я s oo oõ" ю ec in' ί> a я 2 g u 3 S A te a te te §v W ce H « о H я φ 2 со o ř Ir-Сі нГ 0 υ 1 > te 1 1 O pH φ Й ^ ί > 00 Л ’5 N ф 3 44 О N Ф X ЗГ от 0 R ►·*> Sl R f t S Л 1 О от Я s О 1"Н Ô 44 О TJ .2 j į 5 S Ф M 1fl S P Oh N >» ' s СО о s P Он 00 св s О S * 'л to S s <D "Ü P 00 o P 3 s 0 1 а 0 00 св s о со җ te s N 00 S P a 00 св s Ф 1 μ o 00 св s o Я !1 43О
Т
Оfe
S) Rft
N g φ N Rft
Í3»fl
Яtí
я 2 . 5 3 Ф 'Л ô 'S φ1
я я 4443 S ю aa Я N .Ф . O ьо Ф Ö —V ® r & ’ S 'S ^ M Ф fl N * ft 13L ta b li 'S «о ю .. .g d y na m za m ek w ró co ny m zo s ta n ie X I I /6 7 7 B y li to z p le b a n ij i p r z e z szlachty g r o m a d ę , p o sł o w ie n y y p ra w ie n i d o M a ć k a .. . V I /6 0 1 n ie d aw n o p r z e z .. . s ta n y .. . o b ra n y X I /2 1 7 I ch w yt a si ę za p ie rś I V /2 6 7 B io rę na si eb ie w k r ó tc e p rz y w ie ść w a s do z g o d y Х І І І /3 6 9 ... sa m si eb ie R e je n te m og ło sił Х І І /4 0 2 T a k ie ro b ią c sa m i so b ie wy rzu ty i skargi V /3 9 6 T ak śm iej ą c si ę c z e k a m y .. . Х І /3 7 0 A ż ni emało cz as u n a - błąkaw sz y si ę V /2 2 2 K lę c z e li , objąw szy si ę V I I I /2 8 1 Ή1 im ie sł ó w b ie r n y z zo st a ć im ie sł ó w b ie r n y (c za su p r z e sz łe g o ) im ie sł ó w b ie r n y d o k o n a n y z w r o tn a cz asownik z w r o tn y b e z o k o li c z n ik i fo r m a k o n iu g a c y jn a z z a im ki em si e b ie im ie sł ó w p r z y s łó w k o w y (f o rm a z w r o tn a ) im ie sł ó w p r z y s łó w k o w y dok on any (f o r m a z w r o tn a ) го w .ч то ес ть и зб ра н н ы е ! с у д ь б а м и 1 /2 8 6 /3 3 CÕ
