Stomatologiczne programy edukacyjne w środowisku nauczania i wychowania

Z ^achowania proZdrowotne

warto wiedzieć

W opublikowanym raporcie Oral Health in America: A Report of the Surgeon General znajduje się stwierdzenie, że próchnica zębów jest najbardziej rozpowszechnioną chorobą zakaźną, która występuje u 97%, populacji ludzkiej w każ- dym przedziale wiekowym (1). Cho- robę próchnicową, pomimo wiedzy o jej przyczynach i metodach lecze- nia, należy więc uważać za problem dotyczący ogółu społeczeństwa.

Profilaktyka choroby według An‑

dersona i wsp. (2) opiera się głów- nie na wykształceniu prawidłowych nawyków higienicznych, sterowa- niu dietą oraz uzupełnieniu niedo- boru fluorków, ze szczególnym na- ciskiem na stosowanie metod egzo- gennych. Pozytywne wzory zacho- wań powinny być kształtowane już w środowisku rodzinnym, poczyna- jąc od pierwszych lat dziecka, a na- wet wcześniej, drogą tzw. preprofi- laktyki (2).

Bartkowiak (3) natomiast uważa, że aby oddziaływać na ludzkie zdro- wie, należy oddziaływać na świa- domość człowieka nie tylko w celu zmiany stylu życia i kształtowania Zachowania prozdrowotne

S tomatologiczne programy edukacyjne w środowisku nauczania i wychowania

Katarzyna Miądowicz

Dental health education programmes in teaching and educational enviroments

Praca recenzowana

Z Kliniki Stomatologii Dziecięcej Katedry Stomatologii Dziecięcej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. n. med. Maria Borysewicz ‑Lewicka e ‑mail: klstomdz@ump.edu.pl

Streszczenie

Choroba próchnicowa, pomimo wiedzy o jej przyczynach i metodach leczenia, nadal jest problemem, który dotyka ogółu społeczeństwa. W pracy przedstawiono skierowane do dzieci i młodzieży programy edukacyjne dotyczące właściwych zachowań prozdrowotnych.

Najczęściej stomatologiczne programy edukacyjne są realizowane w klasach I ‑III szkoły podstawowej oraz w pierwszej klasie szkół gimnazjalnych. Głównym celem stomatologicznej edukacji prozdrowotnej oprócz informacji jest przygotowywanie najmłodszych do podejmo‑

wania świadomych decyzji wpływających na stan ich uzębienia.

Summary

Despite knowledge about its cause and methods of treatment, the disease of caries is still a problem that affects society in general. The study, aimed at children and youth, presents educational programmes regarding correct healthy behaviour. Most commonly, dental education programmes are carried out in classes I ‑III of primary school and in the first class of secondary school. The chief aim of dental health education, asides from information, is to prepare the youngest for the undertaking of conscious decisions affecting the state of their dentition.

Hasła indeksowe: profilaktyka próchnicy zębów, dziecko, stomatologiczna edukacja prozdrowotna, programy edukacyjne

Key words: prevention of dental caries, child, dental health education, edu- cational programmes

miana jako proces, w którym ludzie uczą się, jak dbać o zdrowie własne i innych. Pełna edukacja to nie tyl- ko przekazywanie wiedzy, ale rów- nież umiejętność jej wykorzysta- nia w sposób dla siebie skuteczny.

Osoba poddana takiej edukacji my- śli i zastanawia się, dokonuje wy- boru, podejmuje decyzje, działa na rzecz swojego zdrowia, zdobywa nowe umiejętności, tworząc nowy styl życia (3).

Herszen ‑Niejodek (4) w pracy

„Psychologia zdrowia” podkreśla, jak ważne jest kształtowanie pozy- tywnych wzorów stałej troski o stan jamy ustnej. Rodzice jako pierwsi edukatorzy powinni dbać o systema- tyczne oczyszczanie zębów dzieci z użyciem past fluorkowych i prze- strzeganie odpowiedniej diety. Są oni w dużej mierze odpowiedzialni także za częstość kontrolnych wizyt stomatologicznych. Rodzice powin- ni uświadamiać dzieciom, że zdro- we zęby będą warunkować ich do- bre samopoczucie, podkreślać uro- dę i świadczyć o wysokiej kulturze osobistej, zdrowotnej (4).

Najważniejszym autorytetem me- dycznym dla rodziców nowo naro- dzonego dziecka jest lekarz pediatra, który przekazuje (w szczególności matce) informacje dotyczące higieny jamy ustnej dziecka, odpowiedniej diety, a także ostrzega przed szko- dliwymi dla uzębienia nawykami (np. ssanie palca). Dużą rolę odgry- wa także lekarz ginekolog opiekują- cy się kobietą przez cały okres ciąży i połogu, uczulając ją na przeprowa- dzanie sanacji jamy ustnej nie tyl-

przedszkolnym i szkolnym. Środo- wisko przedszkolne, obok środków masowego przekazu, ma znaczne możliwości przekazywania wiedzy na temat kształtowania nawyków oraz kontroli, a więc i oceny wła- snego zdrowia, a następnie promocji zdrowego stylu życia. Przeznaczenie w ramach zajęć lekcyjnych czasu na przedstawienie programów eduka- cyjnych pozwala na podwyższenie poziomu wiedzy nie tylko uczniów, ale i nauczycieli. W ciągu wielu lat opracowano liczne programy i wiele ustnych zaleceń poświęconych pro- filaktyce w środowisku nauczania i wychowania.

Ministerstwo Edukacji Narodo- wej we współpracy z Komisją Zdro- wia Zarządu Głównego Towarzy- stwa Przyjaciół Dzieci, Zakładem Medycyny Szkolnej Instytutu Matki i Dziecka oraz Społecznym Centrum Stomatologii w Warszawie przygo- towało w 1991 roku program „Pro- filaktyka próchnicy zębów u dzieci w przedszkolu” (ryc. 1). Autorkami programu były doc. Barbara Woyna‑

rowska, lek. Danuta Żernicka, dr Ma‑

ria Pułtorak, lek. Wiesława Sendro‑

wicz oraz mgr Wanda Domachowska.

Konsultacje w zakresie stomatologii zachowawczej prowadził prof. Zbi‑

gniew Jańczuk.

Inicjatywę rozpoczęcia progra- mu podejmowali dyrektorzy przed- szkoli, którzy we współpracy z pie- lęgniarkami, poradniami stomatolo- gicznymi oraz rodzicami kształtowa- li wśród najmłodszych prawidłowe nawyki higieniczne w odniesieniu do jamy ustnej. Program składał się

wy kubek, szczotka i pasta do zę- bów), pomoce dydaktyczne w posta- ci przeźroczy „Jak dbać o zęby i dzią- sła”, filmy: „Zęby”; „Higiena jamy ustnej”; „Nasz znak – wiewiórka”;

„Zdrowie zależy od nas” oraz cało- roczny program pracy wychowaw- czej z personelem przedszkola, ro- dzicami i dziećmi. Drugi etap pro- gramu dotyczył pracy z personelem przedszkola, który został przeszko- lony w zakresie podstawowych za- sad profilaktyki próchnicy zębów, w tym również technik prawidłowe- go szczotkowania. Podczas trzeciego etapu rodzice na spotkaniu wstęp- nym zapoznawali się z zasadami profilaktyki próchnicy oraz formami

Ryc. 1. Materiały do programu p „Profilakty‑

ka próchnicy zębów u dzieci w przedszko‑

lu” – materiały informacyjno ‑metodyczne dla personelu przedszkoli.

Z ^achowania proZdrowotne

warto wiedzieć

pracy przedszkola w tej dziedzinie.

Na spotkaniu tym dowiadywali się o przyczynach powstawania próch- nicy zębów, metodach jej leczenia, jak również poznawali z prawidłowe techniki szczotkowania zębów. Opie- kunowie zobowiązywali się również do wyposażenia dziecka w prawi- dłowy zestaw do higieny jamy ustnej i dostarczania do przedszkola pasty do zębów i nowej szczoteczki co 3 miesiące. Program zachęcał także ro- dziców do ograniczania spożywania słodyczy przez dzieci, jak również do regularnych wizyt u stomatologa.

Ostatni etap programu obejmujący pracę z dziećmi został podzielony na dwie części: okres wstępny oraz pra- cę całoroczną. Okres wstępny trwał ok. 2 ‑3 tygodni, podczas których dzieci zdobywały umiejętność płu- kania jamy ustnej (szczególnie dzie- ci 3 ‑letnie), szczotkowania wszyst- kich powierzchni zębowych oraz używania pasty do zębów. Praca ca- łoroczna z dziećmi obejmowała zaś:

oczyszczanie zębów przez wszystkie dzieci bezpośrednio po posiłku, na- uczenie ich odczuwania subiektyw- nej różnicy w samopoczuciu przed szczotkowaniem i po szczotkowaniu zębów, ograniczenie słodyczy w ja- dłospisach, utrzymywanie stałych kontaktów z rodzicami, współpracę z higienistką stomatologiczną oraz codzienne, nadzorowane podawanie dzieciom tabletek fluorkowych.

W 1999 roku, zgodnie z projek- tem opracowanym przez prof. Zbi‑

gniewa Jańczuka, powstały zalece- nia dotyczące wychowania zdrowot- nego w przedszkolu i szkole – obej- mujące zbadanie uzębienia dzieci i poinformowanie rodziców o ewen- tualnej konieczności leczenia (skie- rowanie dzieci w razie potrzeby do poradni ortodontycznej), ale także zorganizowanie codziennego, nad-

zorowanego szczotkowania zębów.

Rozpoczynając ten rozdział eduka- cji, autor zaznaczył, że dobrze jest pokazać dzieciom na modelu budo- wę jamy ustnej, zębów oraz wytłu- maczyć, że po przeprowadzonym szczotkowaniu nie powinno się jeść, szczególnie słodkich produk- tów. Najlepiej jeśli naukę szczotko- wania, oddzielnie dla poszczegól- nych grup wiekowych, przeprowa- dza higienistka w obecności nauczy- cieli (wychowawczyni). Dzięki temu dzieci powoli i spokojnie oswoją się z przyborami do higieny jamy ustnej oraz nauczą się prawidłowego ma- newrowania szczoteczką. U dzieci 5 ‑ i 6 ‑letnich zalecane także były zabie- gi profilaktyki kontaktowej, polega- jące na płukaniu lub szczotkowaniu zębów preparatem fluoru o stężeniu od 0,02 do 0,05%, a u 6 ‑ i 7 ‑latków przeprowadzanie lakowania bruzd pierwszych zębów trzonowych sta- łych. Z inicjatywy higienistki lub lekarza szkolnego powinny odby- wać się nie tylko wystawy i konkur- sy o tematyce stomatologicznej, np.

na najlepszy rysunek, opowiada- nie, fraszkę, ale także inscenizacje teatralne bądź rozpowszechnianie ulotek i broszurek (5).

Pierwowzorem realizowanych w ostatnich latach programów edu- kacyjnych według Krajewskiego były kluby „Wiewiórka” działają- ce przy szkolnych kołach PCK już od 1965 roku (6). Początkowo obej- mowały one swym zasięgiem dzie- ci z klas I ‑IV szkół podstawowych.

Z czasem (w roku 1970) rozszerzy- ły swoją działalność na dzieci z naj- starszych grup przedszkolnych. W swym działaniu kluby opierały się na założeniu, iż znacznie łatwiej jest nauczyć czegoś od podstaw, niż ko- rygować już istniejące błędy i przy- zwyczajenia. To właśnie przedszkole

jest miejscem, gdzie po raz pierw- szy rozpoczyna się ukierunkowana i świadoma praca wychowawcza, w tym także oświatowo ‑zdrowotna.

Wiek przedszkolny to wiek dużej łatwości przekazywania i przyswa- jania informacji, która odbywa się drogą naśladownictwa w trakcie za- bawy i nauki.

Celem działalności klubów było ukierunkowanie dzieci i rodziców na dbałość o zdrowie jamy ustnej i profilaktykę, wyrobienie u nich za- interesowania własnym zdrowiem oraz wdrażanie właściwych zacho- wań i nawyków zdrowotnych. Kluby

„Wiewiórka” uczyły dzieci dbałości o higienę jamy ustnej, propagowały odpowiednie zwyczaje żywieniowe oraz stosowanie profilaktyki fluorko- wej. Ich działalność była zawsze po- łączona z planową opieką stomatolo- giczną i profilaktyką fluorkową. For- my działalności klubów obejmowały m.in. pokazy szczotkowania zębów, pogadanki, zbiorowy zakup przybo- rów do szczotkowania, organizowa- nie kącików zainteresowań, wyko- nywanie gazetek ściennych i plaka- tów, organizowanie przedstawień i inscenizacji o tematyce stomatolo- gicznej oraz zabaw i gier mających utrwalić u najmłodszych właściwe nawyki higieniczne i żywieniowe.

Ważnym elementem działalności klubu było także pozyskiwanie do współpracy rodziców, gdyż jak wia- domo, to właśnie oni w pierwszej kolejności kształtują odpowiednie nawyki u swoich dzieci. Byli oni po- wiadamiani nie tylko o stanie uzę- bienia dzieci, ale także o działalno- ści samego klubu oraz włączani do czynnej w nim aktywności. Obo- wiązkiem każdego klubowicza było ponadto posiadanie imiennej legi- tymacji i odznaki, których noszenie było nie tylko powodem do dumy,

współpracy producentów środków do higieny jamy ustnej (6).

Z proponowanych przed laty na szczególną uwagę zasługuje program edukacyjny z 1995 roku pn. „Zdro- wie Jamy Ustnej”, opracowany przez Instytut Matki i Dziecka wraz z Za- kładem Pediatrii Społecznej i Medy- cyny Szkolnej (ryc. 2). Jego autorka- mi były prof. Barbara Woynarowska i dr Anna Oblacińska. Był on adre- sowany nie tylko do lekarzy pedia- trów, ginekologów, pielęgniarek czy położnych, ale także do nauczycieli, którzy przez zastosowanie metod ak- tywizujących (np. scenariuszy zajęć) prowadzili edukację w 3 grupach:

kobiet ciężarnych, rodziców dzie- ci do 6. roku życia oraz młodzieży w okresie dorastania.

Program zawierał materiały po- mocnicze w postaci scenariuszy za- jęć, plansz instruktażowych (budo- wa anatomiczna zębów, etapy roz- woju próchnicy), materiałów dla lekarzy pediatrów i ginekologów (zdrowie jamy ustnej u dzieci, mło- dzieży i kobiet ciężarnych), a także arkusz „Sprawdź, jak dbasz o zdro- wie swoich zębów” oraz broszurę dla rodziców „Sposób na zdrowe zęby Twojego dziecka”.

Z myślą o realizacji programu opracowano 3 scenariusze zajęć, które można było wykorzystywać pojedynczo lub w cyklu oraz mo- dyfikować je w zależności od po- trzeb. Scenariusz „Jak dbać o zdro- wie jamy ustnej” miał za zadanie sprawdzenie, jak sami uczestnicy dbają o zdrowie jamy ustnej oraz korygowanie ich wiedzy na temat

lem kolejnego scenariusza pt. „Czy- ścimy zęby skutecznie” było naucze- nie skutecznego szczotkowania zę- bów. Pomocne były zarówno mode- le gipsowe szczęk, szczoteczki i pa- sty do zębów, jak i nici dentystycz- ne oraz wykałaczki. Natomiast sce- nariusz pt. „Zdrowie zębów mojego dziecka” (przeznaczony dla kobiet ciężarnych oraz rodziców dzieci do 6 rż.) miał za zadanie uświadamiać uczestnikom, jakie czynniki wpły- wają na zdrowie jamy ustnej u dzie- ci oraz nauczyć ich zasad pielęgna- cji jamy ustnej niemowląt i małych dzieci.

Program ten zawierał ponadto materiały dla lekarzy pediatrów i gi- nekologów oraz pielęgniarek i po- łożnych pn. „Zdrowie jamy ustnej u dzieci, młodzieży i kobiet ciężar- nych”, które w szczegółowy spo- sób omawiały zagadnienia związa- ne z anatomią i fizjologią narządu żucia, próchnicą zębów, chorobami przyzębia oraz poruszały tematy- kę szeroko rozumianej profilaktyki jamy ustnej (ryc. 3)

Według Dybiżbańskiej kolejne szkolne programy stomatologicz- nej edukacji prozdrowotnej poja- wiały się wraz z wejściem na pol- ski rynek międzynarodowych firm oferujących różne środki do pielę- gnacji jamy ustnej. W przygotowanie i wprowadzenie programów zazwy- czaj zaangażowani byli przedstawi- ciele Polskiego Towarzystwa Stoma- tologicznego, Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz Wojewódzkich Sta- cji Sanitarno ‑Epidemiologicznych.

Spośród szkolnych programów sto-

Ryc. 2. Materiały do programu „Zdrowie Jamy Ustnej” – zestaw edukacyjny.

Ryc. 3. Materiały do programu „Zdrowie jamy ustnej u dzieci, młodzieży i kobiet cię‑

żarnych” – przeznaczone dla lekarzy pedia‑

trów i ginekologów.

Z ^achowania proZdrowotne

warto wiedzieć

ośmiominutowy rysunkowy film wi- deo przedstawiający zasady postę- powania zapewniające zachowanie zdrowych zębów, „Naśladuj Gwiaz- deczki” – plakat ilustrujący prawi- dłową metodę szczotkowania zębów,

„Kosmos” – plakat przedstawiający trzy Stacje Wiedzy Kosmicznej i Pla- netę Śnieżnobiałego Uśmiechu.

Motywem przewodnim progra- mu była podróż uczniów na planetę Śnieżnobiałego Uśmiechu. Nauczy- ciele (jako „dowódcy”) mieli za zada- nie doprowadzić uczniów („badaczy Kosmosu”) do siedziby Gwiazdeczek – dzielnych rycerzy, którzy są rzecz- nikami zdrowych zębów. Po drodze na planetę zatrzymywali się kolejno na trzech Stacjach Wiedzy Kosmicz- nej (Stacji Szczoteczkowej, Stacji Podjadków i Stacji Dentystycznej), gdzie mieli do wykonania określone zadania. Samo dotarcie na planetę oznaczało, iż uczniowie opanowali podstawowe pojęcia dotyczące hi- gieny jamy ustnej oraz nauczyli się zasad postępowania umożliwiają- cych zachowanie zdrowych zębów.

Program był podzielony na trzy części: „Odliczanie startowe”, w któ- rej nauczyciele omawiali budowę zę- bów oraz rolę zdrowego uśmiechu, prezentowali taśmę wideo „Przygody Gwiazdeczek w Kosmosie”– przed- stawiającą podstawowe zasady hi- gieny w postaci bajki, której bohate- rami byli 7 ‑letni Kevin oraz Gwiaz- deczki – rycerze broniący zdrowych zębów. Kolejną częścią było „Odpa- lanie rakiety” – nauczyciele prezen- towali uczniom dwa plakaty: „Ko- smos” – przedstawiający trzy Stacje Wiedzy Kosmicznej i Planetę Śnież- nobiałego Uśmiechu oraz „Naśladuj Gwiazdeczki” – plakat ilustrujący metodę prawidłowego szczotkowa- nia zębów, a także planowali wraz z uczniami samą podróż. Ostatnim

etapem było przybycie na trzy Stacje Wiedzy Kosmicznej i Planetę Śnież- nobiałego Uśmiechu.

To właśnie ostatni etap programu był najbardziej rozbudowany i tym samym dawał dzieciom możliwość nie tylko nauki szczotkowania, zdo- bycia wiedzy o roli fluorków w pro- filaktyce próchnicy czy też o wła- ściwym odżywaniu, ale również pozwalał na zapoznanie się z funk- cjonowaniem gabinetu stomatolo- gicznego. Podczas pobytu na Stacji Szczoteczkowej dzieci uczyły się oczyszczania zębów oraz wykony- wały eksperyment z jajkiem – wy- jaśniając zasady działania fluoru w organizmie. Na Stacji Podjadków uczniowie omawiali znaczenie ro- dzaju spożywanych produktów dla zachowania zdrowych zębów, uczyli się planować własny jadłospis, roz- różniać produkty niebezpieczne dla zdrowia zębów, a także za pomocą zadania matematycznego wyjaśniali skutek ataku kwasów na zęby w na- stępstwie podjadania. Ostatnia sta- cja – Dentystyczna – zapoznawała dzieci z funkcjonowaniem gabinetu stomatologicznego oraz rolą lekarza i higienistki stomatologicznej w za- chowaniu zdrowego uśmiechu.

Po zakończonej podróży nauczy- ciele wraz z dziećmi mogli utrwa- lić zdobytą wiedzę przez ponowne obejrzenie kasety wideo i odśpiewa- nie piosenki o przygodach Gwiaz- deczek z Kosmosu, wymyślenie no- wych kosmicznych przygód zwią- zanych z własnym zdrowiem czy też samodzielne wykonanie plaka- tów odnoszących się do zdrowia zę- bów.

Program „Start! Cel! Śnieżnobiały Uśmiech” realizowany przy udziale Polskiego Towarzystwa Stomatolo- gicznego cieszył się tak dużym za- interesowaniem, że firma Blend ‑a‑

matologicznej edukacji prozdrowot- nej należy przede wszystkim wy- mienić: „Start! Cel! Śnieżnobiały Uśmiech” (z roku szkolnego 1993/94 – przeznaczony dla dzieci z pierw- szych klas szkoły podstawowej),

„Radosny Uśmiech, Radosna Przy- szłość”(z roku 1997/98 – dla dzieci z drugich klas szkoły podstawowej ), jak również „Twój Piękny Uśmiech”

z roku 1997/98 – dla młodzieży gim- nazjalnej oraz pierwszych i drugich klas szkoły średniej (7).

Pierwszym z wprowadzonych programów był „Start! Cel! Śnież- nobiały Uśmiech” przygotowany przez Instytut Badawczy Blend ‑a‑

‑med wraz z Ministerstwem Eduka- cji Narodowej oraz Polskim Towa- rzystwem Stomatologicznym w kon- sultacji z prof. Marią Wierzbicką (ryc. 4). Jego głównym celem była pomoc dzieciom uczęszczającym do pierwszych klas szkoły podstawowej w ukształtowaniu i utrwaleniu ko- rzystnych nawyków higienicznych.

Aby to osiągnąć, zaopatrzono na- uczycieli w materiały pomocnicze:

przewodnik dla nauczycieli, „Przy- gody Gwiazdeczek w Kosmosie” – Ryc. 4. Materiały do programu „Start! Cel!

Śnieżnobiały Uśmiech” – przewodnik dla nauczycieli.

ny w materiały pomocnicze, wśród których znalazły się: przewodnik dla nauczycieli, „Wyprawa Zuzi po Śnieżnobiały Uśmiech” – rysun- kowy film wideo, „Naśladuj Zuzię i Jej Przyjaciół” – plakat ilustrujący prawidłową metodę szczotkowania zębów, plakat „Jak Dbać o Zęby” – przedstawiający podstawowe zasa- dy higieny jamy ustnej oraz „Dzien- niczki szczotkowania zębów” dla dzieci.

Kolejna edycja programu nie od- biegała znacznie od poprzedniej.

Program proponował nie tylko kon- kretne tematy i plany zajęć dotyczą- ce pielęgnacji jamy ustnej, popar- te pomocami dydaktycznymi, ale również (co było nowością) wyko- rzystanie na poszczególnych lek- cjach zajęć tematycznych, które na- wiązywały do konkretnych przed- miotów nauczanych w szkole. I tak, w programie zawarto: edukację ma- tematyczną (wykresy) – podczas której uczniowie uczyli się, jak za pomocą wykresów zaznaczać licz- bę zębów, oraz edukację plastyczno‑

‑techniczną (model uzębienia) – za pomocą wyklejanych przez siebie modeli uzębienia i szczoteczki dzie- ci uczyły się prawidłowej techniki szczotkowania. W ramach edukacji polonistyczno ‑artystycznej („Jakim jestem zębem?”) – uczniowie, od- grywając rolę zębów, zapoznawali się z ich liczbą i funkcjonowaniem w jamie ustnej. Podczas ćwiczenia percepcji (wzrokowej, słuchowej, koordynacji wzrokowo ‑ruchowo‑

‑słuchowej) dzieci uczyły się roz- różniać poszczególne produkty spo-

biłeś swój ząb?”. Dawały one dzie- ciom możliwość poznania 4 podsta- wowych zasad higieny jamy ustnej.

Ostatnia lekcja – edukacji środowi- skowej („Zęby zwierząt”) uczyła od- różniania zębów ludzkich od zwie- rzęcych.

Podobnie jak w pierwszej edy- cji programu, każde dziecko biorą- ce udział w projekcie otrzymywało na koniec Dyplom Śnieżnobiałego Uśmiechu stworzony przy współ- pracy z Polskim Towarzystwem Sto- matologicznym. (ryc. 6).

Kolejnym z programów realizo- wanych przy współpracy z produ- centem materiałów stomatologicz- nych, firmą Colgate ‑Palmolive, był program „Radosny Uśmiech, Rado- sna Przyszłość”. Był przeznaczony dla dzieci drugich i trzecich klas szkoły podstawowej. Jego celem było dostarczenie nauczycielom, uczniom oraz ich rodzicom narzędzi

pielęgnowania jamy ustnej. Materia- łami pomocniczymi były tutaj prze- wodnik dla nauczycieli „Radosny Uśmiech, Radosna Przyszłość”, film

„Doktor Ząbek i legenda Zębolandii”

– opowiadający przygody Doktora Ząbka i walecznych rycerzy podczas wyprawy po zdrowe zęby i dziąsła, plakat ścienny „Na odsiecz Zębolan- dii”, plakat ścienny „Szczotkowanie zębów w 5 krokach” – ułatwiający poznanie technik szczotkowania zę- bów oraz dzienniczek zawierający 28 ‑dniowy grafik szczotkowana zę- bów „Moje przygody z Zębolandii”.

Firma organizowała, sprowadzała i corocznie rozsyłała przeznaczone dla uczniów uczestników programu próbki past do zębów i szczoteczki.

Kolejna edycja programu firmy Colgate ‑Palmolive była ściśle po- wiązana z programem nauczania i zawierała bloki: humanistyczny, przyrodniczy i matematyczny. Pod-

Ryc. 5. Materiały do programu „Start! Cel!

Śnieżnobiały Uśmiech” – przewodnik dla nauczy‑

cieli.

Ryc. 6. Materiały do programu „Start! Cel! Śnieżnobiały Uśmiech” – Dyplom Śnieżnobiałego Uśmiechu.

Z ^achowania proZdrowotne

warto wiedzieć

czas bloku humanistycznego dzieci nie tylko uczyły się tworzyć słow- niczek wyrazów ściśle powiąza- nych z właściwą higieną jamy ust- nej (na podstawie filmu „Wyprawa do Zębolandii”), ale również brały udział w Turnieju Zębowych Dru- żyn, walcząc o tytuł rycerski przez wykorzystanie swoich wiadomości na temat higieny. Przygotowywały Pułapkę Doktora Ząbka na osad na- zębny, tworząc zestaw pytań i odpo-

wiedzi dotyczących właściwej pielę- gnacji zębów, a także zapoznawały się z funkcjonowaniem zębów w ja- mie ustnej, używając trójwymiaro- wego modelu.

Blok przyrodniczy („Powstrzymać atak osadu nazębnego”) dzięki prze- prowadzaniu samodzielnych eks- perymentów dawał dzieciom moż- liwość zrozumienia mechanizmu działania past z fluorem oraz wpły- wu fluoru na zdrowe zęby, a blok matematyczny („Grafik mycia zębów Pani doktor Ząbkowskiej”) pomagał dzieciom oraz ich rodzicom w wyro- bieniu nawyku dwukrotnego w cią- gu dnia mycia zębów.

Także ten program kończył się uzyskaniem Dyplomu Superrodzi- ny oraz Rodzinnego Zobowiązania do Radosnego Uśmiechu.

Ostatnim z programów wprowa- dzonym w latach 90. XX wieku był

„Twój Piękny Uśmiech”, firmy Wri- gley, który jako cykl zajęć edukacyj- nych był prowadzony wśród mło- dzieży gimnazjalnej oraz uczniów pierwszych i drugich klas szkoły średniej (ryc. 7).

Według Więckowskiej głównym celem programu było przekonanie młodzieży, iż ma ona wpływ na zdrowie swoich zębów oraz zachę- canie jej do działań w tym kierun- ku. Program obejmował dwie części – edukacyjną (od dwóch do czterech godzin lekcyjnych) oraz część teore- tyczną – poświęconą zasadom wła- ściwego dbania o higienę ustną, sto- sowaniu sprzyjającej zdrowiu diety, a podczas pokazów i ćwiczeń prak- tycznych młodzież mogła się na- uczyć prawidłowego szczotkowania zębów i posługiwania się nicią den- tystyczną. Twórcy programu opraco- wali ponadto odpowiednie materia- ły edukacyjne zarówno dla prowa- dzących, jak i uczestników. Pakiet

dla nauczycieli składał się z porad- nika ułatwiającego realizowanie za- jęć, 4 plansz wizualizujących prze- kazywane treści oraz kasety wideo z filmem „Uśmiechnij się”. W pakie- tach rozsyłanych do szkół znalazły się m.in. broszurki „Moje zdrowe i piękne zęby. Co warto o nich wie- dzieć?”. W broszurce tej znalazło się pięć najważniejszych zasad dotyczą- cych właściwej higieny jamy ustnej:

mycie zębów po każdym posiłku, ko- niecznie rano i wieczorem (ryc. 8), używanie past z fluorem, racjonalne odżywianie, żucie gumy bez cukru oraz wizyty kontrolne u stomatologa przynajmniej 2 razy w roku (8).

Wśród propozycji edukacyjnych dla najmłodszych na uwagę zasłu- guje także Program Higieny Jamy Ustnej Wrigley, który jest częścią Wrigley Oral Healthcare Programs (WOHP) wprowadzonych w kilku- dziesięciu krajach świata. W Polsce program ten jest realizowany od 2006 roku pod patronatem Polskie- go Towarzystwa Stomatologicznego i nosi nazwę „Orbitek – przyjaciel zdrowych zębów”. Głównym zada- niem jest zwiększenie świadomości najmłodszych Polaków na temat ko- nieczności dbania o zdrowie swo- ich zębów. Program jest skierowany do uczniów klas I ‑III szkół podsta- wowych i obejmuje nie tylko sce- nariusze lekcji, ale również darmo- we przeglądy stomatologiczne prze- prowadzane w ruchomym gabinecie w postaci autobusu Dentibus.

W skład pakietu edukacyjnego (obejmującego dwie godziny lekcyj- ne) wchodzą materiały informacyjne dla nauczycieli pt. „Żucie bezcukro- wej gumy a zapobieganie próchni- cy”, ankiety zwrotne dla nauczycieli i uczniów na temat programu, film animowany „W poszukiwaniu zagi- nionego uśmiechu”, a także scena- Ryc. 7. Materiały do programu „Twój Piękny

Uśmiech” – przewodnik dla nauczycieli.

Ryc. 8. Materiały do programu „Twój Piękny Uśmiech” – broszurka „Moje zdrowie i piękne zęby. Co warto o nich wiedzieć? ( 5 zasad właściwej higieny)”.

z materiałami pomocniczymi, z któ- rych korzystają nauczyciele podczas zajęć (np. historyjki obrazkowe, ry- sunki różnych produktów spożyw- czych, plansze rysunkowe). Zestaw zawiera ponadto naklejki samoprzy- lepne, które rozdaje się wszystkim uczestnikom, plakat z 4 zasadami dbania o zdrowe zęby (ryc. 9) oraz tablice informujące, jak prawidłowo dbać o zęby.

Scenariusze lekcji zarówno dla klasy I, jak i klas II ‑III noszą nazwę

„Wyprawa z Orbitkiem po zdrowy uśmiech”. Podczas lekcji jest prezen- towany wiersz pt. „Kim jest Orbi- tek?” oraz film pt. „Baśń o chłopcu, który zgubił swój uśmiech”. Następ- nie dzieci wykonują wraz z nauczy- cielem szereg zadań, pozwalających na zdobycie wiedzy na temat dba- nia o zdrowie jamy ustnej. Wśród nich m.in.: wybieranie na podsta- wie historyjek obrazkowych właści- wych produktów do higieny jamy ustnej czy rysowanie sytuacji, w któ- rej wskazane jest żucie gumy Orbit bez cukru. Na pożegnanie każde- mu dziecku zadaje się pracę domo- wą polegającą na narysowaniu, z ja- kiej orbity przybył tytułowy Orbitek, oraz nadaniu jej tytułu.

Drugą częścią programu „Orbi- tek – przyjaciel zdrowych zębów”

jest wspomniany cykl bezpłatnych przeglądów stomatologicznych dla dzieci z klas I ‑III. W tym celu

2006 roku odwiedził 7 miast: Go- rzów Wielkopolski, Leszno, Kalisz, Zieloną Górę, Poznań, Piłę i Płock, a w 2007 roku dotarł do mniejszych miejscowości, gdzie, jak się okaza- ło, zapotrzebowanie na tego typu akcje jest większe.

Wizyta Dentibusa w szkole rozpo- czynała się od specjalnie przygoto- wanej lekcji, na której główny boha- ter kampanii – Orbitek – wraz z pie- lęgniarką przedstawiał dzieciom za- sady dbania o zdrowie jamy ustnej, tym samym przygotowując dzieci do wizyty w gabinecie stomatologicz- nym. Następnie dzieci udawały się do Dentibusa, tam lekarz stomato- log dokonywał przeglądu stanu ich uzębienia (ryc. 10). Wyniki badania zapisywano w specjalnym formu- larzu, który za pośrednictwem na- uczycieli przekazywano rodzicom.

Po przeprowadzonym badaniu naj- młodsi dostawali atrakcyjne komik- sy z Orbitkiem w roli głównej (www.

orbitek.pl) (9).

Po sukcesie z 2006 roku firma Wrigley przygotowała w roku 2009 kolejną część przygód Orbitka w po- staci komiksu pt. „Orbitek i niecne plany profesora Mikroba” (ryc. 11.) Komiks opowiada historię profeso- ra Boffina, który dzięki gumie Orbit powstrzymał nikczemny plan ataku bakterii na zęby. Należy stwierdzić, że taka forma przekazania wiedzy pozwala dzieciom na łatwe przy-

swojenie informacji, które sprawdza się za pomocą kwizu (ryc. 12).

W 2006 roku Polskie Towarzy- stwo Stomatologiczne włączyło się do międzynarodowego programu

„Live, Learn, Laught” zainicjowane- go przez Światową Federację Stoma- tologów (FDI) i firmę Unilever. Ce- lem inicjatywy jest wspieranie edu- kacji prozdrowotnej i promocji zdro- wia jamy ustnej na całym świecie.

W ramach tej działalności zrzeszone w FDI narodowe towarzystwa sto- matologiczne prowadzą lokalne po- gramy promujące stomatologiczne zachowania prozdrowotne, mające na celu poprawę stanu zdrowia jamy bitek i niecne plany Profesora Mikro‑

ba”.

Ryc. 12. Materiały do programu „Orbitek i niecne plany Profesora Mikroba” – kwiz.

Z ^achowania proZdrowotne

warto wiedzieć

ustnej wśród personelu medyczne- go oraz pacjentów z różnych grup wiekowych. W Polsce program był adresowany do słuchaczy szkół ro- dzenia.

Z wydrukowanych broszur przy- szli rodzice mogli się dowiedzieć, na jakie problemy stomatologiczne są narażone przyszłe matki, jak za- dbać o uzębienie kobiet w ciąży i jak zapewnić warunki do optymalnego rozwoju uzębienia dziecka. Broszu- ry poruszały również tematykę pie- lęgnacji uzębienia dziecka po naro- dzinach, wczesnej próchnicy wie- ku dziecięcego oraz wizyt stoma- tologicznych – kiedy zgłaszać się z dzieckiem do stomatologa.

Poza tymi materiałami informa- cyjnymi przyszli rodzice otrzyma- li także przygotowane przez spon-

sorów zestawy środków do higieny jamy ustnej. Uruchomiona została także strona internetowa www.ze- bymojegodziecka.pl (10).

Spośród nielicznych prac szcze- gółowo omawiających zakres re- alizacji programów edukacyjnych w Polsce trzeba wymienić publika- cje Borysewicz ‑Lewickiej i wsp. (11), omawiające badania ankietowe, prze- prowadzone wśród koordynatorów ds. wychowania zdrowotnego, odpo- wiedzialnych za edukację najmłod- szych w Wielkopolsce. Na 18 zawar- tych w ankiecie pytań odpowiedzia- ło łącznie 200 koordynatorów, którzy dostarczyli informacji na temat pro- gramów realizowanych w szkołach.

Jak wynika z tych wypowiedzi, osobą odpowiedzialną za wychowanie zdro- wotne w szkole w 2001 roku był na- uczyciel przedmiotu bądź pielęgniar- ka, natomiast w 2002 roku ankieto- wani wymieniali na pierwszym miej- scu pielęgniarki, a potem nauczyciela (przede wszystkim biolodzy, nauczy- ciele nauczania początkowego lub prowadzący zajęcia z wychowania fi- zycznego). Badania wykazały, że w la- tach 2001 ‑2002 najczęściej wykorzy- stywanym programem w pracy edu- katorskiej był „Twój Piękny Uśmiech”

(26,6% i 34,2%). Na kolejnych miej- scach znalazły się programy: „Start!

Cel! Śnieżnobiały Uśmiech” oraz „Ra- dosny Uśmiech, Radosna Przyszłość”.

Programy te były realizowane głównie w klasach od I do III szkoły podstawo- wej oraz w pierwszych klasach szkół gimnazjalnych i ostatnich szkół pod- stawowych. Trudności w szerszej re- alizacji programów tłumaczone były małą dostępnością materiałów eduka- cyjnych (42,0%) oraz brakiem czasu (39,0%). Pocieszające może być to, iż większość ankietowanych potwierdzi- ła, że szkolenia tematyczne są bardzo potrzebne (59,0% i 64,1%), wskazując

przy tym jednak brak dodatkowych godzin. Nadal jednak wielu z nich podkreślało konieczność ich systema- tycznego realizowania oraz ciągłego motywowania uczniów do większej dbałości o własne zdrowie (11).

Jak wynika z badań, efektywność programów edukacyjnych jest tym wyższa, im dłużej one trwają, wspie- rane zarówno przez rodzinę, szkołę, personel medycyny, jak również po- litykę zdrowego kraju. Dzięki nim wzrasta poziom wiedzy uczniów, przekładając się na zmianę podejścia do zdrowia jamy ustnej, a co waż- niejsze dają one możliwość samo- dzielnego kształtowania nawyków dbałości o higienę jamy ustnej.

Ponadto Borysewicz ‑Lewicka i Przystanowicz uważają, iż doświad- czenia z ostatnich lat udowodniły, że ograniczenie występowania próch- nicy zębów u najmłodszej popula- cji jest m.in. uwarunkowane efek- tywnością działań zmierzających do upowszechnienia zdrowego sty- lu życia. Szeroko zakrojone kampa- nie reklamowe służące promowaniu zdrowia oraz edukacja zdrowotna uwzględniająca znaczenie „dobre- go zdrowia jamy ustnej” dla opty- malnego społecznego funkcjono- wania jednostki przyczyniają się do wykreowania pozytywnych wzorów zachowań (12).

Należy pamiętać, że właściwa edukacja zdrowotna dzieci zależy nie tylko od współpracy rodziców z dziećmi, ale także z opiekunami i lekarzami. Wszyscy oni powinni być objęci akcją oświatową, w wy- niku której zrozumieją konieczność wykonywania zabiegów profilak- tycznych oraz przyswoją sobie nie- zbędną wiedzę z zakresu właściwej higieny jamy ustnej i racjonalnego odżywiania.

n

P

1. National Institute of Dental and Craniofacial Re‑

search. Oral Health In America: A Report of the Sur‑

geon General. US Department of Health and Human Services, Rockville, Maryland 2000.

2. Andreson M.H. i wsp.: Professional Prevention in Dentistry. Advances in Dentistry 1. Wiliams &

Wilkins, 1994

3. Bartkowiak Z.: Promocja zdrowia jamy ustnej u dzieci i młodzieży. Stom. Współcz., 1996, 3, 3,  236 ‑239.

4. Herszen­‍‑Niejodek­‍I.,­‍Sęk­‍H.: Psychologia zdrowia, PWN, Warszawa 1998.

5. Jańczuk­‍Z.: Wychowanie zdrowotne w środowi‑

sku nauczania i wychowania. (w:) Podręcznik dla  asystentek stomatologicznych, PWZL, Warszawa 1999, 537 ‑545.

6. Krajewski W.: Kluby „Wiewiórka” – przeszłość  i teraźniejszość, Hig. Stom., 1998, 3, 4, 21 ‑23.

7. Dybiżbańska­‍E.: Skuteczność stomatologicznej  edukacji prozdrowotnej na podstawie doświad‑

czeń międzynarodowych, Nowa Stomat., 2005 ,  3, 139 ‑142.

8. Więckowska­‍M.: Twój Piękny Uśmiech , Magazyn  Stomat., 2001, XI, 4, 80 ‑81.

9. www.orbitek.pl

10. www.zebymojegodziecka.pl

11. Borysewicz­‍‑Lewicka­‍M. i wsp.: Realizacja edu‑

kacyjnych programów stomatologicznych w szko‑

łach Wielkopolski – wyniki badań ankietowych,  Czas. Stomatol., 2003, LVI, 5, 321 ‑327.

12. Borysewicz­‍‑Lewicka­‍M.,­‍Przystanowicz­‍A.: Ak‑

tualne tendencje w promocji zdrowia jamy ustnej, Hig. Stom., 2002, 4, 21, 16 ‑18.