Aleksandra Stankowicz
Rosyjskie i polskie inspiracje
moderny słoweńskiej
Studia Rossica Posnaniensia 20, 147-153
R O S Y JS K IE I P O L S K IE IN S P IR A C JE M OD ERN Y S Ł O W E Ń S K IE J
R U SSIA N A N D POLISH IN SPIR A TIO N S OF SLOVENIAN MODERN L ITER A TU R E A LE K SA N D RA STANKOWICZ
The author’s attention is concentrated in this article on the inspirational role o f R ussian and Polish literature for the Slovenian modernistic literature. It can be divided into three sources: Russian and Polish romantic tradition, realistic classics of these literatures and information on the current literary life, especially Polish literary life.
Aleksandra Stankowicz, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, In stytu t Filologii Rosyjskiej i Słowiańskiej, ul. Marchlewskiego 124/126, Poznań, Polska —Poland.
Modernizm w literaturze słoweńskiej, najogólniej mówiąc, jest t ą epoką, w której zostały odrobione zaległości kulturalne i w której lite ra tu ra słoweńska włączyła się w n u rt rozw iniętych litera tu r europejskich. W ychodzenie z opłot ków regionalizmu było świadomym dążeniem generacji lat osiem dziesiątych do europeizacji k u ltu ry słow eńskiej1.
N a przełom ie X IX i X X wieku litera tu ra słoweńska wchodzi w okres „przyspieszonego dojrzew ania” , polegający m. in. na tym , że w przeciągu krótkiego okresu czasu przysw aja sobie zjawiska, pochodzące z różnych form acji literackich.
J a k większość literatu r słowiańskich cechuje ją b rak ciągłości rozwojowej. To zjawisko w tej grupie litera tu r spostrzegł jako pierwszy Paul v an Tieghem w książce Le romantisme dans la littérature européenne2. Sprawa b raku ciągłości rozwojowej została podniesiona n a gruncie literaturoznaw stw a słowiańskiego do rangi problem u, k tó ry był szczególnie mocno eksponowany w odniesieniu
do słowiańszczyzny południow ej3.
Zafascynowanie Zachodem, literatu ram i skandynaw skim i może niew ątpli wie stanowić m iarę postępu w literatu rze słoweńskiej choćby z tego względu, że osiągnęło rozm iary do tąd niespotykane i zadecydowało o kształcie tej literatu ry. Ale otwarcie na Zachód, n a k u ltu ralną Europę, które w zasadzie
1 O literaturze słoweńskiej na przełomie X I X i X X wieku pisał: V. M o lė , Oblicze spo
łeczne słoweńskiej moderny, „Pam iętnik Słowiański” 1952, nr 3, s. 195 - 221.
2 P. van T ie g h e m , Le romantisme dńins la littérture européenne, Paryż 1948, s. 243. 8 Bibliografię na ten tem at przytacza D . Ž iv k o v ić , Evropski okviri srpske književ
nosti, Beograd 1970, s. 11 - 14.
148 A. S t a n k o w i c z
cechuje wszystkie bez m ala literatu ry słowiańskie w okresie moderny, nie doprowadziło do zerw ania trady cyjnych już więzów z całą Słowiańszczyzną, głównie zaś z litera tu rą polską i rosyjską.
Popularne n a południu slowianofilstwo, o czym wspom ina Nevenka Kośu- tió Brozovič w studium Hrvatsko-slavensko književni odnosi u doba Hrvatske moderne4, uległo znacznem u przeobrażeniu. Małym narodom słowiańskim przestała grozić unifikacja kulturalna. N a przełomie wieków zmieniły się perspektyw y polityczne. Dostrzeżono szansę wyzwolenia narodowego. Tym chętniej łączyli się Słowianie w obronie własnych interesów narodowych przed ekspansyw ną polityką Austro-W ęgier. Płaszczyzną jednoczenia się były czasopisma, zjazdy, wystawy. N iektóre czasopisma sygnalizowały ten program już w ty tu le, np.: ,,Νονο doba, list ujedinjene hrvatske, srpske i slo- venaćke om ladine” (Praga 1898), ,,GIas ujedinjene hrvatske, srpske i slovena- čke om ladine” (W iedeń 1899 - 1900). Takinr periodykiem była też „M ladost” , k tó ra przyciągnęła m odernistów słoweńskich.
Narody południowosłowiańskie, w ty m również Słoweńcy odczuwali głęboką więź z narodem polskim z racji wspólnych losów politycznych. Te k o n tak ty intersłowiańskie jeszcze bardziej się umocniły po roku 1895 w zwią zku z dużą em igracją studentów do K rakow a i nie były bez znaczenia dla rozwoju k u ltur kon taktujący ch się narodów.
Moderna słoweńska najobficiej czerpała z dwóch źródeł: litera tu ry Zachodu i literatu ry słowiańskiej, a ściślej z ogólnoeuropejskiego dorobku naturalisty- czno-modernistycznego, z rosyjskiej i polskiej trad ycji rom antycznej, z rosyj skiej i polskiej klasyki realistycznej i poniekąd z dorobku modernistycznego ty ch dwu literatu r słowiańskich.
Dla poznania zainteresowań m odernistów słoweńskich duże znaczenie ma wgląd w zawartość czasopism literackich, które odegrały w ażną rolę w szerze niu prądów m odernistycznych w literaturze słoweńskiej. Do najpow ażniej szych należą: „Dom in sv et” i „L jubljanski zvon” . R eprezentują one dwa zwalczające się ugrupowania polityczne; „Dom in sv et” — zachowawcze, kon serwatywne, „Ljubljanski zvon” — liberalne, stąd też płynące różnice co do rozumienia funkcji lite ra tu ry 5.
„Dom in svet” , organ katolików, upatryw ał w literaturze in stru m en t pom ocny w szerzeniu idei katolickich. Pojaw iający się n a jego łam ach m ateriał literacki był poddaw any selekcji z p u n k tu widzenia wartości dydaktycznych. Cała literatu ra naturalistyczna i dekadencka została potępiona. Dostało się n aw et pisarzom, których związki z tym i kierunkam i są dość nikłe, że wym ienię
4 N. K o š u t ić - B r o z o v ić , Hrvatsko-slavenski odnosi u doba hrvatske modeme, „ R a dovi” 1972 - 1973, s. 155.
5 J. G r o o -K o z a k , Rola czasopism „Ljubljanski zvon” oraz ,,Dom in svet” w szerzeniu
modernistycznych kierunków literackich. W: Modernizm w literaturach słowiańskich
tylko słowiańskich pisarzy: Jaroslav Vrchlický został potępiony za ateizm®, Lew Tołstoj, pomimo swej wrażliwości etycznej, był krytykow any za b rak przekazyw ania zasad m oralnych7, a dekadent Przybyszewski został przez Lampego po prostu ośm ieszony8. Miesięcznik „Dom in sv e t” w szerzeniu nowych tendencji literackich odegrał negatyw ną rolę. Pełnił ją mniej więcej do końca pierwszej dekady X X wieku, kiedy to w zamieszczanych rozpraw ach k ry teria etyczne zostały zamienione n a estetyczne. Stało się to w przybliżeniu w tedy, kiedy moderniści słoweńscy przestali satysfakcjonować się wyłącznie estetyzm em dzieła literackiego.
N atom iast „Ljubljanski zvon” , jakkolwiek powołany do życia został przez realistów, to jednak od samego początku przejaw iał ogromne aspiracje do uczestniczenia w ogólnoeuropejskiej kulturze literackiej. Dlatego właśnie tu ta j mogli zadebiutować słoweńscy moderniści. Pokolenie m odernistów wcześnie przekonało się o konieczności integracji kultury narodowej z powszech ną. Młodzi uświadomili to sobie przede wszystkim podczas studiów w W ied niu, gdzie mieli szczególną okazję do zetknięcia się z kultu ralną aw angardą E uropy. Wiedzę na tem a t nowych tendencji artystycznych czerpali nie tyle z nauki uniwersyteckiej, co z atm osfery W iednia, k tóry w tedy był centrum kulturalnym Europy, z prasy k u lturalnej, m.in. z,,Neue freie Presse” , „Neue R evue” , „Die Z eit” , „ Ju g en d ” , „Simplicissimus” , „Aus frem den Zungen” , „W iener R undschau” oraz z uczestnictw a w tam tejszym życiu kulturalnym , organizow anym przez grupę słowiańską.
Inspirująca rola Zachodu w kształtow aniu m oderny słoweńskiej jest już dość dokładnie z b a d an a 9, natom iast interesujące nas informacje o źródłach inspiracji słowiańskich są cząstkowe. Oczywiście, między innym i ze względu n a swe rozm iary, praca ta nie pretenduje do bibliograficznego zestawienia stanu wiedzy ówczesnego społeczeństwa słoweńskiego na tem at literatu ry polskiej i rosyjskiej oraz nie rozstrzygnie problem u jakie były echa ty ch inspiracji w literaturze słoweńskiej. W gląd w czasopisma literackie i pewne rozeznanie w literaturze przekładowej stw arzają jedynie możliwość zoriento wania się w zakresie preferencji przyjmowanego m ateriału, i to preferencji ta k ilościowych, jak i jakościowych dotyczących pewnych okresów i autorów .
Czasopiśmiennictwo k u ltu raln e Słowenii z przełomu wieków zniekształca nieco obraz autentycznych zainteresowań inteligencji słoweńskiej. R ysuje się w nim przewaga zagadnień słowiańskich. Tymczasem dwujęzyczna inteli gencja słoweńska, w ykształcona w W iedniu, czerpała wiadomości o kulturze zachodniej z obcojęzycznej literatury, głównie austriackiej. Poziomowi
8 S. Z a g o r a c , Češko slovstvo, „Dom in sv e t” 1888, s. 64.
7 P., I v a n Lev Nikolajevič Tolstoj, „Dom in s v e t” 1892, s. 1 - 6, 49 - 54, 97 - 1 00. 8 E. L a m p e , Dekadentizem, „D om in sv e t” 1899, nr 13, s. 413.
160 A. S t a n k o w i c z
lite ra tu r zachodnioeuropejskich starano się dorównać. Z kolei litera tu ra polska była dla inteligencji słoweńskiej atrakcyjna, poniew aż dystans dzie lący ją od osiągnięć Zachodu pokonała n ajszy bciej10.
Znajomość literatu ry polskiej i rosyjskiej była nie tylko popularyzowana n a łam ach czasopism, ale także pogłębiana w badaniach słoweńskich slawi- stów: M. M urka, I. Prijatelja, Г. K idricza i F. Ileśicia.
W stosunku do tego co prezen tu ją tw órcy m oderny słoweńskiej, populary zowanie niektórych autorów wydaje się wręcz anachroniczne. Tłumaczyć to m ożna tylko tym , że czasopiśmiennictwo, działalność wydaw nicza pozo staw ały w rękach zwolenników tradycyjnego modelu litera tu ry narodowo- -budzicielskiej. W związku z ty m popularyzowano literatu rę historyczno- -patriotyczną. Do ulubionych pisarzy z kręgu litera tu ry polskiej należeli: Michał Czajkowski, J . I. Kraszewski, H enryk Sienkiewicz. W śród wymienio n ych autorów H enryk Sienkiewicz zajm uje pozycję zupełnie w yjątkow ą i to nie tylko dlatego, że do roku 1918 wydano w Słowenii wszystkie ważniejsze utw ory tego pisarza, ale też kilkakrotnie podejm owano tru d tłum aczenia ty c h sam ych pozycji. Tu na uwagę zasługuje działalność przekładow a P . M iklavca, k tó ry przetłum aczył wszystkie powieści tego pisarza.
T aka litera tu ra współbrzmiała z eklektycznym realizm em słoweńskim drugiej połowy X IX wieku, charakteryzującym się dużą domieszką elementów sentym entalnych i rom antycznych, czyli z poetyką pokolenia ustępującego. Te inspiracje okazały się jednak twórcze w pisarstwie F ra n a Šaleški Finžgara i M atiji Prelesnika.
W literatu rze słoweńskiej, przeżywającej na przełomie wieków intensyw ny rozwój, w ystępują co najm niej dwie formacje literackie, które nie są b y n a j mniej p rostym wynikiem w ym iany pokoleń; chodzi tu ta j o fa k t prezentow ania różnych kierunków przez uczestników tej samej generacji. L ite ratu ra in te re sującego nas okresu należy do orientacji naturalistycznej i m odernistycznej. Pierw sza w Słowenii nigdy nie przyjęia kształtu proponowanego przez tzw. lite ra tu ry ,,prawodawcze” i była dojrzałym realizmem, k tó ry n a gruncie słoweńskim nosił miano realizmu obiektywnego. Do przedstaw icieli tej orien tac ji należą: Rado M urnik, F ra n Govekar, K saver Meško i nieco młodsi: Lojz K raiger, Ivo Šorli, Zofka K vedrova. Ich rówieśnikami byli tw órcy orien tac ji m odernistycznej: Iv an Cankar, D ragotin K ette, Oton Župančić, Josip M urn. Obydwie form acje niełatw o zostają zaaprobowane. Zarówno naturalizm , ja k i m odernizm , początkowo określany jako dekadentyzm , z trudem to ru ją sobie m iejsce w lite ra tu rz e 11.
10 J est to uproszczenie: literatura polska zawsze nadążała za rozwojem literatur europejskich, a tylko wspólny los polityczny narodów słowiańskich skłaniał do szukania analogii także na płaszczyźnie literackiej.
11 Z. D a r a s z , Od m odem y do ekspresjonizmu. Z przemian świadomości literackiej
Generacja naturalistów i modernistów wyrosła w kulcie idei słowiano- filskich. Dlatego też mimo zasadniczego zwrotu ku Zachodowi nie rezygnują z trad y cy jn y ch kontaktów z polską i rosyjską k u ltu rą literacką.
Inform acje na tem a t ty ch litera tu r zaczęły napływ ać do czasopism szeroką strugą. Pojawiło się wiele przekładów, niekiedy dość przypadkow ych. Sam okres przygotowawczy dla nadejścia tendencji m odernistycznych w Słowenii wypełniły przekłady z litera tu ry polskiej i rosyjskiej w zakresie pro^y reali stycznej i poezji patriotycznej — z litera tu ry rosyjskiej: Nikołaj Gogol, Iw an Turgieniew, Lew Tołstoj; z polskiej: Maria Konopnicka, Eliza Orzeszkowa,
Bolesław Prus.
Obok prezentowanego n u rtu realistycznego, co najm niej tyle samo miejsca poświęcała p rasa kultu raln a twórczości rom antycznej, zarówno rodzimej, ja k i polskiej i rosyjskiej. W sytuacji narodu słoweńskiego jest to zrozumiałe, gdyż jego położenie społeczno-polityczne nie uległo zmianie, w związku z czym te m a ty oraz idee podejm owane niegdyś przez rom antyków nie straciły nic ze swojej żywotności i ponownie podjęte zostały przez m odernistów. Nic dziwnego, że literaturoznaw stw o słoweńskie proponuje n a określenie przełomu wieków miano neorom antyzm u. A kcenty inspiracji rosyjskich i polskich, bo niewątpliwie w obydwu okresach one się zaznaczają, uległy pewnem u przemieszczeniu; rom antyczna litera tu ra polska zaczęła ustępować miejsca rosyjskiej. Dużą rolę w tej mierze odegrało rusofilstwo Aškerca, k tó ry jako redak tor literacki „Ljubljanskiego zvonu” oddziałał na młode pokolenie, szczególnie n a tę czwórkę pisarzy, k tó ra dokonała przełomu. N aw et młodzi pod wpływem Aškerca przybrali rosyjskie przydomki: Iv an Cankar — Save- ljev, Dragotin K e tte — Mihajlov, Josip M urn — Aleksandrov, O ton Župančič — Nikolajev. Opowiedzenie się za rosyjskim rom antyzm em miało głębsze uzasadnienie. Młodych pociągała osobowość bohatera rom antycznego, stwo rzona przez Puszkina i Lermontowa, oraz m oralne problem y dotyczące lo sów i praw jednostki. N ik t ta k jak Josip M urn Aleksandrov nie przyznaw ał się do powinowactwa swojej twórczości z rom antykam i. Najczęściej przyw oły wał nazwiska Rosjan: Kolcowa, Lermontowa, Puszkina. Ale entuzjazm ow ał się także twórczością Mickiewicza. Przetłum aczył Odą do młodości, k tó rą Prijatelj włączył później do pośm iertnie wydanego tom iku poezji M urna i uznał ją za credo autora. Poeta napisał także wiersz Veselo bratje si napijmo, gdzie naw iązania do Ody są ewidentne.
Rosyjska i polska lite ra tu ra rom antyczna o d k ryta dopiero przez m oderni stów zaczęła funkcjonować w literatu rze słoweńskiej. Dziełem tego pokolenia są w ytraw ne przekłady słowiańskiej literatu ry rom antycznej; Iv a n Prijatelj tłum aczył Puszkina, Vojislav Molė Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego.
Rosyjski i polski dorobek m odernistyczny w nieco m niejszym stopniu oddziaływał n a kształtow anie oblicza m oderny słoweńskiej. Pojaw ił się n azb yt późno. N a przykład ingres litera tu ry Młodej Polski następuje po d konieo
162 A. S t a n k o w i c z
pierwszej dekady X X wieku, kiedy m odernistyczna litera tu ra słoweńska przeżyła już swoje apogeum, i przebiegał pod znakiem im presjonistycznej twórczości K . Przerw y-Tetm ajera, a w drugiej kolejności Przybyszewskiego. Popularność Przybyszewskiego n a gruncie słoweńskim była ograniczona uwagami krytycznym i, których pisarzowi nie żałowano jeszcze w okresie poprzedzającym m odernę słoweńską. Miał w ty m także udział polski k ry ty k A. Mazanowski i jego przegląd Najm lajši poljski novelisti. K ry ty k zarzucał Przybyszewskiemu kosm opolityczną postawę i tw órczy e k le k ty z m 12. Sylwetki innych polskich modernistów (Kasprowicza, Żuławskiego, M iriama) ukazano przy okazji przeglądu Moderna poljska lirika 13, zaś w Krakovsko gledališče Grabowski zaprezentował twórczość Stanisław a W yspiańskiego14. N ietrudno zauważyć, iż większe znaczenie dla m oderny słoweńskiej m iały przekazy inform ujące o bieżącym życiu literackim w Polsce niż oryginalna twórczość.
Z osiągnięć modernistycznej literatu ry rosyjskiej odnotow ujem y poja wienie się w literaturze słoweńskiej jednoaktówek Czechowa. N atom iast tw ór czość symbolistów rosyjskich: Balm onta, Błoka, Briusowa była popularyzo wana późno i nie mogła już odegrać roli inspirującej.
N a zakończenie tego wywodu dodam, że problem infiltracji lite ra tu ry polskiej i rosyjskiej w dobie m oderny na g ru n t słoweński jest zjawiskiem godnym odnotowania. Bogactwo literackiego m ateriału polskiego i rosyj skiego, które daje się zauważyć w Słowenii na przełomie wieków, stw arza nie tylko możliwości badań tzw. stosunków literackich, od k tó ry ch kom paraty- styka współczesna stara się odżegnać, ale skłania także do wniosku, że wspólny rodowód słoweński i przeszłość polityczna może okazać się źródłem nieoczeki w anych analogii. АЛЕКСАНДРА СТАНКОВИЧ ПОЛЬСКИЕ И РУССКИЕ ИНСПИРАЦИИ СЛОВЕНСКОГО МОДЕРНИЗМА Р езю м е Словенская литература в период модернизма, стараясь присоединиться к течению развитых литератур, прибегает к двум источникам. Этими источниками являлись литературы Запада и славянские литературы — особенно русская и польская. Интерес словенцев к сла вянским литературам на переломе XIX и XX веков имел уже глубокую традицию (и продол жался в дальнейшем). Много места посвящают им главные литературные журналы „Dom in sv et” и „Ljubljanski zv o n ” .
12 A. M a z a n o w s k i, N jam lajši poljski n ovelisti, „Ljubljanski zvon” 1900, s. 274 - 277. 13 A. M a z a n o w s k i, Moderna poljska lirika, „Ljubljanski zvon ” 1 901, s. 403 - 409, 463 - 459.
14 T. S. G r a b o w s k i, Krakovsko gledališče, „Ljubljanski zvon” 1909, s. 334 - 338, 478 - 485, 551 - 555, 607 - 612, 687 - 692, 740 - 748.
Просмотр вышеупомянутых журналов, а также издательская политика этого периода, дают возможность сделать некоторые выводы. Надо сказать, что в период словенского модернизма доминировал интерес к русской и польской романтической традиции, а также к реалистической классике этих литератур. Оригинальное польское и русское модернистическое творчество почти не воздейство вало на словенскую литературу. Большое значение, для словенского модернизма имели информации вводившие в курс текущих литературных событий в Польше. Эти информации появились настолько рано, что они могли ускорить созревание модернистического сознания на словенской почве.
RU SSIA N A N D POLISH IN SPIRATIO NS OF MODERNISTIC SLOVENIAN LITER A TU R E
by
A LEK SANDRA STANKOWICZ
S u m m a r y
Slovenian literature o f modernism trying to get involved into the current of well- developed literatures takes from tw o sources which are: literature of the W est and Slavic· literature (Russian and Polish). As far as the first source is concerned it has already been relatively exactly studied b y historians o f literature. B u t the Slovenians’ interest in Polish and Russian literature at the turn of the 19th and 20th centuries is also worth attention. It is enough to look through such literarary journals as Dom in svet and Ljublia-
nski zvon and some research o f publishing policy o f this period to get some orientation in
the field of preferences of the accepted material, and both quantitative and qualitative preferences concerning both these Slavic literatures.
The creators of modernism in Slovenian literature were attracted by subjects and ideas taken up b y romantics. Some of the most often quoted authors were: Kolcov, Lermontov, Pushkin and Mickiewicz. On the other hand, representatives of naturalis tic orientation were inspired by R ussian and Polish realistic classics. The original Russian and Polish works o f modernism had a very insignificant influence, and it is only certain information on the current literary life in Poland which seems to be of importance to· Slovenian modernism. It was because this information appeared early enough to accele rate th e m aturation of m odernistic consciousness on Slovenian soil.
