Recenzent
dr hab. Halina Chodurska, prof. UP
Redaktor Wydawnictwa Maria Kosznik
Korekta tekstów w języku rosyjskim Tatiana Kopac
Projekt okładki i stron tytułowych Karolina Zarychta
Na okładce wykorzystano pliki graficzne z zasobów: www.freepik.com (na prawach wolnego dostępu – domena publiczna)
Skład i łamanie
Maksymilian Biniakiewicz
Publikacja dofinansowana ze środków Prorektora ds. Nauki i Współpracy z Zagranicą Uniwersytetu Gdańskiego oraz z działalności statutowej Wydziału Filologicznego
i Katedry Językoznawstwa i Translatoryki Uniwersytetu Gdańskiego
© Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ISBN 978-83-7865-585-5
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl www.wyd.ug.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl
SpiS treści
WStĘp . . . 9
rozdział 1. UStalenia terminologiczne. . . 17
1.1. Spory związane ze statusem przysłów kalendarzowych . . . 17
1.2. Ludowość polskich paremii kalendarzowych . . . 19
1.3. Status paremii kalendarzowych zarejestrowanych przez Władimira Dala w słowniku Пословицы русского народа . . . 20
1.3.1. Charakter jednostek językowych zarejestrowanych przez Władimira Dala . . . . 20
1.4. Ludowy charakter paremii kalendarzowych zarejestrowanych przez Władimira Dala . . . 21
1.5. Organizacja przysłów w kontekście roku liturgicznego Kościoła katolickiego i prawosławnego . . . 23
rozdział 2. prognoStyki pogodoWe W paremiach polSkich . . . 27
2.1. Meteorologia naukowa w Polsce . . . 27
2.2. Meteorologia ludowa . . . 29
2.3. Meteorologia domowa szlachty/ziemiaństwa polskiego . . . 30
2.4. Pochodzenie prognostyków pogody i ich sprawdzalność . . . 32
2.5. Obraz meteorologii w paremiach polskich . . . 35
2.6. Prognostyki pogodowe krótkoterminowe . . . 36
2.7. Prognostyki pogodowe długoterminowe . . . 43
2.7.1. Paremie zwiastujące pogodę na okres od kilku dni do miesiąca . . . 45
2.7.2. Prognostyki pogody zwiastujące aurę na okres powyżej miesiąca . . . 51
2.8. Prognostyki zwiastujące przyszłe klęski żywiołowe . . . 58
2.9. Prognostyki zwiastujące przyszłe zbiory/zdobycze . . . 61
2.9.1. Zjawiska warunkujące urodzaj . . . 62
2.9.1.1. Dobra pogoda sprzyja urodzajowi . . . 62
2.9.1.2. Opady deszczu a urodzaj . . . 64
2.9.1.3. Pozostałe czynniki sprzyjające urodzajowi . . . 67
2.10. Czynniki wpływające na nieurodzaj . . . 69
2.11. Zjawiska astronomiczne . . . 72
2.12. Zjawiska zachodzące w przyrodzie . . . 75
2.13. Aneksy . . . 83
2.13.1. Sygnały zmian pogodowych na podstawie książki Wojciecha Jastrzębowskiego . . . 83
2.13.2. Sygnały zmian pogodowych na podstawie książki Kalendarz półstuletni 1750–1800 . . . 93
6 Spis treści rozdział 3 . czĘśĆ pierWSza
Życie Społeczno-goSpodarcze WSi polSkieJ . . . 95
3.1. Gospodarka wiejska w paremiach polskich. Główne źródła wiedzy rolniczej . . . 96
3.2. Struktura zasiewów i hodowli zwierząt w Polsce . . . 99
3.3. Obrzędy związane z orką, siewem oraz wypasem bydła . . . 102
3.4. Kalendarz gospodarczy . . . 106
3.5. Łowiectwo . . . 123
czĘśĆ drUga Życie codzienne mieSzkaŃcÓW WSi i miaSt polSkich . . . 129
3.6. Sytuacja materialna wspólnoty wiejskiej . . . 129
3.7. Zagadnienia zdrowotne . . . 132
3.8. Kontraktowanie służby . . . 134
3.9. Handel wiejski . . . 137
3.10. Aneks do kalendarza gospodarczego . . . 139
rozdział 4. odzWierciedlenie Życia Społeczno-oBrzĘdoWego W paremiach polSkich . . . 141
4.1. Późne lato (wczesna jesień) . . . 142
4.1.1. Koniec prac polowych . . . 142
4.2. Późna jesień . . . 144
4.2.1. Zaduszki . . . 144
4.2.2. Adwent . . . 145
4.2.3. Okres okołobożonarodzeniowy . . . 148
4.3. Zima . . . 150
4.3.1. Okres bożonarodzeniowy (od Bożego Narodzenia do święta Matki Boskiej Gromnicznej) . . . 150
4.3.2. Karnawał . . . 155
4.3.3. Wielki Post . . . 157
4.4. Wiosna . . . 159
4.4.1. Okres wielkanocny . . . 159
4.4.2. Koniec okresu wielkanocnego . . . 162
4.4.3. Oktawa Bożego Ciała . . . 162
4.5. Lato . . . 164
4.5.1. Przesilenie letnie . . . 164
4.5.2. Prace w polu . . . 166
4.5.3. Dożynki . . . 167
rozdział 5. śWiĘci W przySłoWiach polSkich . . . 169
5.1. Przejawy pobożności Polaków . . . 169
5.2. Odzwierciedlenie kultu świętych w paremiach polskich . . . 173
rozdział 6. prognoStyki pogody W paremiach roSyJSkich . . . 189
6.1. Meteorologia naukowa . . . 189
6.2. Meteorologia ludowa . . . 190
6.3. Prognostyki pogodowe krótkoterminowe . . . 193
6.4. Prognostyki pogodowe długoterminowe . . . 201
6.4.1. Paremie zwiastujące pogodę na okres od kilku dni do miesiąca . . . 202
6.4.2. Prognostyki pogody zwiastujące aurę na okres powyżej miesiąca . . . 207
6.5. Prognostyki zwiastujące przyszłe klęski żywiołowe (oprócz nieurodzaju) . . . 211
Spis treści 7
6.6. Prognostyki zwiastujące przyszłe zbiory/zdobycze . . . 214
6.6.1. Zjawiska warunkujące urodzaj . . . 214
6.6.2. Czynniki wpływające na nieurodzaj . . . 220
6.7. Zjawiska zachodzące w przyrodzie . . . 221
6.8. Zjawiska astronomiczne . . . 226
rozdział 7. goSpodarka WieJSka W paremiach roSyJSkich . . . 233
7.1. Główne źródła wiedzy rolniczej . . . 233
7.2. Kalendarz gospodarczy . . . 235
7.3. Gospodarka rolna w dziewiętnastowiecznej Rosji . . . 252
7.4. Obrzędy związane z orką, siewem oraz wypasem bydła . . . 257
7.5. Łowiectwo . . . 261
7.6. Życie codzienne wsi rosyjskiej związane z gospodarką rolną . . . 262
7.6.1. Sytuacja materialna społeczności wiejskiej. . . 262
7.6.2. Wyprawianie wesel . . . 264
7.6.3. Handel wiejski . . . 264
7.7. Aneks . . . 271
rozdział 8. odzWierciedlenie Życia Społeczno-oBrzĘdoWego W paremiach roSyJSkich . . . 273
8.1. Wiadomości ogólne, wprowadzające do części praktycznej . . . 273
8.2. Kalendarz społeczny wsi rosyjskiej . . . 275
8.3. Święta ruchome . . . 328
8.3.1. Dni poprzedzające Wielki Post . . . 328
8.3.2. Post . . . 329
8.3.3. Ostatnie dni wprowadzające w okres Zmartwychwstania Pańskiego . . . 331
8.4. Okres wielkanocny . . . 333
zakoŃczenie . . . 337
Wykaz literatUry . . . 341
Literatura podmiotowa . . . 341
Literatura przedmiotowa . . . 341
1. Literatura pisana łaciną . . . 341
2. Literatura pisana grażdanką . . . 355
3. Źródła internetowe . . . 365
Wykaz SkrÓtÓW . . . 369
Wykaz taBel . . . 371
WStĘp
Niniejsza monografia jest poświęcona paremiom kalendarzowym przedstawianym na tle kulturowym i w ujęciu konfrontatywnym. Jej podstawę materiałową stanowią głównie źródła drukowane (w tym dwa podstawowe: Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych pod redakcją Juliana Krzyżanowskiego oraz Posłowicy russkogo naro- da1, autorstwa Władimira I. Dala2). Wpisały się one znacząco w rozwój paremiografii nie tylko słowiańskiej, ale też światowej.
Ponieważ w paremiach kalendarzowych zachowała się stopniowo zanikająca, tra- dycyjna kultura ludowa czasów minionych, przekazują one elementy dziedzictwa kul- tury materialnej i duchowej, nie tylko Polaków i Rosjan, ale w ogóle Europejczyków.
Jak podkreśla E.B. Taylor:
Szukając więcej przykładów trwałości pewnych utartych zwyczajów u rodzaju ludzkiego, spoj- rzyjmy na wielką ilość zwrotów mowy, uświęconych przez czas i tradycję, na stare przysłowia, które jako przeżytki wzbudzają szczególne zajęcie. Nawet jeśli zdania straciły w umyśle ludzkim znaczenie właściwe i stały się widoczną niedorzecznością, albo zostały zaopatrzone jakiemś po- wierzchownem, nowożytnem wytłumaczeniem, to jako stare formułki nie wychodzą z użycia i zyskują nieraz na powadze, choć tracą na sensie. (za: Treder 1989: 7)
Obecnie paremie takie znane są jedynie rolnikom oraz wąskiej grupie specjalistów- -etnografów bądź etnolingwistów.
Celem pracy jest przedstawienie paremii polskich i rosyjskich na tle kulturowym w nieco szerszym ujęciu, w oparciu o dwa wyżej wymienione słowniki – poprzez opis kontekstu kulturowego niezbędnego dla zrozumienia zarówno znaczenia, jak i peł- nionych przez nie funkcji społecznych i pragmatycznych, a także w węższym kontek- ście – poprzez przekazanie dodatkowych informacji związanych z konkretną paremią i łączącym się z nią bezpośrednio tłem kulturowym. Ze względu na charakter i spe- cyfikę materiału badawczego informacje te umieszczałam zazwyczaj w przypisach, zaś same paremie starałam się uporządkować według grup tematycznych w zależno- ści od pełnionych przez nie funkcji. Taki sposób prezentacji materiału teoretycznego i praktycznego nie tylko przybliży zagadnienia kulturowe, po części już odległe, gdyż
1 Po raz pierwszy zbiór przysłów Władimira J. Dala wyszedł w 1862 r. w Moskwie pod tytułem:
Поcловuцы pуccкoгo нapoдa. Cбopник пocлoвuц, пoгoвopoк, peчeнuй, пpucлoвuй, чucтoгoвopoк, пpuбayтoк, зaгaдoк, пoвepuй u пpoч.
2 Do niedawna był to najobszerniejszy zbiór paremii rosyjskich. Zob. (Мокиенко, Никитина 2007).
10 Wstęp właściwe przeszłym epokom, ale wręcz pozwoli na ujawnienie podobieństw i różnic w modelowaniu świata przez naszych przodków oraz na określenie roli, jaką odgrywa- ły paremie kalendarzowe w życiu Polaków i Rosjan (czy szerzej Słowian wschodnich).
W dostępnej literaturze przedmiotu nie znalazłam podobnego sposobu uporząd- kowania tak bogatego i zróżnicowanego materiału badawczego3, zaś za wyborem obranej metody analizy przemawiały co najmniej dwie przesłanki: obszerność i róż- norodność poruszanych przez paremie zagadnień, a także (przede wszystkim) czytel- ność takiego sposobu prezentacji materiału badawczego.
Termin kluczowy dla tej rozprawy „paremia kalendarzowa” rozumiem raczej sze- rzej niż jest to przyjęte w polskiej literaturze naukowej4 – jako frazeologizmy, przysło- wia i powiedzenia oraz formy przejściowe (o których mowa w rozdziale 1), bezpośred- nio i również pośrednio nawiązujące do okresów cyklicznych roku kalendarzowego i poszczególnych jego dni, którym patronowali święci orędownicy. Podobne rozumie- nie paremii kalendarzowych znajdziemy w artykule Mariny M. Walencowej (Вален- цова 2006), która wniosła znaczny wkład w systematyzację paremii kalendarzowych z punktu widzenia semantyki, struktury, formy i pragmatyki:
Употребляемые в статье термины паремии и синонимичный ему и более семантиче- ски прозрачный пословичные выражения являются в значительной степени услов- ными. Ими мы обозначили разнообразные группы сложных клише, т. е. устойчивых сочетаний слов и устойчивых предложений, воспроизводимых в речи в готовой, заданной форме: поговорки, присловья, приметы, народные афоризмы, хозяйствен- ные рекомендации и некоторые другие изречения пословичного типа. (Валенцова 2006: 373; zob. rozdział 1 niniejszej monografii)
Wydaje się, iż konfrontatywne i kulturowe polsko-rosyjskie ujęcie tego tematu, w tak szerokim zakresie (poza pracami Aleksieja Jermołowa z początku XX w.), nigdzie do tej pory nie znalazło swego odzwierciedlenia, choć należałoby przypomnieć, że obecnie (czy też w przeszłości) temat paremii kalendarzowych w ujęciu kulturowym w większym lub mniejszym stopniu był podejmowany przez badaczy polskich i rosyj- skich, m.in.5 (Treder 1989), (Pomierska 2013), (Bartmiński 2012), (Popławski 2014), (Пропп 1995), (Чичеров 1957), ale rzadziej był realizowany w ujęciu konfrontatyw- nym obejmującym różne języki słowiańskie (Агапкина 2002), (Мокиенко 2008), (Валенцова 2006), (Miturska-Bojanowska 2007), (Соколова 1979), (Токарев 1977, 1978, 1983), (Толстой 1995–2012), (Толстая 1997, 2011), (Pančikova 2012) i inni.
3 Warto zwrócić uwagę na słowniki (czy inne opracowania) przysłów kalendarzowych tworzone przez współczesnych polskich badaczy kultury regionalnej, w tym wypadku śląskiej: (Ondrusz 1960), (Dygacz 1983) oraz ogólnopolskiej (Świrko 1990), (Podgórska, Podgórski 2000), (Ścigalska 2011) i inne.
4 Polscy naukowcy używają terminu „przysłowia kalendarzowe” (m.in. Krzyżanowski 1969; By- stroń 1933 i inni).
5 We wstępie nie wymieniam szeregu prac z zakresu nauk etnograficznych i historycznych, w tym tych o charakterze popularnonaukowym, zawierających materiał paremiograficzny. Zob. biblio- grafia.
Wstęp 11 Wspomniany wcześniej zbiór prac Jermołowa6, pochodzący z przełomu XIX i po- czątku XX w., posiada charakter konfrontatywny. Jermołow przedstawia i przytacza ekwiwalenty paremii (nie tylko kalendarzowych) pochodzących zarówno z języków słowiańskich, jak i zachodnioeuropejskich wraz z opisem tych motywów kulturowych (meteorologia ludowa, prace gospodarcze lub inne), których one dotyczyły:
[...] Ермолов [...] и взялся за создание нового фундаментального труда, подобного которому не было в России, ни за ее рубежами. Он ставит перед собой задачу со- брать, обобщить, систематизировать и популярно изложить в нескольких томах на- родные воззрения на природу в связи с сельским бытом и трудом. Причем геогра- фия исследования не ограничивалась территорией собственно России, а включала районы Украины, Белоруссии, Средней Азии, Кавказа, нынешней Восточной и За- падной Европы и даже Северной Америки. (Чистяков 1995: 6)
Ze względu na interdyscyplinarny charakter niniejszej monografii odwołuję się m.in.
do prac etnografów polskich i rosyjskich: (Kolberg 1962, 1964, 1968), (Bystroń 1933, 1938, 1947, 1976), (Stelmachowska 1933), (Сахаров 1990), (Коринфский 2008), (Пропп 1995), (Чичеров 1957), (Токарев 1977, 1978, 1983), (Ермолов7 1901, 1995, 2013), etnolingwistów (Толстой 1995–2012), (Толстая 1995, 1997, 2001, 2005), (Bart- miński 2012), (Treder 1989, 2004), (Szcześniak 2006, 2008), (Wyżkiewicz -Maksimow 2012); lingwistów/literaturoznawców (Krzyżanowski 1980), (Świrko 1990), (Popław- ski 2014); wreszcie historyków: (Baranowski B. 1964, 1971), (Baranowski W. 1972), (Bazylow 1973, 1985), a także wielu innych.
Pierwszą pozycję, z której czerpałam materiał językowy, stanowi Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych pod redakcją Krzyżanowskiego (dalej NKPP), ukazująca się na przestrzeni kilku następujących po sobie lat (1969–1974). Została ona oparta na dziele Samuela Adalberga8, zestawcy Księgi przysłów z końca XIX w., i w stosunku do tego tekstu poszerzona oraz uzupełniona o materiały wydane po 1894 r.
Warto podkreślić, że w zbieraniu materiału paremiologicznego do NKPP brali często udział ludzie niezwiązani z lingwistyką (tzn. nieprzeszkoleni przysłowioznaw- czo), nierzadko amatorzy-czytelnicy. Uważano, iż dzięki nim uda się uchwycić przy- najmniej podstawowy zrąb przysłów powszechnie znanych (NKPP I: XXXV). Otrzy- mano tą drogą około pół miliona zapisów, wypełniających siedem tysięcy arkuszy archiwalnych, czyli ponad dwanaście tysięcy stronic maszynopisu, a w międzyczasie – rozpisano przysłowia podane przez Adalberga (NKPP I: XXXVI), zauważając, iż
6 Jego prace do niedawna nie były dostępne szerokiej masie czytelników. Prace Jermołowa przywo- łuje również Jan S. Bystroń w jednym ze swych dzieł z 1933 r.
7 Jermołowa zaliczyłam do grupy etnografów, zważywszy że w XIX w. oraz na przełomie XIX i XX w. zbieraniem materiału etnograficznego lub jego opracowywaniem zajmowały się z reguły osoby różnych profesji. Sam Dal’ był z zawodu lekarzem wojskowym – chirurgiem-okulistą (zaś o polskich lekarzach folklorystach zob. Wdowiak 2009–2010).
8 Szerszy opis i znaczenie tego dzieła w paremiografii polskiej znajduje się w (Krzyżanowski 1980, III).
12 Wstęp badacz ten różne warianty tego samego przysłowia umieszczał niejednokrotnie pod różnymi hasłami słownikowymi. Autorzy NKPP zdawali sobie przy tym sprawę, że ich dzieło, choć niemal trzykrotnie obszerniejsze od słownika Adalberga, nie obej- muje bynajmniej całości paremii, bowiem nie udało się im dotrzeć do wszystkich pol- skich źródeł drukowanych oraz rękopiśmiennych.
Przysłowia z powyższego źródła (w tym również przysłowia kalendarzowe wraz z ich licznymi wariantami) zgrupowano pod hasłami słownikowymi ułożonymi w po- rządku alfabetycznym, podając dodatkowo adnotacje dotyczące ich datacji. Odwoła- no się w tym względzie do praktyki Williama G. Smitha zastosowanej w The Oxford Dictionary of English Proverbs (NKPP I: XXXVI). Zrezygnowano z oznaczenia, w ja- kiej miejscowości i od kogo je zapisano, jak i z tak zwanych przysłów obscenicznych (NKPP I: XXXVI).
Uzupełnieniem omówień przysłów, które pojawiły się w NKPP jest Mądrej głowie dość dwie słowie Krzyżanowskiego.
We wstępie do słownika NKPP zdefiniowano podstawowe dlań terminy, tzn. przy- słowie właściwe oraz przysłowie niewłaściwe.
Do pierwszej grupy przysłów właściwych autorzy NKPP zaliczyli te twory języko- we, a zarazem literackie, które charakteryzują się następującymi cechami:
– posiadają określoną formę i treść9,
– są zdaniem prostym bądź złożonym, a niekiedy układem paru zdań od 1 do 4, – posiadają treść dosłowną i przenośną, lecz ta druga góruje nad pierwszą,
– charakteryzuje je alegoryczność, obrazowość, dydaktyczność, mała zmienność, powszechność, międzynarodowość.
Do przysłów niewłaściwych zaliczono: gnomy, aforyzmy, apoftegmaty, wypowie- dzi bezimienne bądź przypisane najrozmaitszym osobistościom (tego typu paremie są pozbawione alegoryczności i obrazowości, lecz posiadają charakter dydaktyczny, małą zmienność i powszechność), krótkie dialogi, welleryzmy oraz przysłowia kalen- darzowe. Te ostatnie według autorów NKPP cechuje brak powszechności oraz to, że posiadają one charakter alegoryczno-obrazowy, choć nie zawsze (NKPP I: IX).
Własny stosunek do przedstawionej wyżej definicji przysłów kalendarzowych, a także swoją interpretację i definicję paremii kalendarzowej (oprócz zarysu znajdują- cego się wyżej) przedstawiłam w rozdziale 1.
Rosyjski materiał badawczy wyekscerpowałam z dziewiętnastowiecznego słowni- ka Пословицы русского народа, autorstwa Dala.
Leksykon ten oparty został zarówno na źródłach drukowanych i rękopiśmien- nych, jak i mówionych, co zresztą wyraźnie podkreśla sam autor. Pisze on, że materiał paremiologiczny, sięgający niekiedy zamierzchłej przeszłości, trafił do jego zbioru pa- remiologicznego nie tylko za pośrednictwem źródeł drukowanych (okazały się nimi zbiory paremiologiczne Dmitrija M. Kniażewicza oraz Iwana M. Sniegieriewa, a tak- że dzieła literatury rosyjskiej, np. Iwana Kryłowa, Aleksandra Gribojedowa i inne),
9 Szczegółowej analizy jednostek paremiologicznych dokonała Regina Wyżkiewicz-Maksimow (2012).
Wstęp 13 które stanowiły jedną piątą całego materiału zgromadzonego przez niego, ale przede wszystkim oparty został na żywej mowie ludu:
Многие изречения писателей наших, по краткости и меткости своей, стоят посло- вицы, и здесь нельзя не вспомнить Крылова и Грибоедова; но я включал в сборник свой те только из этих изречений, которые случилось мне слышать в виде пословиц, когда они, принятые в устную речь, пошли ходить отдельно. И потому, в сборнике моем, есть книжные пословицы, но я их брал не из книг, разве когда они уже прежде попали в подобные сборники и, для полноты, перешли и в мой. (Даль 2006, I: 11) Podziękowania skierowane do Dmitrija N. Tołstoja, Iwana P. Sacharowa i Sniegie- riewa, zawarte we wstępie do jego dzieła, pozwalają przypuszczać, iż Dal’ korzystał również z ich dorobku, zwłaszcza zaś z sugestii Sacharowa (zob. rozdział 8):
При сем случае, я должен сказать душевное спасибо всем доброхотным дателям, по- мощникам и пособникам; называть никого не смею, боясь, по запамятованию слиш- ком многих пропустить; но не могу не назвать с признательностью: Гр. Дм. Н. Тол- стого, И.П. Сахарова и И.М. Снегирева. (Даль 2006, I: II)
W omawianym leksykonie materiał paremiologiczny podawany jest w sposób od- mienny od NKPP, a mianowicie według znaczenia poszczególnych jednostek. Sam Dal’ był przeciwny prezentacji paremii w porządku alfabetycznym lub według haseł odwołujących się do głównego (wiodącego) słowa w szeregu paremii:
Обычно, сборники эти [tzn. paremiologiczne] издаются в азбучном порядке, по на- чальной букве пословицы. Это способ самый отчаянный, придуманный потому, что не за что более ухватиться. Изречения нанизываются без всякого смысла и связи, по одной случайной, и притом нередко изменчивой, внешности. […] Есть немецкие и французские сборники, где издатели, чувствуя всю нелепость обычного азбучного подбора по начальной букве пословицы, прибегнули к средней мере, приняв азбуч- ный же порядок, но по тому слову в пословицу, которое им казалось главным, на ко- тором пословица, все-таки по внешней одежде своей, сложена. […] И этот порядок далеко разносит врознь, не только дружки в пословицах, но даже и ровни: „Козел по горам, и барабан по горам”; „Куда конь с копытом, туда и рак с клешней”; „Утки в дудки — тараканы в барабаны” и пр. (Даль 2006, I: 26–27)
Podobny zabieg zastosowano w pracach innych dziewiętnastowiecznych paremiogra- fów, chociażby u Čelakowskyiego (Krzyżanowski10 1980, III: 310).
Same paremie kalendarzowe (w przeciwieństwie do NKPP) zostały przez Dala umieszczone w odrębnym rozdziale pt. Miesiacesłow11:
Пословичные поговорки о приметах, поверьях, житейские правила, одетые, для па- мяти, в такую ж одежду, куда входит и народный месяцеслов — где каждому, чем ни- будь замечательному в быту народом, дню дано свое название и приложены разные
10 Sam Krzyżanowski ten sposób prezentacji materiału paremiologicznego uznawał za niejasny i utrudniający odszukanie w słowniku poszczególnych paremii.
11 Rosyjski wyraz miesiacesłow (ros. месяцеслов) stanowił synonim kalendarza, nie tylko ludowego.
14 Wstęp поговорки, правила, изречения — все это, насколько удалось мне собрать, также вошло в сборник […]. (Даль 2006, I: 22)
Analizując materiał badawczy zaprezentowany w słowniku Dala, należy zwrócić uwa- gę, iż wchodzą doń także leksemy Авсень, Гречушница, frazeologizmy Лошадиный праздник, Симеон Летопроводец i (jak zauważa sam autor) wiele innych zwrotów – co, jak podkreśla Julia T. Listrowa-Prawda, i z czym należy się zgodzić, świadczy to o szerokim rozumieniu przez autora samego terminu przysłowie:
В сборник входят не только пословицы и пословичные изречения, но и поговорки, приговорки (или пустоговорки), присловья, скороговорки (или чистоговорки), за- гадки, прибаутки (или пустобайки), приметы, что свидетельствует о расширитель- ном понимании В.И. Далем термина „пословица” (Листрова-Правда 1999: 111) Zarówno temat niniejszej pracy, jego specyfika, jak i ogrom materiału badawczego wpłynęły istotnie na strukturę studium. Posiada ona budowę dychotomiczną: pierw- sza jej część jest poświęcona materiałowi polskiemu, zaś druga – rosyjskiemu.
W rozdziale 1 postaram się odpowiedzieć na pytanie, czym jest paremia kalenda- rzowa oraz określić jej pochodzenie. Ponieważ paremie kalendarzowe w monogra- fii (materiał badawczy) podporządkowałam głównie określonym dniom tygodnia ze względu na to, że paremie bezpośrednio odwoływały się do kalendarza funkcjonują- cego w danym państwie, zatem w paragrafie 1.5 pt. Organizacja przysłów w kontekście roku liturgicznego Kościoła katolickiego i prawosławnego omówiłam różnice pomiędzy kalendarzem juliańskim i gregoriańskim.
Rozdział 2, poświęcony prognostykom pogody, zawiera zarys meteorologii na- ukowej i ludowej. W części praktycznej materiał badawczy podporządkowany został sześciu grupom tematycznym. Na końcu rozdziału w charakterze uzupełnienia dołą- czono dwa aneksy dotyczące zasad przewidywania pogody w przeszłych stuleciach.
Ze względu na treści, jakie przekazują paremie, w rozdziale 2 wykorzystałam prace polskich etnografów, etnolingwistów, meteorologów oraz myślicieli starożytnych.
W rozdziale 3 zostały omówione zagadnienia związane z gospodarką i życiem codziennym społeczności wiejskiej, przy czym przez pojęcie „społeczność wiejska”
rozumiem zarówno ziemian (szlachtę), jak i chłopów. Rozdział ten składa się z dwóch odrębnych części. W pierwszej z nich zaprezentowano i omówiono teoretyczny i prak- tyczny materiał badawczy odnoszący się do gospodarowania w szerokim rozumieniu tego słowa, w części drugiej – zagadnienia socjalno-bytowe, które odzwierciedliły się w paremiach zarejestrowanych przez NKPP. Rozdział ten zamyka aneks z wykazem świętych i dni, kiedy zachodziły ważne wydarzenia o charakterze gospodarczym. Ze względu na specyfikę materiału badawczego i poruszanych w tym rozdziale treści od- woływałam się w nim często do osiągnięć nauk historycznych, a także prac etnogra- ficznych oraz lingwistycznych.
Rozdział 4 został poświęcony paremiom kalendarzowym, które w swojej treści opisywały życie wspólnoty wiejskiej związane z jego obrzędowością świecką oraz re- ligijną. W przeciwieństwie do rozdziałów poprzedzających tę część materiał badaw- czy przedstawiłam bezpośrednio na szerszym tle kulturowym, podporządkowując
Wstęp 15 go porom roku, zatem okresom/świętom/dniom odgrywającym istotną rolę w życiu polskiej wspólnoty narodowej.
W rozdziale 5 opisałam paremie kalendarzowe nawiązujące bezpośrednio lub pośrednio do patronatu świętych. Wprowadzenie do tego rozdziału stanowi krótki zarys przejawów pobożności Polaków na przestrzeni wieków. W przeciwieństwie do poprzednich rozdziałów, ze względu na niezbyt obszerny materiał badawczy, przed- stawiłam go hasłowo według dni, kiedy była sprawowana pamiątka danego święte- go. W części tej korzystałam zasadniczo z prac socjologów, antropologów kultury i teologów.
Druga część poświęcona rosyjskim paremiom kalendarzowym obejmuje trzy roz- działy (6–8), przy czym jedynie dwa pierwsze posiadają strukturę podobną do ich polskich odpowiedników. Ze względu na specyfikę i po części odmienny charakter kwestii poruszanych przez paremie rosyjskie, w rozdziale 7 przedstawiłam ponadto paremie wiążące się z organizacją wesel (polski materiał został opisany w rozdzia- le 3). Z kolei w rozdziale 8 niniejszej monografii materiał badawczy omawiam hasło- wo, podporządkowując go porom roku oraz datom, kiedy obchodzono dzień danego świętego. Strukturę tego rozdziału determinuje różnorodność tematyczna paremii.
Wziąwszy pod uwagę specyfikę materiału paremiologicznego, wybór ten wydaje się uzasadniony, a sposób jego prezentacji przejrzysty. Przy opracowaniu rozdziałów 6–8 odwoływałam się przede wszystkim do osiągnięć rosyjskich lingwistów, etnolin- gwistów, historyków i etnografów.
Podczas tworzenia zarysu tła kulturowego oraz przy interpretacji paremii korzy- stałam zarówno z wydawnictw drukowanych, jak i elektronicznych, szerzej ze współ- czesnego medium, jakim jest Internet.
Zakończenie pracy stanowi podsumowanie niniejszej monografii.
Zważywszy na to, że paremie kalendarzowe w niniejszej monografii są podpo- rządkowane w głównej mierze tematycznie, a następnie porom roku i poszczególnym dniom, którym patronował dany święty, uznałam za stosowne nie zamieszczać indek- su z wykazem paremii na końcu publikacji.
Wszystkim życzliwym osobom, które wspomagały mnie na różnych etapach tej pracy, bardzo serdecznie dziękuję.
rozdział 1. UStalenia terminologiczne
1.1. Spory związane ze statusem przysłów kalendarzowych
Naukowcy w różny sposób odnoszą się do statusu przysłów kalendarzowych1 w zaso- bie paremiologicznym danego języka. W paremiologii światowej współistnieją w tym zakresie dwa główne stanowiska. Niektórzy naukowcy zaliczają je do kategorii przy- słów (m.in. Krzyżanowski 1969; Bystroń 1933; Pomierska 2013), inni zaś tego statusu im odmawiają (m.in. Mieder 1993; Bąk 1960).
Każdy z wymienionych stawia oddzielne zarzuty tego rodzaju jednostkom języ- kowym. Wolfgang Mieder uważa dosłowne przysłowia pogodowe (jedna z odmian przysłów kalendarzowych) za przesądy ubrane w język przysłów (Mieder 1993: 58).
Sam zresztą w artykule pt. Ogólne uwagi o naturze przysłów na określenie tego rodza- ju paremii używa terminu przysłowie w cudzysłowie („przysłowie”), co sugeruje ich pseudo przysłowiowość, zaś Stanisław Bąk we wstępie do słownika Stanisława Wallisa podkreśla również, że nie posiadają one odcienia moralizatorskiego.
Znajduje się tu również wiele rad gospodarskich, przepowiedni pogody, które mimo tego, że znane od dawna ludności wiejskiej i powtarza się je nieraz, choć mogą one mieć cel praktyczny, nie są jednak przysłowiami, lecz jedynie mniej lub więcej ustabilizowaną formą słowną wyników częstszych obserwacji zjawisk, zachodzących w przyrodzie i wniosków, opartych na licznych faktach i doświadczeniach, przeżytych przez całe pokolenia ludzi.
Tego rodzaju obserwacje są np. z punktu widzenia moralnego właściwie obojętne, wol- ne od jakichkolwiek wskazań co do postępowania w życiu, mającego na celu uczynienie człowieka moralnie lepszym, pełniejszym. Oczywiście nie są one bez znaczenia, gdy idzie o ocenę bogactwa wiedzy prostego ludu. (Bąk 1960: XVI)
Niektórzy spośród paremiologów, jak zauważa we wstępie do NKPP Krzyżanow- ski, zarzucają omawianym jednostkom językowym również brak powszechności (NKPP I: IX).
1 Warto zwrócić uwagę na fakt, iż niektórzy paremiolodzy wyodrębniają grupę tzw. przysłów po- godowych, nie używając przy tym terminu „przysłowia kalendarzowe”. Ujęcie takie jest nieprecyzyj- ne i nasuwa się nieuchronnie pytanie, co z pozostałymi przysłowiami, które Krzyżanowski określił mianem przysłów kalendarzowych, a które posiadają znaczenie szersze niż prognozowanie przyszłej aury i urodzaju. Zob. (Szpila 2003).
18 Rozdział 1. Ustalenia terminologiczne Wydaje się, iż zarzut Miedera bazuje na mylnej przesłance. Po pierwsze przysłowia (i to nie tylko kalendarzowe) odwołują się do ludowej percepcji świata, a ta ostatnia oparta jest między innymi na swoistym dualizmie wiary, zatem trudno mówić o prze- sądach tylko w odniesieniu do przysłów kalendarzowych. Po drugie brak metaforyza- cji (co jest kolejnym zarzutem stawianym tego typu przysłowiom, a to miałoby je wy- kluczać z zasobu paremiologicznego danego języka) jest charakterystyczny dla wielu przysłów kalendarzowych w różnych językach, acz nie jest to warunek konieczny – por. Do świętego Marka nie ma żyta ani ziarnka, Алексей – пролей кувшин, Козьма закует, а Михайло раскует2. Po trzecie zaś, widać, iż tego typu przysłowia, będące przez wiele wieków przede wszystkim jedynymi nośnikami wiedzy rolniczej i me- teorologicznej, występują, i to licznie, w wielu językach indoeuropejskich i innych.
Do takiej konstatacji skłania mnie analiza wybranych słowników paremiologicznych języka polskiego, rosyjskiego, ukraińskiego, angielskiego oraz literatury naukowej po- święconej m.in. zagadnieniom meteorologicznym. Po czwarte, tylko część przysłów kalendarzowych charakteryzuje się brakiem powszechności, bowiem na gruncie eu- ropejskim pewna ich część trafiała do kalendarzy poprzez tłumaczenia, a wraz z roz- powszechnieniem tego rodzaju literatury – do wielu domów ziemiańskich, natomiast poprzez obcowanie chłopów z dworem, drogą ustną, pod strzechy włościan.
Krzyżanowski we wstępie do NKPP podaje następującą definicję przysłów kalendarzowych:
[...] zazwyczaj mają charakter prognoz, zapowiadających przebieg zjawisk atmosferycz- nych, wskazówek praktycznych, ważnych dla rolników, hodowców, myśliwych, podróż- nych. Nie wszyscy badacze przysłowia uznają prognozy kalendarzowe za jego odmianę, może dlatego, że nie mają one charakteru powszechnego [...]. Przysłowia te, choć oczy- wiście nie zawsze, posiadają charakter alegoryczno-obrazowy. [...] Przysłowia te u nas zachowały znamienny ślad swego pochodzenia średniowiecznego, gdy dni oznaczano nie liczbami i nazwami miesięcy, lecz wedle kalendarza kościelnego. (Krzyżanowski 1969: IX) W niniejszej pracy będę jednak konsekwentnie stosować termin o znaczeniu szer- szym – paremia, kalendarzowa, jak to zwykło się przyjmować głównie w lingwistyce rosyjskiej. Pod tym pojęciem skrywa się nie tylko przysłowie, powiedzenie, ale i fra- zeologizmy3 oraz wszelkiego rodzaju frazy o ustabilizowanym i utartym charakterze (mogą to być nawet zaklęcia, błogosławieństwa itd.). Znaczna część spośród nich od- nosi się bezpośrednio do zwyczajów świeckich oraz religijnych związanych z kon- kretnym dniem świątecznym, rzadziej nawiązują one do danych świąt pośrednio;
dzięki nim możemy jednakże odtworzyć obrzędy i obyczaje stanowiące nieodłączną część obchodów dnia konkretnego świętego lub święta. Taki sposób systematyzacji paremii kalendarzowych przedstawiła rosyjska badaczka Walencowa, lecz podobne rozumienie paremii znajdujemy także w analizowanych przeze mnie słownikach – za- równo Krzyżanowski (wprawdzie używa on terminu „przysłowie kalendarzowe”, ale
2 Zob. również (Pomierska 2013).
3 W słowniku Dala są to przede wszystkim nazwy świąt, za którymi kryją się wierzenia i obrzędy związane z danym dniem w roku kalendarzowym.
1.2. Ludowość polskich paremii kalendarzowych 19 pod hasłami słownikowymi odnoszącymi się do uczczenia danego świętego cytuje również frazeologizmy i to o różnej tematyce), jak i Dal’ umieszczają tego rodzaju paremie w swoich słownikach.
Do paremii kalendarzowych zaliczyłam ponadto:
– zaklęcia i wezwania do świętych4. Warto zauważyć, iż te ostatnie, choć mają cha- rakter powszechny, nie są związane z konkretnym dniem, jednakże szczególnego wydźwięku nabierają w dniu przypisanym danemu świętemu orędownikowi, – paremie podkreślające funkcję patronacką świętych, mimo że nie zawierają one in-
formacji o obrzędach. Jednakże obchodowi dnia, któremu patronował święty, to- warzyszyło wiele przedsięwzięć o charakterze sakralnym i świeckim (por. np. oby- czaje związane ze świętowaniem przez rzemiosło cieśli dnia 19 marca – św. Józefa).
Za przyjęciem tych konstrukcji w poczet paremii kalendarzowych przemawia sama praktyka słownikowa – NKPP i Dala. Wydaje się, iż można w nich widzieć pod- typ paremii kalendarzowych, choć w niektórych wypadkach może to okazać się dys- kusyjne (na przykład przekleństwa Bodaj cię świętego Walentego5 niemoc popadła)6.
1.2. ludowość polskich paremii kalendarzowych
Warto poruszyć jeszcze inną kwestię związaną z przysłowiami kalendarzowymi, a mianowicie status ich ludowości. W latach trzydziestych XX w. Jan S. Bystroń pod- kreślał, że niektóre z nich (prognostyki pogody) nie posiadają bynajmniej pochodze- nia ludowego, ponieważ przedostawały się do środowiska chłopskiego za pośrednic- twem kalendarzy:
Stwierdzić należy, że o ile przysłowia w ogóle pozostają w bliskim związku z pi- śmiennictwem, że wiele przysłowi powstaje na drodze książkowej i dopiero stopniowo
4 Według Walencowej powinny one być powiązane z określonym odcinkiem czasowym. Trzeba jednak podkreślić, iż dochodziło zapewne również do ich emancypacji, stosowano paremie szerzej i w różnych momentach życia członków danej wspólnoty.
5 Na funkcję tej paremii wskazuje Bystroń (1933: 136).
6 W niniejszej monografii podaję większą część paremii kalendarzowych zarejestrowanych przez dwa analizowane przeze mnie źródła (pominęłam przede wszystkim paremie pośrednio odnoszące się do obchodów danego dnia, np. Młody jak grzyb po św. Marcinie, Odmienił się maj w marzec; nie- które będące odgłosem starych wierzeń/przekonań, a odnoszące się do życia człowieka: Gdy zima mocno rzeki lodem ścina, wiele ciężarnych mają w ten rok syna; Kto się w styczniu rodzi, gadzina mu nie szkodzi; o niejasnym znaczeniu, np. Gdyby nie Boże Ciało, to by lutrów wszy zeżarły; Mięsopustne cielynta maj’om złote opaski; Na Pankracy wiedno wieje, norda bierze bogaczom, a daje nędzarzom;
Gdy w Nowy Rok skwar i upał, baran wilka będzie chrupał; nieliczne będące echem świąt kultywo- wanych przez inne narody słowiańskie – Na rachmańską Wielkanoc zrobić – Leszek Horwath za Włodzimierzem Szuchiewiczem wyjaśnia, iż było to święto Hucułów obchodzone w czwartą środę po Wielkiej Nocy; mówiące o cechach charakteru – Źle się w marcu urodzić, bo trudno takiemu dogodzić i inne).
20 Rozdział 1. Ustalenia terminologiczne przechodzi do zwyczaju słownego, o tyle w zakresie przepowiedni meteorologicznych wpływ książki będzie decydujący. Książką tą jest dawny kalendarz, który przez długie czasy był obok książki do nabożeństwa jedynym drukiem, znanym w szerokich war- stwach społeczeństwa wiejskiego, a który popularność swą zawdzięczał w znacznej mierze tym przepowiedniom, które chętnie czytano i którym wierzono, mimo że do- świadczenie często uczyło ostrożności (Bystroń 1933: 153).
W tym wypadku skłonna byłabym przychylić się do stanowiska Krzyżanowskiego (za Dygacz 1983: 3):
Gdyby za podstawę przynależności literackiej przysłowia brać jego pochodzenie, zalicze- nie go do produktów kultury ludowej budziłoby mnóstwo słusznych zastrzeżeń, wiado- mo bowiem, ile naszego materiału przysłowiowego wywodzi się z Biblii, z piśmiennictwa starożytnego i najrozmaitszych innych źródeł. O przynależności tej jednak rozstrzyga co innego: życie przysłowiami, które niezależnie od swego pochodzenia staje się własnością ogólnonarodową, ponieważ zaś z zasady szerzy się w przekazie ustnym, więc zawsze krze- wiło się przede wszystkim w tych klasach społecznych, które tym właśnie przekazem się posługiwały (przekaz bowiem piśmienny był im obcy), i dlatego też stało się typowym składnikiem literatury tradycyjnej, a więc ludowej. (Krzyżanowski 1977: 207–208) Wydaje się, iż tę konstatację Krzyżanowskiego można odnieść i do pozostałych typów polskich paremii kalendarzowych. W tym wypadku ważne jest również, w jakim stop- niu odzwierciedlają one kulturę materialną i duchową danego narodu.
Kwestię pochodzenia prognostyków pogody szerzej przedstawiłam w rozdziale 2.
1.3. Status paremii kalendarzowych
zarejestrowanych przez Władimira dala w słowniku Пословицы русского народа
1.3.1. charakter jednostek językowych zarejestrowanych przez Władimira dala
W słowniku paremiologicznym Dala znalazła poświadczenie pewna grupa konstruk- cji językowych, które budzą wątpliwości co do ich statusu jako paremii kalendarzo- wych. Zaliczyłam je mimo to do omawianego zbioru, mając przy tym świadomość, że teksty te bądź spełniają częściowo, bądź pozornie nie spełniają wymaganych warunków:
– niektóre z nich nie posiadają komponentu z imieniem świętego lub nie zawierają nazwy miesiąca czy też pory roku. W lingwistyce można spotkać się z umieszcza- niem tego typu wyrażeń w zbiorach paremiologicznych (The Penguin Dictionary of proverbs 2000); por. rosyjski przykład: Отбивай омшеник, доставая улья.
Mimo to należałoby je uznać za paremie kalendarzowe ze względu na funkcję (w tym konkretnie wypadku jest to wskazówka gospodarcza) oraz ze względów
