Tomasz Misiuro1, Łukasz Nikel2
Katedra Psychologii Eksperymentalnej Instytut Psychologii
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II
WYKORZYSTANIE POMIARU POTENCJAŁÓW WYWOŁANYCH W BADANIACH NAD
WYKRYWANIEM OSZUSTW
Streszczenie
Artykuł zawiera opis zagadnienia wykorzystania procedur opartych na potencjałach wywołanych (event related-potentials – ERP) w badaniach nad wykrywaniem oszustw (deception detection). Dotychczasowe prace pokazują, że podawanie fałszywych informacji wiąże się z obserwowanymi zmianami w zakresie potencjałów wywołanych. Wskazuje się również, że na podstawie analiz aktywności elektrycznej mózgu, w szczególności komponentu P300, możliwe jest trafne wyselekcjonowanie osób udzielających nieprawdziwych odpowiedzi na temat określonych sytuacji lub danych autobiografi cznych.
W badaniach w paradygmacie ERP najczęściej wykorzystywany jest proto- kół CIT. Wykazuje on jednakże wysoką podatność na proste techniki służące celowemu zafałszowaniu wyników (countermeasures). Dlatego trwają próby opracowania innych, bardziej odpornych na zafałszowanie protokołów wy- krywania oszustw.
Słowa kluczowe: wykrywanie oszustw, EEG, potencjały wywołane, kom- ponent P300, protokół CIT, protokół CTP, poligraf
1 E-mail: tomaszmisiuro@gmail.com
2 E-mail: lukasz-nikel@wp.pl
D. Musiał, M. Wiechetek ISBN 978-83-7702-726-4 Lublin, Wyd. KUL 2012, s. 217-232
EVENT-RELATED POTENTIALS IN STUDIES OF DECEPTION DETECTION
Abstract
Th e article contains a description of the problem of using procedures based on electroencephalography (EEG) in research on deception detection.
Existing studies shows that giving false information is related to the observed changes in the event-related potentials. Th e results also indicates that, based on the analysis of brain electrical activity, in particular P300 component, it is possible to done an accurate selection of subjects that makes false answers about some certain situations or autobiographical information. Th e CIT protocol is one of the most frequently used in ERPs paradigms study.
However, it is a highly sensitive to simple countermeasures. Th erefore, the attempts to develop other, countermeasure-resistant method are made.
Key words: deception detection, EEG, event-related potentials, P300, Concealed Information Test, Complex Trial Protocol, countermeasures, polygraph
Wprowadzenie
W ostatnich latach dzięki szybkiemu rozwojowi aparatury umożliwiającej neu- roobrazowanie coraz częściej zaczęto interesować się neurofi zjologicznymi me- chanizmami leżącymi u podłoża kłamstwa. Badania w tym paradygmacie, oprócz wartości teoretycznej, niosą ze sobą szerokie implikacje praktyczne. Poszerzanie wiedzy na temat neurofi zjologicznych wskaźników, rejestrowanych podczas poda- wania nieprawdziwych informacji, nie tylko pozwala na lepsze zrozumienie neu- ropsychologicznych mechanizmów funkcjonowania umysłu ludzkiego, lecz także daje pewne nadzieje na skonstruowanie metod umożliwiających skuteczniejszą detekcję kłamstwa, niż jest to możliwe przy pomocy obecnie dostępnych wario- grafów. Narzędzia takie stanowiłyby ogromne wsparcie przede wszystkim dla or- ganów ścigania, umożliwiając im efektywniejsze funkcjonowanie (Knight, 2004).
Badania nad wykrywaniem osób podających fałszywe informacje prowadzo- ne są w dwóch paradygmatach: psychofi zjologicznym i kognitywnym (Dong i in., 2010; Hahm i in., 2009; Lubow, Fein, 1996). W podejściu psychofi zjologicznym do oceny prawdziwości odpowiedzi wykorzystywane się wskaźniki będące wynikiem aktywności autonomicznego układu nerwowego, takie jak przewodność elektrycz- na skóry, ciśnienie krwi czy rytm serca (Wolpe, Foster, Langleben, 2005). Zakłada się, że sytuacja kłamstwa wiąże się ze zmianą stanu emocjonalnego, co z kolei prze- kłada się na wzmocnienie sygnałów rejestrowanych przez urządzenia umieszczone na ciele osoby badanej. Jednakże ze względu na to, że reakcje psychofi zjologicz- ne mogą być wywoływane przez wiele różnorodnych czynników niepowiązanych z sytuacją świadomego oszukiwania, metody wykrywania kłamstwa bazujące na tych reakcjach generują znaczną liczbę fałszywych alarmów (Podlesny, Truslow, 2003). W związku z tym techniki te wykazują również znaczną podatność na celo- we zafałszowanie, dokonywane poprzez stosowanie technik służących wywołaniu reakcji autonomicznego układu nerwowego w określonym etapie badania (Natio- nal Research Council, 2003).
Drugą grupę metod badań nad wykrywaniem oszustwa stanowią procedury oparte na podejściu kognitywnym (Dong i in., 2010, Hahm i in., 2009; Lubow, Fein, 1996). Podejście to skupia się na poszukiwaniu neuronalnych wskaźników oszukiwania i kłamstwa. W jego ramach podejmowane są próby wyodrębnienia tych wskaźników aktywności mózgu, które pozwolą na trafne różnicowanie po- między osobami udzielającymi prawdziwych i fałszywych informacji. Przypuszcza się, że pomiar aktywności neuronalnej pozwoli na stworzenie doskonalszych me- tod wykrywania kłamstwa. Ponadto rozpoznanie i zidentyfi kowanie aktywności ośrodkowego układu nerwowego w sytuacji kłamstwa dostarcza cennych danych umożliwiających lepsze poznanie funkcjonowania umysłu. W podejściu kogni- tywnym wykorzystywane są nowoczesne metody neuroobrazowania. Obecnie do najczęściej stosowanych urządzeń w tym paradygmacie należą: funkcjonalny re- zonans magnetyczny (fMRI), pozytonowy tomograf emisyjny (PET) oraz elektro- encefalograf (EEG) (Abootalebi, Moradi, Khalilzadeh, 2006; Langleben i in., 2002;
Kireev, Korotkov, Medvedev, 2012; Sip i in., 2008). W niniejszym artykule zostaną omówione badania bazujące na potencjałach wywołanych (ERP) rejestrowanych przy pomocy elektroencefalografi i.
Wykorzystanie metody EEG w badaniach nad wskaźnikami kłamstwa
Elektroencefalografia i potencjały wywołane
Elektroencefalografi a (EEG) należy do grupy nieinwazyjnych metod pomiaru aktywności mózgu. Na skórze głowy osoby badanej rozmieszczane są elektrody, zgodnie ze standaryzowanym systemem „10 – 20”. Oznacza to, że elektrody ukła- dane są wzdłuż wyznaczonych na czaszce linii w odstępach stanowiących 10% lub 20% długości danej linii (Jasper, 1958). Pomiar EEG zapewnia bardzo wysoką roz- dzielczość czasową, lecz niską rozdzielczość przestrzenną. Przy pomocy elektrod możliwa jest rejestracja dodatniego lub ujemnego potencjału elektrycznego. Zmia- na potencjału jest wynikiem globalnych wyładowań grupy neuronów znajdują- cych się w tym samym obszarze mózgu (Th ompson, Th ompson, 2012). W uzy- skanym zapisie aktywności elektrycznej mózgu wyszczególnia się fale o różnej częstotliwości, amplitudzie i polarności (wychylenie pozytywne lub negatywne).
Na podstawie analizy sygnałów z poszczególnych obszarów czaszki (tzw. odpro- wadzeń) możliwe jest wyznaczenie rozkładu pola elektrycznego mózgu. Możliwe jest również określenie amplitudy poszczególnych rytmów EEG i uśrednianie ich wartości dla określonego odcinka czasowego (Sosnowski, 2000).
W badaniach naukowych z wykorzystaniem EEG dokonywane są pomiary po- tencjałów wywołanych określonym zdarzeniem (event-related potentials – ERP).
Analizom poddawane są zmiany napięcia elektrycznego mózgu, powstające w mo- mencie pojawienia się bodźca. Zmiany te są zazwyczaj nieznaczne, dlatego pro- cedury eksperymentalne obejmują wielokrotną ekspozycję każdego bodźca, tak aby dzięki metodzie uśredniania możliwe było wyodrębnienie z tła zmian napięcia (Jaśkowski, 2009; Sosnowski, 2000).
Potencjały wywołane pojawiające się w pewnych odstępach czasu po zaistnie- niu specyfi cznego dla nich bodźca nazywane są komponentami. Komponenty po- zytywne i negatywne P100 i N100 (lub P1, N1), obserwowane najczęściej w części potylicznej kory, należą do grupy wcześnie rejestrowanych potencjałów. Pojawiają się zazwyczaj w odstępie już około 100 do 200 ms po zaistnieniu bodźca. Przy- puszczalnie wiązane są z wczesnymi procesami sensorycznymi i percepcyjnymi.
Takie operacje poznawcze, jak detekcja i rozróżnianie obiektów czy obciążenie uwagi, mogą wywołać zwiększenie amplitudy komponentów P100 i N100 (Hein- ze i in., 1994; Luck, Hillyard, 1995; Mangun, Hillyard, 1991; Woldoroff i in., 1997).
Potencjałem pojawiającym się nieco później jest komponent P300. Można go zarejestrować (zazwyczaj w części potylicznej – odprowadzenie Pz) około 300 ms po pojawieniu się bodźca. Obserwuje się zwiększanie tego potencjału od części
czołowej kory (Fz) poprzez część środkową (Cz) i potyliczną, gdzie uzyskuje on najwyższą amplitudę (Polich, Kok, 1995). Potencjał ten najprawdopodobniej jest związany z procesami identyfi kacji bodźca, kontrolowanym przetwarzaniem in- formacji oraz klasyfi kowaniem obiektu do danej kategorii (Donchin, Coles, 1988 za: Corbett, Enns, Handy 2009; Farwell, Donchin, 1991; Vershuere i in., 2009).
Amplituda komponentu P300 może się zwiększać w sytuacji, gdy eksponowany bodziec nie pasuje do kontekstu (Donchin, Coles, 1988 za: Corbett, Enns, Handy, 2009). Isreal i współpracownicy (1980 za: Luck, 2005) wiążą amplitudę kompo- nentu P300 z alokacją zasobów, ponieważ zwiększanie wymagań stawianych przed badanymi wpływa na wzrost amplitudy P300. Jeśli zaś zadanie przekracza ilość do- stępnych osobie zasobów, amplituda komponentu maleje (Kok, 2001; Polich, 1987 za: Polich, 2007). Amplituda P300 obniża się również wtedy, kiedy osoby badane wykazują mniejszą pewność w podejmowaniu decyzji, na przykład gdy mają trud- ność z przypisaniem bodźca do jednej spośród kilku dostępnych kategorii (Cor- bett, Enns, Handy, 2009).
Badania nad neuronalnymi wskaźnikami kłamstwa w paradygmacie potencjałów wywołanych (ERP)
Rejestracja potencjałów wywołanych znalazła szerokie zastosowanie w bada- niach nad neuronalnymi korelatami kłamstwa. Wyniki dotychczasowych prac wskazują, że sytuacja podawania fałszywych informacji przez osobę badaną wpły- wa na zmiany w rejestrowanych u niej potencjałach wywołanych. Johnson, Barn- hardt i Zhu (2003) odnotowali zmiany w późnym pozytywnym komponencie (LPC, część potyliczna) w wyniku wystąpienia bodźca wymagającego kłamstwa.
Komponent ten jest rejestrowany w czasie od 500 do 700 ms po ekspozycji bodź- ca. Z kolei komponent negatywny MFN (część środkowo-czołowa), obserwowany w czasie od 0 do 100 ms po udzieleniu odpowiedzi, wykazuje większą amplitudę podczas udzielania odpowiedzi fałszywych niż prawdziwych. Komponent ten jest prawdopodobnie związany z monitorowaniem reakcji i wykrywaniem konfl iktu (Johnson, Barnhardt i Zhu, 2004). Johnson, Barnhardt i Zhu (2004) wskazują rów- nież, że pozytywny komponent PRP, pojawiający się 100 ms przed udzieleniem odpowiedzi, wykazuje mniejszą amplitudę w przypadku udzielania odpowiedzi fałszywych, niż w przypadku gdy odpowiedź jest prawdziwa. Natomiast Car- rión, Keenan i Sebanz (2010) w swoich badaniach pokazali, że zarówno w sytuacji kłamstwa, jak i mówienia prawdy w celach zwodniczych można zaobserwować ten sam komponent N450 (medial frontal negative defl ection). Ponieważ jest on rejestrowany także w sytuacjach wymagających kontroli poznawczej lub przetwa- rzania konfl iktu, autorzy uznali, że głównym wyzwaniem podczas kłamania nie jest powstrzymanie się od mówienia prawdy, lecz poradzenie sobie z konfl iktem poznawczym wynikającym z potrzeby utrzymywania w umyśle informacji na te- mat cudzych stanów psychicznych w momencie podawania fałszywych informa- cji. Z kolei Kireev i współpracownicy (2007) raportują występowanie negatywnego
komponentu w czasie 90 ms po udzieleniu fałszywej informacji. Dodatkowo wska- zują oni na wzrost amplitudy komponentu P540 przed podaniem fałszywej od- powiedzi, co ich zdaniem może odzwierciedlać proces przygotowania osoby do odpowiedzi niezgodnej z prawdą.
Hu, Wu i Fu (2010) postawili hipotezę, że kłamstwo na temat informacji od- noszących się do siebie istotnie różni się pod względem aktywności elektrycznej mózgu od kłamania na tematy związane z innymi osobami. W przeprowadzonym eksperymencie wykorzystali dwa rodzaje bodźców (informacje dotyczące siebie oraz informacje dotyczące innych) oraz dwie możliwe odpowiedzi (odpowiedź uczciwa oraz odpowiedź nieuczciwa). Informacje dotyczące siebie zawierały: imię i nazwisko, datę urodzenia oraz miejsce zamieszkania. Natomiast w charakterze informacji na temat innych wykorzystano zbiór różnych danych z tych samych trzech kategorii. Eksperyment został podzielony na dwa bloki. W pierwszym blo- ku zadaniem uczestników było udzielanie prawdziwych informacji, natomiast w drugim fałszywych. Okazało się, że udzielanie odpowiedzi nieuczciwych wią- zało się ze zwiększeniem amplitudy komponentu N100 (część ciemieniowo-poty- liczna), N200 (część czołowo-środkowa) oraz zmniejszeniem P300 (część czoło- wo-środkowa) w porównaniu z odpowiedziami uczciwymi. Istotne statystycznie zmiany w zakresie komponentów dotyczyły także różnicy pomiędzy informacjami związanymi ze sobą a informacjami odnoszącymi się do innych. W tym wypad- ku zaobserwowano większą amplitudę P200 i P300 podczas udzielania odpowie- dzi dotyczących siebie, niż gdy odpowiedź odnosiła się do danych niezwiązanych z własną osobą. Odnotowano także interakcję pomiędzy rodzajem bodźca a ro- dzajem odpowiedzi. Okazało się również, że podczas kłamania na tematy związane z sobą, w porównaniu z kłamaniem na temat innych, zwiększa się amplituda N200 (część czołowo-środkowa) i P300 (część czołowo-środkowa). Hu, Wu i Fu (2010) zasugerowali, że komponenty N200 oraz P300 są dobrymi wskaźnikami detekcji konfl iktu, kategoryzacji bodźca i procesu wyboru odpowiedzi.
Wyniki przedstawionych badań wskazują, że w sytuacji podawania przez ba- danych nieprawdziwych informacji obserwowane są zmiany w zakresie rejestro- wanych potencjałów wywołanych. Ponieważ jednak odnotowywane zmiany w ak- tywności elektrycznej mózgu nie są specyfi czne dla kłamstwa, jak do tej pory nie udało się precyzyjnie wyznaczyć neuronalnych wskaźników tego zjawiska. Ich wy- selekcjonowanie jest szczególnie istotne dla opracowania technik rozpoznawania osób celowo zafałszowujących informacje. Prace te niosą zatem ze sobą znacz- ne implikacje praktyczne. Od końca lat 80. ubiegłego wieku w oparciu o analizę komponentu P300 prowadzone są intensywne badania nad wykrywaniem osób podających nieprawdziwe informacje (Rosenfeld i in., 1988 za: Rosenfeld, 1999).
Badania w tym nurcie zmierzają do opracowania takiej procedury, która mogłaby zostać zastosowana jako alternatywa dla istniejących obecnie poligrafów opartych na wskaźnikach fi zjologicznych.
Wykorzystanie pomiaru potencjałów wywołanych w wykrywaniu osób podających fałszywe informacje
Procedury stosowane w nurcie badań nad „wykrywaniem oszustw”
W klasycznych badaniach dotyczących „wykrywania oszustw” (deception de- tection), w których dokonywana jest próba ustalenia prawdomówności osoby na podstawie uzyskanych wskaźników psychofi zjologicznych, najczęściej stosowane są dwie procedury. Początkowo wykorzystywany był tzw. test porównywania py- tań (Comparision Question Test – CQT). W tym paradygmacie osobie podejrza- nej o popełnienie czynu zabronionego zadaje się serię pytań należących do jednej z trzech kategorii: pytania powiązane ze zdarzeniem, kontrolne oraz niepowią- zane ze zdarzeniem. Każde pytanie skonstruowane jest w taki sposób, by możli- we było jedynie udzielenie odpowiedzi twierdzącej albo przeczącej. Pytania po- wiązane ze zdarzeniem (relevants) w bezpośredni sposób odnoszą się do sytuacji danego przestępstwa (np. Czy ukradłeś ten zegarek?). Pytania kontrolne odnoszą się do emocjonalnie znaczących aspektów funkcjonowania. W założeniu powin- ny one wzbudzać wzmożoną reakcję psychofi zjologiczną u większości osób (np.
Czy kiedykolwiek coś ukradłeś?). Natomiast pytania niepowiązane za zdarzeniem (irrelevants) dotyczą sytuacji neutralnych, niezwiązanych z badaną sytuacją (np.
Czy znajdujesz się teraz w budynku?). Zakłada się, że sytuacja kłamstwa oraz lęk przez wykryciem wywołuje istotnie większe pobudzenie psychofi zjologiczne, za- tem porównanie reakcji na pytania powiązane ze zdarzeniem z reakcją wywołaną przez pytania kontrolne umożliwia wykrycie oszustwa. Obecnie procedury po- wszechnie stosowane w badaniach nad oszustwem oparte są na teście informacji ukrytych (Concealed Information Test – CIT lub Guilty Knowleadge Test – GKT).
W przeciwieństwie do CQT, CIT nie bazuje na pobudzeniu emocjonalnym wywo- łanym sytuacją stresową, lecz na reakcji rozpoznania związanej z mechanizmami pamięci. Reakcja ta powstaje, gdy osobie podejrzanej o popełnienie czynu zabro- nionego prezentowany jest specyfi czny, związany z danym zdarzeniem bodziec.
Wykrywanie oszustwa polega w tym przypadku na porównaniu reakcji wywołanej przez bodźce istotne oraz nieistotne dla sytuacji konkretnego przestępstwa. Zakła- da się, że u osoby winnej bodźce związane ze zdarzeniem wywołają inną reakcję niż bodźce nieistotne (Labkovsky, Rosenfeld, 2012; Lubow, Fein, 1996; Mertens, Allen, 2008; Winograd, Rosenfeld, 2011; Wolpe, Foster, Langleben, 2005; por. Lyk- ken, 1959).
Zastosowanie procedury CIT w paradygmacie ERP
Ze względu na odwoływanie się do mechanizmów poznawczych procedura CIT znalazła szerokie zastosowanie w badaniach z wykorzystaniem EEG. W tym przypadku wykrywanie oszustwa dokonywane jest na podstawie porównywania potencjałów wywołanych (ERP). Do najczęściej wykorzystywanych w badaniach należy komponent P300, ze względu na jego przypuszczalny związek z procesami
rozpoznawania obiektów (Lubow, Fein, 1996; Rosenfeld i in., 2004, Verschuere i in., 2009).
W eksperymentach z wykorzystaniem protokołu CIT zazwyczaj stosowane jest jedno z dwóch rodzajów zadań, umożliwiających zweryfi kowanie prawdziwości informacji podawanych przez osoby badane. Pierwsze z nich, określane mianem
„pozornego przestępstwa” (mock crime), polega na wykonaniu przez uczestnika przydzielonego do grupy eksperymentalnej pewnej czynności, która w założeniu ma być symulacją wykonania prawdziwego przestępstwa. Zadaniem osób bada- nych może być na przykład zabranie określonego przedmiotu z pomieszczenia la- boratoryjnego lub otwarcie zamkniętego pudełka i zapoznanie się z jego zawarto- ścią. Przy projektowaniu eksperymentu dąży się do uzyskania jak największego realizmu sytuacyjnego. Ze względu na charakter wykonywanego zadania grupę eksperymentalną określa się najczęściej mianem „winnych” (guilty). Natomiast osoby przydzielone do grupy kontrolnej („niewinni”, innocent) zazwyczaj proszo- ne są jedynie o wejście do pomieszczenia, w którym osoby z grupy eksperymental- nej dokonywały pozornego przestępstwa. Zasadniczą różnicą pomiędzy grupami jest fakt, że wyłącznie badani z grupy eksperymentalnej mają kontakt z pewnymi kluczowymi dla odegranego zdarzenia przedmiotami (Abootalebi, Moradi, Kha- lilzadeh, 2009; Cutmore i in., 2009; Farwell, Donchin, 1991; Rosenfeld i in., 2004;
Winograd, Rosenfeld, 2011).
Drugą grupę stanowią zadania polegające na udzielaniu nieprawdziwych od- powiedzi na temat informacji autobiografi cznych. Osobom badanym wyświetlane są powiązane ze sobą słowa, wśród których znajduje się informacja autobiogra- fi czna dotycząca uczestnika (np. jego data urodzenia). Zadaniem badanych przy- dzielonych do grupy eksperymentalnej jest udzielenie fałszywej odpowiedzi po wyświetleniu informacji, która jest z nim powiązana (Labkovsky, Rosenfeld, 2012;
Rosenfeld, Biroschack, Furedy, 2006; Rosenfeld, Hu, Pederson, 2012; Rosenfeld i in., 2004; Rosenfeld i in., 2008).
W eksperymentach, w których podstawę odróżnienia osób w grupach winnych i niewinnych stanowi analiza komponentu P300, zazwyczaj wykorzystywane są trzy rodzaje bodźców: istotne (probes), nieistotne (irrevelants) i cele (targets). Bodźce istotne są powiązane z pewną informacją, która znana jest jedynie badaczom oraz osobom przydzielonym do grupy eksperymentalnej. W badaniach prowadzonych w paradygmacie pozornego przestępstwa jest to specyfi czny obiekt, z którym oso- ba badana miała kontakt w sytuacji zainscenizowanego przestępstwa. Bodźcem istotnym może być na przykład portfel lub zegarek, który uczestnik eksperymentu miał za zadanie „ukraść”. Przedmiot ten jest zatem nośnikiem specyfi cznej infor- macji, która powinna być znana jedynie eksperymentatorowi i osobie „winnej” do- konania upozorowanego przestępstwa. Zakłada się, że osoba, która miała kontakt z obiektem (a zatem będąca „winną” dokonania upozorowanego przestępstwa), rozpozna go, co z kolei wywoła reakcję rozpoznania zarejestrowaną przez urządze- nie. W przypadku eksperymentu bazującego na wiadomościach autobiografi cz- nych w charakterze bodźca istotnego wykorzystywana jest konkretna informacja
z życia osoby (np. nazwa miejscowości, w której mieszka badany). Drugą grupę bodźców stanowią bodźce nieistotne. Zazwyczaj są to przedmioty tego samego typu co obiekty istotne, lecz niepowiązane z danym zdarzeniem. W sytuacji gdy bodźcem istotnym jest pistolet (narzędzie zbrodni), bodźcem nieistotnym może być nóż. Obiekty należące do tej grupy nie powinny wywołać reakcji zarówno u osób „winnych”, jak i „niewinnych”. Ostatnią kategorię bodźców stanowią cele.
Są to obiekty, na które osoby badane mają reagować w ustalony wcześniej sposób, wykonując określone zadanie (na przykład naciskając przycisk). Bodźce z tej gru- py służą do kontroli koncentracji uwagi osób badanych na wykonywanym zada- niu. Duża liczba błędnych odpowiedzi może sugerować brak współpracy ze strony uczestnika eksperymentu (Abootalebi, Moradi, Khalilzadeh, 2009; Rosenfeld i in., 2004; Rosenfeld i in., 2008).
Ilość bodźców nieistotnych jest zazwyczaj znacznie większa od liczby bodź- ców istotnych oraz celów. Zakłada się, że występujące z mniejszą częstotliwością obiekty istotne wywołują u osób znających te bodźce podobną reakcję w zakresie komponentu P300 jak cele. Natomiast u osób, które nie miały wcześniej kontak- tu z bodźcem istotnym, reakcja na jego pojawienie się powinna być podobna jak w przypadku bodźców nieistotnych. W tej sytuacji oczekiwana jest niska amplitu- da P300 lub brak tego komponentu (Abootalebi, Moradi, Khalilzadeh, 2009; Wi- nograd, Rosenfeld, 2011).
Skuteczność protokołu CIT w wykrywaniu oszustw w paradygmacie ERP zo- stała potwierdzona już pod koniec lat 80. XX wieku. Do jednych z pierwszych badań wykorzystujących analizę komponentu P300 w wykrywaniu oszustw (de- ception detection) należy eksperyment Rosenfelda i współpracowników (1988 za:
Rosenfeld, 1999). Wykazali oni istnienie istotnej statystycznie różnicy w wielkości komponentu P300 pomiędzy grupą osób, która miała kontakt z bodźcem, a grupą kontrolną. Natomiast Farwell i Donchin (1991) pokazali, że na podstawie anali- zy komponentu P300 możliwe jest odróżnienie osób udzielających prawdziwych i fałszywych informacji na temat dokonanego wcześniej pozornego przestępstwa.
Wyniki późniejszych badań również potwierdzają, że wykorzystując analizę po- tencjałów wywołanych, możliwa jest trafna selekcja osób podających fałszywe in- formacje (Abootalebi, Moradi, Khalilzadeh, 2006; Abootalebi i in., 2009; Cutmore i in., 2009; Ellwanger i in., 1996; Hahm i in., 2009; Rosenfeld, Biroschack, Furedy, 2006; Rosenfeld, Ellwanger, Sweet, 1995).
Metodologia badań oparta o procedurę CIT w paradygmacie ERP wykazuje jed- nak pewne istotne wady. Rezultaty niektórych badań wyraźnie wskazują, że celowe stosowanie technik przeciwdziałania wykryciu oszustwa (countermeasure – CM), służących zafałszowaniu wyniku, bardzo mocno wpływa na obniżenie skuteczno- ści detekcji (Mertens, Allen, 2008; Rosenfeld, 2004; Winograd, 2011; Rosenfeld, 2008; zob. Ben-Shakhar, Elaad, 2002). Rosenfeld i współpracownicy (2004) opisali dwa eksperymenty. W pierwszym przydzielili uczestników do trzech grup: niewin- ni (inocent), winni (guilty), przeciwdziałający wykryciu (countermeasure). Zada- niem osób znajdujących się w grupie winnych oraz przeciwdziałających wykryciu
było dokonanie pozornego przestępstwa. Następnie przystąpiono do prezentacji bodźców zgodnie z procedurą CIT. Uczestnikom przydzielonym do grupy prze- ciwdziałających polecono, aby w trakcie oglądania bodźców nieistotnych wyko- nywali jedną z następujących czynności: 1) nieznaczne naciskanie palcem wska- zującym lewej dłoni na nogę, na której dłoń spoczywała, 2) nieznaczne naciskanie palcem środkowym lewej dłoni na nogę, 3) nieznaczne poruszanie dużym palcem lewej stopy, 4) nieznaczne poruszanie dużym palcem prawej stopy, 5) wyobraże- nie sobie, że eksperymentator uderza uczestnika w twarz. W założeniu autorów czynności te miały zniwelować różnicę w zakresie komponentu P300 pomiędzy bodźcami istotnymi a nieistotnymi. W drugim eksperymencie przeprowadzonym przez Rosenfelda i współpracowników (2004) uczestników również nauczono wy- konywania podobnych czynności w trakcie ekspozycji bodźców nieistotnych. Tym razem jednak bodźcem istotnym była data urodzenia osoby badanej. Analiza wy- ników uzyskanych w obu eksperymentach potwierdziła przypuszczenia autorów.
W związku z tym Rosenfeld i współpracownicy (2004) wysunęli wniosek, że zasto- sowanie technik przeciwdziałających wykryciu może skutecznie utrudniać odróż- nienie osób winnych od niewinnych.
Analogiczne rezultaty uzyskali Mertens i Allen (2008). Przeprowadzony przez nich eksperyment był próbą replikacji badań Rosenfelda i współpracowników (2004), w której zastosowano zmiany w postaci wprowadzenia realistycznego, roz- grywającego się w wirtualnej rzeczywistości scenariusza pozornego przestępstwa oraz zwiększenia liczby technik przeciwdziałania wykryciu oszustwa. Osoby znaj- dujące się w grupie przeciwdziałających wykryciu zostały poprawnie sklasyfi ko- wane w zaledwie 7% do 27%.
Zdaniem Rosenfelda i Labkovsky (2010) podatność procedury CIT na celo- we zafałszowania może być spowodowana tym, że każda osoba badana tak na- prawdę otrzymuje do wykonania nie jedno, lecz dwa zadania równocześnie.
Pierwsze z nich polega na odróżnieniu celów (targets) od pozostałych bodźców, natomiast drugie (niejawne) – na rozpoznaniu bodźca istotnego (probe) ze wzglę- du na jego specyfi czne znaczenie. Ponieważ wszystkie trzy rodzaje bodźców są wyświetlane naprzemiennie w losowej kolejności, osoba badana nie jest w stanie przewidzieć, jaki bodziec zostanie w danym momencie wyświetlony. W związku z tym reakcja rozpoznania występuje zarówno w odpowiedzi na cel, jak i na bo- dziec istotny. Według Rosenfelda i Labkovsky (2010) sytuacja podwójnego zada- nia wpływa na zmniejszenie amplitudy komponentu P300 występującego w czasie ekspozycji bodźców istotnych, tym samym zwiększając podatność procedury na zafałszowanie.
Procedura CTP jako alternatywa dla CIT w paradygmacie ERP
Z uwagi na istotne ograniczenia procedury CIT Rosenfeld i współpracownicy (2008) zaproponowali zastąpienie jej zmodyfi kowaną wersją – Complex Trial Pro- tocol (CTP).
Głównym założeniem twórców było wyeliminowanie podatności metody na celowe zafałszowania. W CTP prezentacja bodźców istotnych i nieistotnych zosta- ła oddzielona od prezentacji celów (targets) poprzez podzielenie każdej próby na dwa etapy. W pierwszym (S1) osobie badanej prezentowany jest jedynie bodziec istotny albo nieistotny. W drugim etapie (S2), następującym po około 1,5 sekundy, zostaje zaprezentowany cel albo nie-cel (non-target). Zdaniem Rosenfelda i współ- pracowników zastosowanie takiej procedury umożliwia wyeliminowanie sytuacji, w której osoba badana wykonuje dwa zadania równocześnie. W przeprowadzo- nym eksperymencie autorzy wykazali bardzo wysoką skuteczność metody w selek- cji osób podających prawdziwe informacje autobiografi czne od osób podających informacje fałszywe (poprawność rozpoznania powyżej 90%), a także w rozpo- znawaniu osób stosujących techniki mające na celu zafałszowanie wyniku (92%).
Stwierdzono również, że odwrotnie niż miało to miejsce w przypadku protokołu CIT, amplituda komponentu P300 dla bodźców istotnych zwiększa się w sytuacji stosowania przez badanych technik zafałszowania wyników. Badacze zasugero- wali, że większa odporność CTP na zafałszowanie w porównaniu z poprzednimi procedurami może być wynikiem zaangażowania przez metodę innych mecha- nizmów psychofi zjologicznych. Ich zdaniem CTP w większym stopniu angażuje uwagę na wykonywaniu zadania krytycznego (rozpoznanie bodźca istotnego) po- przez wyeliminowanie konieczności wykonywania w tym samym czasie zadania polegającego na detekcji celu, co w CIT mogło stanowić swoisty czynnik zakłóca- jący (Rosenfeld i in., 2008).
Procedura CTP była testowana i rozwijana w dalszych badaniach. Rosenfeld i Labkovsky (2010) pokazali, że możliwa jest skuteczna selekcja osób stosujących jedynie wyobrażeniowe, a nie fi zyczne techniki zafałszowania detekcji (powtarza- nie w myślach swojego imienia lub nazwiska w momencie pojawienia się bodźca nieistotnego). Podobnie jak we wcześniejszych badaniach (Rosenfeld i in., 2004;
Rosenfeld i in. 2008), również tutaj uczestników przyporządkowano do jednej z trzech grup: winni, niewinni, przeciwdziałający wykryciu. W charakterze bodźca istotnego została wykorzystana data urodzenia osoby. Zasadniczą zmianą wzglę- dem poprzednich badań było poproszenie osób przydzielonych do ostatniej gru- py o stosowanie technik zapobiegających wykryciu jedynie w przypadku połowy bodźców nieistotnych. Na podstawie analiz uzyskanych zapisów EEG osoby z gru- py winnych zostały w 100% trafnie wyselekcjonowane. Poziom rozpoznania osób w grupie przeciwdziałających wykryciu był równie wysoki. Co szczególnie cieka- we, na odprowadzeniach Cz i Fz zaobserwowany został nowy komponent P900.
Ponieważ komponent występował głównie w grupie przeciwdziałających wykry- ciu i istotnie różnicował tę grupę od pozostałych, Rosenfeld i Labkovsky (2010) zasugerowali, że może on być traktowany jako dodatkowy wskaźnik przy rozpo- znawaniu osób stosujących techniki celowego zafałszowywania wyniku. Ich zda- niem wystąpienie tego komponentu w następstwie ekspozycji bodźca istotnego może odzwierciedlać sygnał dotyczący tego, że żaden obiekt w danej próbie nie będzie już wymagał zastosowania technik przeciwdziałania wykryciu. Uzyskane
rezultaty znalazły potwierdzenie w kolejnych badaniach tych autorów (Labkovsky, Rosenfeld, 2012).
Ponieważ dotychczasowe prace z wykorzystaniem protokołu CTP odnosiły się jedynie do oszukiwania na temat informacji autobiografi cznych, Winograd i Ro- senfeld (2011) postanowili zweryfi kować, jak protokół sprawdzi się w sytuacji po- zornego przestępstwa (mock crime). Również tym razem został zastosowany sche- mat przydzielenia badanych do jednej z trzech grup. Zadaniem osób znajdujących się w grupach winnych oraz przeciwdziałających wykryciu było dokonanie kra- dzieży przedmiotu ukrytego w kopercie znajdującej się w jednym z biur wydziału psychologii. W celu zwiększenia realizmu sytuacyjnego badania, uczestnicy otrzy- mali informację, że pracująca w pomieszczeniu sekretarka nie jest poinformowana o eksperymencie. Z kolei zadaniem osób z grupy niewinnych było jedynie wejście do biura, a następnie powrót do laboratorium. Uczestnikom przydzielonym do grupy przeciwdziałających wykryciu przedstawiono pięć fi zycznych technik za- fałszowywania wyniku oraz jedną wyobrażeniową. Rezultaty eksperymentu po- twierdziły wcześniejsze doniesienia – 92% osób zostało poprawnie przypisanych do swojej grupy. Wykazano zatem, że protokół CTP może być stosowany nie tylko w przypadku badań nad wykrywaniem oszustw z wykorzystaniem informacji au- tobiografi cznych, lecz również dla eksperymentów wykorzystujących informacje zapisane w pamięci epizodycznej (Winogard, Rosenfeld, 2011).
Podsumowanie
Współczesne badania w paradygmacie ERP nad zagadnieniem kłamstwa po- kazują, że podawanie nieprawdziwych informacji wiąże się z wystąpieniem lub zmianą w zakresie potencjałów wywołanych (Carrión, Keenan, Sebanz, 2010; Hu, Wu, Fu, 2010; Johnson, Barnhardt, Zhu, 2003; Johnson, Barnhardt, Zhu, 2004;
Labkovsky, Rosenfeld, 2012). Szczególnie wartym zainteresowania wydaje się komponent P300, który ze względu na przypuszczalny związek z procesami roz- poznawania obiektów jest często wykorzystywany jako wskaźnik przy ustalaniu osób winnych dokonania pozornego przestępstwa (Lubow, Fein, 1996; Rosen- feld i in., 2004, Verschuere i in., 2009). Niektóre prace dostarczają przekonują- cych argumentów na rzecz możliwości skonstruowania procedury pozwalającej na skuteczne wykrywanie oszustw na podstawie analiz potencjałów wywołanych (Labkovsky, Rosenfeld, 2012; Rosenfeld, Labkovsky, 2010; Rosenfeld i in., 2008;
Winogard, Rosenfeld, 2011).
Podstawową kwestią, która nasuwa się na bazie dotychczasowych badań, jest ustalenie, w jakim stopniu możliwa jest świadoma kontrola potencjałów wywo- łanych w sytuacji kłamstwa. Choć wskaźniki aktywności neuronalnej wydają się względnie niezależne od świadomej kontroli poznawczej, badania pokazują, że wykonując pewne określone, proste czynności (np. nieznaczny ruch palcem
w bucie lub wyobrażanie sobie sytuacji o znaczeniu emocjonalnym), możliwe jest skuteczne utrudnienie wykrycia oszustwa z wykorzystaniem procedury CIT (Mertens, Allen, 2008; Rosenfeld i in., 2004). Najnowsze prace sugerują, że wpro- wadzenie modyfi kacji w procedurze daje znaczącą poprawę w skuteczności roz- poznania osób stosujących zarówno fi zyczne, jak i wyobrażeniowe techniki celo- wego zafałszowania wyniku (Labkovsky, Rosenfeld, 2012; Rosenfeld i in., 2008;
Rosenfeld, Labkovsky, 2010; Winograd, Rosenfeld, 2011). Jednak należy mieć na uwadze fakt, że potencjały wywołane wykorzystywane w nurcie badań nad wykry- waniem oszustw nie są specyfi czne dla zjawiska kłamstwa, a wyniki dotychczaso- wych prac pozwalają na wyodrębnienie co najmniej kilku różnych komponentów występujących w momencie podawania nieprawdziwych informacji (Carrión, Ke- enan, Sebanz, 2010; Hu, Wu, Fu, 2010; Johnson, Barnhardt, Zhu, 2003; Johnson, Barnhardt, Zhu, 2004; Kireev i in., 2007). Dlatego nie można wykluczyć, że istnieją także inne techniki umożliwiające łatwe wprowadzenie w błąd osób oceniających prawdomówność badanego. Ze względu na duże znaczenie aplikacyjne omawia- nego nurtu konieczne wydaje się prowadzenie dalszych badań nad zidentyfi kowa- niem czynników mogących służyć do zafałszowywania wyników. Być może jedno- czesne wykorzystanie kilku wskaźników neuronalnych pozwoliłoby na stworzenie jeszcze skuteczniejszej i pewniejszej metody wykrywania kłamstwa.
Ponadto należy zastanowić się, jaki wpływ na opisywane zjawisko mają zmien- ne o charakterze psychologicznym. W omówionych pracach prowadzonych w nurcie wykrywania oszustw w paradygmacie ERP nie była dokonywana selek- cja osób pod kątem cech psychicznych. Dlatego wartą zainteresowania wydaje się kwestia możliwości istnienia różnic w zakresie potencjałów wywołanych w trakcie podawania fałszywych i prawdziwych informacji pomiędzy osobami wykazujący- mi różne nasilenie poszczególnych cech.
Literatura cytowana
Abootalebi V., Moradi M.H., Khalilzadeh M.A. (2006). A comparison of methods for ERP assessment in a P300-based GKT. International Journal of Psychophysiology, 62, 309-320.
Abootalebi V., Moradi M.H., Khalilzadeh M.A. (2009). A new approach for EEG feature extraction in P300-based lie detection. Computer methods and programs in biomedicine, 94, 48-57.
Ben-Shakhar G., Elaad E. (2002). Th e Guilty Knowledge Test (GKT) as an Application of Psychophysiology:
Future Prospects and Obstacles. [W:] M. Kleiner (red.), Handbook of Polygraph Testing (s. 87-102).
San Diego: Academic Press.
Carrión R.E., Keenan J.P., Sebanz N. (2010). A truth that’s told with bad intent: An ERP study of deception.
Cognition, 114, 105-110.
Corbett J.E., Enns J.T., Handy T.C. (2009). Electrophysiological evidence for a postperceptual infl uence of global visual context on perceived orientation. Brain Research, 1292, 82-92.
Cutmore T.R.H., Djakovic T., Kebbell M.R., Shum D.H.K. (2009). An object cue is more eff ective than a word in ERP-based detection of deception. International Journal of Psychophysiology, 71, 185-192.
Donchin E., Coles M.G.H. (1988). Is the P300 component a manifestation of context updating? Behavioral and Brain Science, 11, 355-372.
Dong G., Hu Y., Lu Q., Wu H. (2010). Th e presentation order of cue and target matters in deception study. Behavioral and Brain Functions, 63.
Ellwanger J., Rosenfeld J.P., Sweet J.J., Bhat M. (1996). Detecting simulated amnesia for autobiographical and recently learned information using the P300 event-related potential. International Journal of Psychophysiology, 23, 9-23.
Farwell L.A., Donchin E. (1991). Th e Truth Will Out: Interrogative Polygraphy („Lie Detection”) With Event-Related Brain Potentials. Psychophisiology, 28, 531-547.
Hahm J., Ji K.H., Jeong J.Y., Oh D.H., Kim S.H., Sim K., Lee J. (2009). Detection of Concealed Information:
Combining a Virtual Mock Crime with a P300-based Guilty Knowledge Test. CyberPsychology and Behavior, 12, 269-275.
Heinze H.J., Mangun G.R., Burchert W., Hinrichs H., Scholz M., Münte T.F., Gös A., Johannes S., Scherg M., Hundeshagen H., Gazzaniga M.S., Hillyard S.A. (1994). Combined spatial and temporal imaging of spatial selective attention in humans. Nature, 392, 543-546.
Hu X., Wu H., Fu G. (2011). Temporal course of executive control when lying about self- and other- referential information: An ERP study. Brain Research, 1369, 149-157.
Isreal J.B., Chesney G.L., Wickens C.D., Donchin E. (1980). P300 and tracking diffi culty: Evidence for multiple resources in dual-task performance. Psychophysiology, 17, 259-273.
Jasper H.H. (1958). Th e ten-twenty electrode system of the International Federation. Electroencephalography and Clinical Neurophysiology. Supplement, 10, 370-375.
Jaśkowski P. (2009). Neuronauka poznawcza. Jak mózg tworzy umysł. Warszawa: Wydawnictwo Vizja Press & IT.
Johnson R., Barnhardt J., Zhu J. (2003). Th e deceptive response: eff ects of response confl ict and strategic monitoring on the late positive component and episodic memory-related brain activity. Biological Psychology, 64, 217-253.
Johnson R., Barnhardt J., Zhu J. (2004). Th e contribution of executive processes to deceptive responding.
Neuropsychologia 42, 878-901.
Kireev M.V., Korotkov A.D., Medvedev S.V. (2012). Functional Magnetic Resonance Study of Deliberate Deception. Human Physiology, 38, 32-39.
Kireev M.V., Starchenko M.G., Pakhomov S.V., Medvedev S.V. (2007). Stages of the Cerebral Mechanisms of Deceptive Responses. Human Physiology, 33, 659-666.
Kok A. (2001). On the utility of P3 amplitude as a measure of processing capacity. Psychophysiology, 38, 557-577.
Knight J. (2004). Th e truth about lying. Nature, 428, 692-694.
Labkovsky E., Rosenfeld J.P. (2012). Th e P300-Based, Complex Trial Protocol for Concealed Information Detection Resists Any Number of Sequential Countermeasures Against Up to Five Irrelevant Stimuli.
Applied Psychophysiology and Biofeedback, 37, 1-10.
Langleben D.D., Schroeder L., Maldjian J.A., Gur R.C., McDonald S., Ragland J.D., O’Brien C.P., Childress A.R. (2002). Brain Activity during Simulated Deception: An Event-Related Functional Magnetic Resonance Study. NeuroImage, 15, 727-732.
Lubow R.E., Fein O. (1996). Pupillary Size in Response to a Visual Guilty Knowledge Test: New Technique for the Detection of Deception. Journal of Experimental Psychology: Applied, 2, 164-177.
Luck S.J. (2005). An Introduction to the Event-Related Potential Technique. Cambridge, Mass.: MIT Press.
Luck S.J., Hillyard S.A. (1995). Th e role of attention in feature detection and conjunction discrimination:
an electrophysiological analysis. Th e International Journal of Neuroscience, 80, 281-297.
Luo Y-J., Sun S-Y., Mai X-Q., Gu R-L., Zhang H-J. (2011). Outcome Evaluation in Decision Making: ERP Studies. Culture and Neural Frames of Cognition and Communication On Th inking, 249-285.
Lykken D.T. (1959). Th e GSR in the detection of guilt. Journal of Applied Psychology, 43, 385-388.
Mangun G.R., Hillyard S.A. (1991). Modulation of sensory-evoked brain potentials provide evidence for changes in perceptual processing during visual spatial priming. Journal of Experimental Psychology:
Human Perception and Performance, 17, 1057-1074.
Mertens R., Allen J.J.B. (2008). Th e role of psychophysiology in forensic assessments: Deception detection, ERPs, and virtual reality mock crime scenarios. Psychophysiology, 45, 286-298.
National Research Council (2003). Th e polygraph and lie detection. Washington, DC: National Academies Press.
Podlesny J.A., Truslow C.M. (1993). Validity of an expanded issue (modifi ed general question) polygraph technique in a simulated distributed-crime-roles context. Journal of Applied Psychology, 78, 788-797.
Polich J. (1987). Task difficulty, probability, and inter-stimulus interval as determinants of P300 from auditory stimuli. Electroencephalography and Clinical Neurophysiology/Evoked Potentials Section, 68, 311-320.
Polich J. (2007). Updating P300: An Integrative Th eory of P3a and P3b. Clinical Neurophysiology: offi cial journal of the International Federation of Clinical Neurophysiology, 118, 2128-2148.
Polich J., Kok A. (1995). Cognitive and biological determinants of P300: an integrative review. Biological Psychology, 41, 103-146.
Rosenfeld J.P. (1999). Event-Related Potentials in Detection of Deception. Strona internetowa: http://
groups.psych.northwestern.edu/rosenfeld/NewFiles/P300%20and%20ERP%207-99.pdf
Rosenfeld J.P., Biroschack J.R., Furedy J.J. (2006). P300-based detection of concealed autobiographical versus incidentally acquired information in target and non-target paradigms. International Journal of Psychophysiology, 60, 251-259.
Rosenfeld J.P., Cantwell B., Nasman V.T., Wojdac V., Ivanov S., Mazzeri L. (1988). A modifi ed, event- related potential-based guilty knowledge test. International Journal of Neuroscience, 24, 157-161.
Rosenfeld J.P., Ellanger J., Sweet J. (1995). Detecting simulated amnesia with event-related brain potentials. International Journal of psychophysiology, 19, 1-11.
Rosenfeld J.P., Hu X., Pederson K. (2012). Deception awareness improves P300-based deception detection in concealed information tests. International Journal of Psychophysiology, 86, 114-121.
Rosenfeld J.P., Labkovsky E., Winograd M., Lui M.A., Vandenboom C., Chedid E. (2008). Th e Complex Trial Protocol (CTP): A new, countermeasure-resistant, accurate, P300-based method for detection of concealed information. Psychophysiology, 45, 906-919.
Rosenfeld J.P., Labkovsky E. (2010). New P300-based protocol to detect concealed information: Resistance to mental countermeasures against only half the irrelevant stimuli and a possible ERP indicator of countermeasures. Psychophysiology, 47, 1002-1010.
Rosenfeld J.P., Soskins M., Bosh G., Ryan A. (2004). Simple, Eff ective Countermeasures to P300-based Tests of Detection of Concealed Information. Psychophysiology, 41, 205-219.
Sip K.E., Roepstorff A., McGregor W., Frith C.D. (2008). Detecting deception: the scope and limits. Trends in cognitive sciences, 12, 48-53.
Sosnowski T. (2000). Psychofi zjologia. [W:] J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 1, s.
131-178). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Verschuere B., Rosenfeld J.P., Winograd M.R., Labkovsky E., Wiersema R. (2009). Th e role of deception in P300 memory detection. Legal and Criminological Psychology, 14, 253-262.
Winograd M.R., Rosenfeld J.P. (2011). Mock crime application of the Complex Trial Protocol (CTP) P300- based concealed information test. Psychophysiology, 48, 155-161.
Woldoroff M.G., Fox P.T., Matzke M., Lancaster J.L., Veeraswamy S., Zamarripa F., Seabolt M., Glass T., Gao J.H., Martin C.C., Jerabek P. (1997). Retinotopic Organization of Early Visual Spatial Attention Eff ects as Revealed by PET and ERPs. Human Brain Mapping 5, 280-286.
Wolpe P.R., Foster K.R., Langleben D.D. (2005). Emerging Neurotechnologies for Lie-Detection: Promises and Perils. Th e American Journal of Bioethics, 5, 39-49.
Th ompson M., Th ompson L. (2012). Neurofeedback. Wprowadzenie do podstawowych koncepcji psychofi zjologii stosowanej. Wrocław: Wydawnictwo Biomed Neurotechnologie.
