Kłopoty — nie tylko z aktem prostym (uwagi polemiczne)

Tadeusz Ślipko

Kłopoty — nie tylko z aktem prostym

(uwagi polemiczne)

Studia Philosophiae Christianae 16/2, 235-246

T A D E U S Z Ś L IP K O S J

K ŁO PO TY — N IE TYLKO Z A K TEM PRO STY M (U w agi p olem iczne)

1. M ie jsc e p ro b le m u m o r a ln e j s p e c y f ik a c ji a k tu p ro s te g o w k sią ż c e „ Z a ry s e ty k i o g ó ln e j”. 2. N a c z e ln a te z a k r y ty c z n y c h u w a g ks. A. S z o s­ tk a . 3. „C el p o d m io to w y ” a m o r a ln a s p e c y f ik a c ja „ a k tu o s t r u k tu r z e z ło ż o n e j”. 4. P o ję c ie „ ś r o d k a ” a m o r a ln a s p e c y f ik a c ja „ a k tu p ro s te g o ”. 5. O „ c e lo w o śc i a k tu p r o s te g o ” słó w k ilk a . 6. M e to d a filo z o fo w a n ia . 7. K o rz y śc i z p o d ję te j p rz e z a u to r a k r y ty k i. R e d a k c ja e ty c z n e g o z e sz y tu R o c z n ik ó w F ilo z o fic z n y c h p r z y ją w s z y do d r u k u k r y t y c z n ą w y p o w ie d ź k s. A. S z o s tk a p t. K ł o p o t y z a k t e m p r o s ­ t y m . U w a g i n a m a r g in e s ie k s ią ż k i T. S lip k i: E t o s c h r z e ś c i j a ń s k i . Z a ­ r y s e t y k i o g ó l n e j 1 od ra z u w y s tą p iła z p ro p o z y c ją , a b y m się do te j k r y t y k i w ty m sa m y m zesz y c ie u s to s u n k o w a ł. N ie s te ty , in n e n a g lą c e z a ję c ia u n ie m o ż liw iły m i p rz y ję c ie lo ja ln ie d a n e g o z a p ro s z e n ia . D o­ p ie r o te r a z k o r z y s ta ją c z w o ln ie jsz e g o c z a su p o d e jm u ję rz u c o n ą p rz e z ks. S z o s tk a rę k a w ic ę . O s ta te c z n ie „ le p ie j p ó źn o , n iż n ig d y ”, p ro b le m zaś, o k tó r y c h o d z i, n a le ż y do ty c h , k tó r e s ię n ie s ta r z e ją . A b y je d n a k p rz y s p ie s z y ć n ie c o te r m i n u k a z a n ia się m e j o d p o w ie d z i d ru k ie m , p rz e k a z a łe m j ą r e d a k c j i S t u d i a P h il o s o p h i a e C h r i s t i a n a e z p r o ś b ą o z a ­ m ie sz c z e n ie w n a jb liż s z y m n u m e rz e . Z a ż y c z liw e s p e łn ie n ie te j p ro ś b y n in ie js z y m w y r a ż a m s w ą w d z ięczn o ść. 1. M IE J S C E P R O B L E M U M O R A L N E J S P E C Y F IK A C J I A K T U P R O S T E G O W K S IĄ Ż C E „ Z A R Y S E T Y K I O G O L N E J ” W w y p o w ie d z i ks. S z o s tk a ob o k s p r a w is to tn y c h z n a jd u j ą się r ó w ­ n ie ż w ą tk i u b o c z n e , k tó r e n ie m a j ą w ię k sz e g o z n a c z e n ia . M im o to n a je d e n z n ic h w a r to z w ró c ić u w a g ę , p o n ie w a ż m o ż n a w n im w id z ie ć sw ego r o d z a ju z a p o w ie d ź n ie w ła ś c iw e g o z n a u k o w e g o p u n k tu w id z e ­ n ia t r a k to w a n ia te k s tó w o b ra n y c h za p rz e d m io t k r y ty c z n e j a n a liz y . K s. S z o s te k d a ją c n a w s tę p ie c h a r a k t e r y s t y k ę m e g o p o d rę c z n ik a z a ­ z n a c z a p rz y o k a z ji, że t r a d y c y jn y p ro b le m „ fo n te s m o r a l i t a t i s ”, z w a n y p rz e z e m n ie „ z a g a d n ie n ie m m o r a ln e j s p e c y f ik a c ji a k tu lu d z k ie g o ”, z o s ta ł w n im u ję t y „w ... m o n o g ra fic z n y s p o s ó b ” 2. N ie n a ru s z y ło to w p ra w d z ie in te g r a ln o ś c i p o d rę c z n ik a , p o n ie w a ż p ro b le m te n z o sta ł d o p e łn io n y „ a n a liz a m i a k s jo lo g ic z n y m i i d e o n to lo g ic z n y m i” 3, u m o ż liw i­ ło n a to m ia s t b a r d z ie j szczeg ó ło w e o m ó w ie n ie w ła śc iw e g o te m a tu .

J a k w s p o m n ia łe m , c h o d z i w g ru n c ie rz e c z y o s p r a w ę b ła h ą , ale p rz e c ie ż z n a m ie n n ą . J u ż w Z a g a d n i e n i a c h w s t ę p n y c h w s p o m n ia n e j k s ią ż k i, po r a z p ie r w s z y p o d c z a s o m a w ia n ia p r z y jm o w a n e j p rz e z e m n ie m e to d y e ty k i n o r m a ty w n e j 4, p o r a z d ru g i w p a r a g r a f ie P o d z ia ł e t y k i 5, 1 R o c z n ik i F ilo z o fic z n e , T. 25: 1977, z. 2, 157— 163. 2 A rt. cy t., 157. 8 T am że. 4 Z a r y s e t y k i o g ó ln e j, K r a k ó w 1974, 28. 5 Dz. c y t., 33.

o p ró cz teg o w a r t y k u le p t. C h r z e ś c i j a ń s k a f i l o z o f i a m o r a l n o ś c i 6 d a ­ łe m w y r a z p rz e k o n a n iu , że n a s t r u k t u r ę e ty k i o g ó ln e j s k ł a d a ją się tr z y ró w n o w a ż n e p o d s ta w o w e t r a k t a t y : n a u k a o s e n s ie lu d z k ie g o is tn ie n ia , n a u k a o d o b ru m o r a ln y m o ra z n a u k a o im p e r a ty w ie m o r a l­ n y m (e u d a jm o n o lo g ia , a k s jo lo g ia , d e o n to lo g ia ). R a z e m w z ię te tw o rz ą te o r ię o b ie k ty w n e g o i a b s o lu tn e g o p o r z ą d k u m o r a ln e g o ja k o je j tr z y in te g r a ln e , a w a sp e k c ie in t e r p r e ta c y jn y m n ie s p ro w a d z a ln e do sie b ie sk ła d n ik i. T y m b a r d z ie j o d r ę b n ą p o z y c ję z a jm u je n a u k a o s u m ie n iu i p o z o s ta łe t r a k t a t y o a k ta c h lu d z k ic h i c n o ta c h m o r a ln y c h . Co w ię c e j, p ro b le m m o r a ln e j s p e c y f ik a c ji a k tu lu d z k ie g o je s t w m o im p r z e k o n a ­ n iu ty lk o c z ę śc ią s k ła d o w ą n a u k i o d o b ru m o r a ln y m (a k s jo lo g ii) i w je j r a m a c h z o s ta ł p r z y p o r z ą d k o w a n y t r a k t a t o w i o w a r to ś c ia c h m o r a ln y c h 7. W s z y s tk ie w y m ie n io n e t r a k t a t y z o s ta ły te ż w m o im p o d r ę c z n ik u o p r a ­ c o w a n e m n ie j w ię c e j w je d n a k o w y c h w y m ia r a c h stro n ic o w y c h . T o też o „ m o n o g r a fic z n y m ” w y e k s p o n o w a n iu z a g a d n ie n ia m o r a ln e j s p e c y f i­ k a c ji a k tu lu d z k ie g o w ogóle n ie m oże b y ć m o w y . D osyć a u t o r y t a ­ ty w n e s tw ie rd z e n ie ks. S z o stk a m u s i w ię c b u d z ić z d z iw ie n ie . J u ż n a p o c z ą tk u le k t u r y jeg o k r y ty c z n y c h r e f le k s j i b u d z i się o b a w a , że z b y t w ie lk ą ro lę o d g r y w a ją w n ic h w ła s n e p re k o n c e p c je a u to r a ze sz k o d ą d la n ie d w u z n a c z n e j n a w e t w y m o w y k ry ty k o w a n e g o te k s tu . 2. N A C Z E L N A T E Z A K R Y T Y C Z N Y C H U W A G K S. A. S Z O S T K A P u n k t c ię ż k o śc i p ro b le m u m o r a ln e j s p e c y f ik a c ji a k tu lu d z k ie g o , a w z w ią z k u z ty m ta k ż e k r y t y k i ks. S z o s tk a sp o c z y w a n ie w ą tp liw ie n a w p ro w a d z o n y m p rz e z e m n ie ro z r ó ż n ie n iu m ię d z y a k te m p ro s ty m ( o p a r ty m n a s c h e m a c ie : w o la — cel) i a k te m z ło ż o n y m ( r e a liz u ją c y m s c h e m a t: w o la — ś r o d k i — cel). W k o n te k ś c ie te g o r o z r ó ż n ie n ia ja k o jego filo z o fic z n e u ś c iś le n ia w y s u w a ją się n a czoło tr z y p o ję c ia : „cel c z y n n o ś c i” (in a c z e j „ p rz e d m io t a k t u ”, w te r m in o lo g ii ks. S z o s tk a „cel p r z e d m io to w y ” ), d a le j — „ c e l s p r a w c y c z y n u ” (z w a n y c z a s a m i „ in t e n ­ c ją ”, p rz e z k s. S z o s tk a „ c e le m p o d m io to w y m ”), a w re s z c ie „cel a k tu zło ż o n e g o ”. K s. S z o s te k z w y m ie n io n y c h t u p o ję ć r e f e r u je n a p o d s ta w ie m eg o p o d rę c z n ik a d w a , m ia n o w ic ie „cel c z y n n o ś c i” i „cel s p r a w c y c z y ­ n u ”. P o ró ż n y c h n a ic h t e m a t r e f le k s ja c h , do k tó r y c h za c h w ilę p o ­ w ró c im y , w y s u w a w k o ń c u te z ę , że „ n ie is tn i e ją z e w n ę trz n e a k ty 0 s t r u k tu r z e p r o s t e j ” 8. P ro p o n o w a n e p rz e z e m n ie r o z w ią z a n ie p r o b le ­ m u s p e c y f ik a c ji a k tu lu d z k ie g o o k a z u je się w ię c c h y b io n e . T w ie r d z e ­ n ie to p o d b u d o w u je a u to r jeszcze in n y m i r a c ja m i, k tó r e o d n o sz ą się je d n a k ty lk o do w tó r n y c h e le m e n tó w r o z w ią z a n ia . N ie p o w o d z e n ie m o ­ je j k o n c e p c ji w z m a c n ia w ię c — w jeg o p r z e k o n a n iu — s ta n o w is k o ty c h , k tó r z y g ło sz ą „ p r y m a t c e lu p o d m io to w e g o w o c e n ie całe g o czy ­ n u ” 9. N a ty c h sło w a c h k ó łk o się z a m y k a : czy to k r ó ts z ą d ro g ą za p o m o c ą w y r a ź n ie s fo rm u ło w a n e g o z d a n ia , ja k to c z y n ią z w o le n n ic y s u b ie k ty w iz m u e ty c z n e g o , czy te ż d ro g ą o k rę ż n ą — p rz e z w y k a z a n ie n ie k o n s e k w e n c ji m o je g o r o z r ó ż n ie n ia a k tó w lu d z k ic h n a a k ty p ro s te 1 a k ty zło żo n e —■ z a g a d n ie n ie m o r a ln e j s p e c y f ik a c ji a k tu lu d z k ie g o 6 w : C h r z e ś c i j a ń s t w o ż y w y c h , p r. zb ió r, p o d re d . b p a B. B ejzego, W a rs z a w a 1976, 164, 174— 178. 7 Z a r y s e t y k i o g ó ln e j, 118— 119. 8 K ł o p o t y z a k t e m p r o s t y m , 159. 9 A rt. cyt., 191.

d o c h o d z i n ie z m ie n n ie do teg o sam eg o p u n k tu : je s t n im p o d m io t a k tu i z a m ie rz o n e p rz e z n ie g o jeg o w ła s n e cele p o d m io to w e .

W a rto ś ć k r y ty c z n y c h u w a g k s. S z o stk a z a le ż y od d w u k r y te r ió w : 1° czy d o k o n a ł o n p r a w id ło w e j r e k o n s tr u k c j i m o je j m y ś li, czy te ż n ie o d c z y ta ł je j, ja k n a le ż y , a n a w e t z d e fo rm o w a ł, 2° czy w y s u n ię te p rz e z n ieg o z a s trz e ż e n ia d a d z ą się d ro g ą o d p o w ie d n ic h w y ja ś n ie ń o d ­ p a ro w a ć . N ie w ą tp liw ie lo sy p o le m ik i ro z s tr z y g a ją się n a p ie r w s z y m e ta p ie : p r z e p r o w a d z o n a t u p r ó b a p r a w d y r o z w ią z u je n ie m a l a u to m a ty ­ czn ie z a sa d n o ś ć w z g lę d n ie b e z z a s a d n o ś ć d a ls z y c h o c e n a u to r a . 3. „C E L P O D M IO T O W Y ” 'A M O R A L N A S P E C Y F IK A C J A „ A K T U O S T R U K T U R Z E Z Ł O Ż O N E J ” Z a p ro p o n o w a n a p r o c e d u r a k a ż e w ró c ić do f u n d a m e n ta l n y c h p o ję ć p ro b le m u . Ks. S z o s te k w z ią ł za p rz e d m io t k r y ty c z n e j r e f le k s j i p rz e d e w s z y s tk im d w a : p r z e d m io t a k tu (cel c z y n n o śc i) o ra z cel p o d m io to w y (cel s p r a w c y c z y n u , in te n c ja ) . K ró tk o r e f e r u je tr e ś ć tr a d y c y jn e j tezy, w m y ś l k tó r e j p r z e d m io t a k tu je s t c z y n n ik ie m d e c y d u ją c y m w o k r e ś ­ la n iu m o r a ln o ś c i a k tu , n a to m ia s t cel p o d m io to w y i in n e o k o lic z n o śc i m a j ą z n a c z e n ie d ru g o r z ę d n e . S ta n o w is k o t r a d y c y jn e a u to r u z u p e łn ia p r z e d s ta w ie n ie m m eg o p o g lą d u . P o le g a o n w e d łu g n ie g o n a ty m , że w a ż n o ść te z y tr a d y c y jn e j z a c ie ś n ia m ty lk o do a k tu p ro s te g o , n a to m ia s t o b o k teg o w p r o w a d z a m n o w ą k a te g o r ię a k tu złożonego, w k tó r y m je d n a k — c y tu ję sło w a a u to r a —· „ ro lę p o d s ta w o w ą i d o m in u ją c ą p e łn i cel p o d m io to w y ” 10. K ró tk o m ó w ią c m o je ro z w ią z a n ie r ó ż n i się od tr a d y c y jn e g o n a jp i e r w ty m , że f o r m u łu ję n ie z n a n e te o r ii tr a d y c y jn e j p o ję c ie a k tu złożonego, n a s tę p n ie zaś ty m , że w a k c ie z ło ż o n y m p r z y ­ z n a ję c e lo w i p o d m io to w e m u m ie js c e p o d s ta w o w e g o w y z n a c z n ik a jego m o r a ln e j w a rto ś c i. T a k c z y n ią c o k a z u ję się o s ta te c z n ie z w o le n n ik ie m s u b ie k ty w iz m u m o ra ln e g o , k tó r y w sło w a c h ty lk o zw a lc z a m .

Co do s k o n s tr u o w a n ia p rz e z e m n ie n o w e g o p o ję c ia a k tu o s t r u k t u ­ rz e z ło żo n e j, n ie u c h y la m się od o d p o w ie d z ia ln o ś c i za tę in n o w a c ję . N a to m ia s t m u s z ę z p r z y k r o ś c ią s tw ie rd z ić , że p rz y p is a n e m i p rz e z ks. S z o s tk a p o d n ie s ie n ie c e lu p o d m io to w e g o do r a n g i d o m in u ją c e g o c z y n n ik a w k o n s ty tu o w a n iu m o r a ln e j w a r to ś c i a k tu złożonego m ija się c a łk o w ic ie z p r a w d ą . Ś w ia d c z y o ty m n ie d w u z n a c z n ie m o ja w y p o ­ w ie d ź : „Co do p o ję c ia c e lu (w a k c ie z ło ż o n y m — T S ) n a le ż y z a z n a ­ czyć, że n ie u to ż s a m ia się ono a n i z p o ję c ie m c e lu c z y n n o śc i, czy li p rz e d m io tu , a n i z p o ję c ie m c e lu s p r a w c y c z y n u ” łl, p rz e z k s. S z o s tk a z w a n e g o w ła ś n ie „ c e le m p o d m io to w y m ”. W k o n te k ś c ie te j w y p o w ie ­ d z i z n a jd u je się p o d rę c z n ik o w e w y ja ś n ie n ie , ja k n a le ż y ro z u m ie ć „ c e l” w y s tę p u ją c y w a k c ie z ło żo n y m , a b y go o d ró ż n ić od ce lu c z y n n o śc i i ce lu s p r a w c y czy n u . O ró ż n ic y , z a c h o d z ą c e j m ię d z y ty m i ce la m i, z w ła sz c z a z aś m ię d z y ce le m s p r a w c y c z y n u a c e le m w a k c ie z ło żo n y m , p r z e k o n u je te ż p r z y j ę ta p rz e z e m n ie d e f in ic ja c e lu s p r a w c y c z y n u łą c z n ie z d o d a n y m do n ie j k o m e n t a r z e m 12. W y m ie n io n e t u te k s ty m o ż n a b y w z m o c n ić p rz e z in n e jeszcze w y p o w ie d z i m o jeg o p o d rę c z ­ n ik a , a le i bez teg o n ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że d o k o n a n e p rz e z ks. S z o ­ s tk a u to ż s a m ie n ie ce lu s p r a w c y c z y n u , cz y li c e lu p o d m io to w e g o , z c e ­ le m s p e c y f ik u ją c y m a k t z ło żo n y je s t p o z b a w io n e w s z e lk ic h p o d s ta w .

10 A rt. cyt., 158.

n Z a r y s e t y k i o g ó ln e j, 144. 12 Dz. cy t., 135— 137.

S p e c y f ik a c ja a k tu zło żo n eg o w m y ś l m eg o p o g lą d u m a ró w n ie ż c h a ­ r a k t e r o b ie k ty w n y , n ie z aś s u b ie k ty w n y , p o n a d to d o k o n u je się n a o d ­ m ie n n e j, so b ie ty lk o w ła ś c iw e j p ła s z c z y ź n ie u w a r u n k o w a n e j w ła ś n ie z ło ż o n o ś c ią te g o a k tu . J e ś lib y w ię c w ja k im ś k o n te k ś c ie c h o ć b y dla w z g lę d ó w s ty lis ty c z n y c h z a sz ła p o tr z e b a n a z w a ć „ c e l a k tu z ło żo n e g o ” sło w e m „ in t e n c j a ”, to m o ż n a t a k p o s tą p ić , a le tr z e b a p r z y ty m z d a ­ w a ć so b ie s p r a w ę , że w ty m w y p a d k u te r m i n „ in t e n c j a ” o z n a c z a z u ­ p e łn ie coś in n e g o , a n iż e li „ in t e n c j a ”, cz y li „cel s p r a w c y c z y n u ” u ż y ty w o d n ie s ie n iu do a k t u p ro s te g o . W y s tą p ie n ie k s. S z o s tk a r o b i w r a ż e ­ n ie w rę c z s z o k u ją c e . K to k o lw ie k z a b ie r a głos w d y s k u s ji n a d c u d z y m p o g lą d e m m u s i się w y k a z a ć c h o ć b y e le m e n ta r n ą u m ie ję tn o ś c ią b e z ­ s tro n n e g o o d c z y ta n ia r e f e r o w a n e j m y śli. W p rz e c iw n y m w y p a d k u d y ­ s k u s ja r e d u k u j e się do z w y c z a jn y c h p r o te s tó w i k o m p r o m itu ją c y c h s p r o s to w a ń , a to w n ic z y m s p r a w y n ie p o s u w a n a p rz ó d . 4. P O J Ę C IE „ Ś R O D K A ” O M O R A L N A S P E C Y F IK A C J A A K T U P R O S T E G O D o d a tk o w y m w z m o c n ie n ie m p o d ję te j p rz e z ks. S z o s tk a p r ó b y s p r o ­ w a d z e n ia m eg o r o z w ią z a n ia n a w s p ó ln ą p ła s z c z y z n ę z s u b ie k ty w iz m e m e ty c z n y m , a ró w n o c z e ś n ie w a ln y m p o p a rc ie m te g o ż w ła ś n ie s u b ie k ­ ty w iz m u o k a z u je się d a ls z y cią g je g o k r y t y k i, w k tó r e j z a a ta k o w a ł o n m o je p o ję c ie a k tu p ro s te g o . T e n zaś a ta k p r z e p r o w a d z a z p o z y c ji p e łn e j a k c e p ta c ji is tn i e n ia a k tó w z ło ż o n y c h , czy li ta k ic h s t r u k t u r d z ia ła n ia , w k tó r y c h c z ło w ie k z a m ie rz a i r e a liz u je o k re ś lo n y cel za p o m o c ą „ ś r o d k ó w ” (w o la — ś r o d k i — cel). O strz e k r y t y k i a u to r a z m ie rz a n a to m ia s t do teg o , a b y d o w ie ść , że w s z e lk ie w ogóle a k ty lu d z k ie n a le ż ą w y łą c z n ie do te j je d n e j k a te g o r ii a k tó w zło żo n y c h . T ę w s z a k ż e te z ę w y r a ż a ks. S z o s te k p o ś r e d n io za p o m o c ą tw ie r d z e n ia , że p r z y jm o w a n e p rz e z e m n ie a k ty p ro s te , w k tó r y c h — z g o d n ie z m o im p o g lą d e m — c z ło w ie k z a m ie rz a i r e a liz u je o k re ś lo n y cel b ez i n t e r ­ w e n c ji ś r o d k ó w , n ie i s t n i e j ą 13, je ż e li z a ś is tn ie ją , to ty lk o w s e n ­ sie „ p rz y b liż o n y c h r o z r ó ż n ie ń ” 14 M o żn a w ię c ta k i m i n ie o s tr y m i p o ­ ję c ia m i p o s łu g iw a ć w ż y c iu p r a k ty c z n y m , a le n ie m a d la n ic h m ie js c a w r o z w a ż a n ia c h te o r e ty c z n y c h n a d p r o b le m a m i m o r a ln e j s p e c y f ik a c ji a k tu lu d z k ie g o . A b y z a ś d o w ie ść o s ta te c z n ie , że to , co n a z y w a m a k te m p r o s ty m , je s t w rz e c z y w is to ś c i a k te m z ło żo n y m , p rz y ta c z a n a jp i e r w m o je o k re ś le n ie a k tu p ro s te g o w r a z z je g o c e n tr a ln y m e le m e n te m w p o s ta c i „ w e w n ę tr z n e j c e lo w o śc i a k t u ” 15, n a s tę p n ie z a o p a t r u je je w k r ó t k ą „ g lo s sę ”, że je s t to p o ję c ie „ n ie c o t r u d n e ” ie,co, ja k sąd zi, u p r a w n ia go d o teg o , a b y c a łą u w a g ę p r z e s u n ą ł n a je d e n z d a ls z y c h f r a g m e n tó w m o jeg o w y w o d u . W f r a g m e n c ie ty m s t a r a m się p o k a z a ć , że celo w o ść a k tu , a k o n s e k w e n tn ie i jego p rz e d m io t s ta n o w ią z a s a d ę w e w n ę tr z n e j je d n o ś c i i to ż s a m o ś c i a k tu p ro s te g o . C z y n ię to n a p r z y ­ k ła d z ie a k tu z a b ic ia c z ło w ie k a , k tó r y — ja k tw ie r d z ę — je s t je d n ą i t ą s a m ą k a te g o r ią d z ia ła n ia n ie z a le ż n ie od sp o s o b u jeg o w y k o n a n ia ( z a s trz e le n ie , o tr u c ie , u d u s z e n ie ), p o d c z a s g d y n ie m a l id e n ty c z n e c z y n ­ n o śc i: s t r z a ł w p o w ie tr z e , s t r z a ł do z w ie rz ę c ia , s t r z a ł do c z ło w ie k a p r z e d s ta w ia j ą ze w z g lę d u n a o d m ie n n ą c elo w o ść tr z y ró ż n e k a te g o r ie 13 K ł o p o t y z a k t e m p r o s t y m , 159. 14 A rt. c y t., 161. 15 A rt. cy t., 159. 16 T a m że,

a k tu : s trz a ł, z a b ic ie z w ie rz ę c ia , z a b ic ie c z ło w ie k a . K s. S z o ste k o d tw o ­ rz y w s z y z r e f e r o w a n y b ieg m y ś li z a d a je n a jp ie r w p y ta n ie , co je s t p r z e d m io te m w ty c h a k ta c h : c z ło w ie k czy z a b ic ie c z ło w ie k a , n a s tę p n ie zaś — n ie c z e k a ją c ( ja k P iła t) n a o d p o w ie d ź — s ta w ia p r y n c y p ia ln ą te z ę : „W k a ż d y m ra z ie n a p e w n o z a b ic ie c z ło w ie k a n ie je s t a k te m p ro s ty m : z a b ić c z ło w ie k a m o ż n a je d y n ie p o p rz e z z a s trz e le n ie , u d u s z e ­ n ie b ą d ź te m u p o d o b n e ” 17. Z a ję te s ta n o w is k o p o p ie r a p r z y k ła d e m je s z ­ cze in n y c h , m n ie j lu b w ię c e j p o ś r e d n ic h sp o so b ó w z a d a w a n ia ś m ie r ­ ci, n p . „m ożna... u w ie ś ć k o m u ś żo n ę, a b y o śm ie sz y ć m ę ż a w o b e c p o d ­ w ła d n y c h lic z ą c n a to , że m ą ż m a ją c y ju ż n a d w e rę ż o n e se rc e , k o m ­ p r o m it a c ji n ie z n ie s ie , d o s ta n ie z a w a łu i u m r z e ” 1S. C z y te ln ik w y b a c z y t ę d łu ż s z ą r e l a c ję z k r y t y k i k s. S z o stk a , ale c h o d z i o k lu c z o w ą p o z y c ję w c a ło k s z ta łc ie jeg o w y w o d ó w , a r ó w ­ n o c z e śn ie całeg o ro z w a ż a n e g o a k tu a l n ie p ro b le m u . J e ż e li te n p u n k t z o s ta n ie n a le ż y c ie w y ś w ie tlo n y , m o ż n a b ę d z ie so b ie d a ro w a ć a n a liz ę d a ls z y c h e ta p ó w m y ś li k s. S z o s tk a , n a k tó r e s k ł a d a ją się w n io sk i, o k re ś lo n e w lo g ic z n e j tr e ś c i p o d s ta w o w ą n e g a c ją is tn ie n ia a k tó w p r o s ­ ty c h . Z a s a d n o ś ć w z g lę d n ie b e z z a sa d n o ś ć ty c h w n io s k ó w je s t p r o s tą k o n s e k w e n c ją ic h w y jś c io w e j z a sa d y . A le t a w ła ś n ie w y jś c io w a z a s a d a s ta n o w i z a g a d n ie n ie , w k tó r y m „ re s a d tr i a r i o s v e n i t ” i m u s i być w s z e c h s tro n n ie n a ś w ie tlo n a .

P o n ie w a ż z a ró w n o p o ję c ie p r z e d m io tu a k tu i jeg o celo w o ści, ja k i d o d a tk o w y k o m e n ta r z u k a z u ją c y ro lę ty c h p o ję ć w k o n s ty tu o w a n iu w e w n ę tr z n e j je d n o ś c i i to ż s a m o ś c i a k tu lu d z k ie g o z o s ta ły o d tw o rz o n e p rz e z k s. S z o s tk a p r z y p o m o c y c y ta tó w z m o je j k s ią ż k i, tr u d n o m i z n im i p o le m iz o w a ć . A z a te m s p ó r z a u to r e m z a c z y n a się z c h w ilą , k ie d y z a c z y n a o n p r z e m a w ia ć w ła s n y m ję z y k ie m i w y g ła s z a te z ę , w m y ś l k tó r e j n a w e t k o r o n n y m ó j p r z y k ła d n a rz e c z a k tu p ro s te g o , a m ia n o w ic ie a k t z a b ic ia c z ło w ie k a , o k a z u je s ię a k te m z ło żo n y m , bo (k tó ż b y te m u p rz e c z y ł? ) „ z a b ić c z ło w ie k a m o ż n a je d y n ie p o p rz e z z a ­ s trz e le n ie , u d u s z e n ie b ą d ź te m u p o d o b n e ”. K s. S z o s te k p o z o s ta w ia d o ­ m y ś ln o ś c i c z y te ln ik a u o g ó ln ie n ie ty c h słó w o ra z d o d a n ie do n ic h u z u ­ p e łn ia ją c e j r a c j i: „ u c z y n ić to lu b ow o p o p rz e z coś in n e g o ” ozn acza „ u c z y n ić to lu b ow o za p o m o c ą czegoś in n e g o ”. Z k o le i zaś „ u c z y n ić to lu b ow o za p o m o c ą czegoś in n e g o ” o z n a c z a „ p o słu ż y ć się ty m czy m ś in n y m ja k o ś r o d k ie m ”. „ Ś r o d e k ” s ta n o w i te d y in t e g r a l n ą część s k ł a ­ d o w ą s t r u k tu r y w sz e lk ie g o a k tu , k ie d y a k t te n p r z y b i e r a p o s ta ć d z ia ­ ła n ia z e w n ę trz n e g o , a to p o w o d u je ju ż zło żo n o ść a k tu .

S w ą te z ę o p a rł a u to r n a d w u c y ta ta c h z m o je j k s ią ż k i, a le sa m p rz y z n a je , że p ro b le m m o r a ln e j s p e c y f ik a c ji a k tu lu d z k ie g o , w ty m z a ś — a k tu p ro s te g o , s ta n o w i w t e j k s ią ż c e te m a t o b sz e rn ie js z e g o (ch o ć n ie „ m o n o g r a fic z n e g o ”) o p ra c o w a n ia . W y p a d a z a te m z b a d a ć , czy w c a ło k s z ta łc ie m o ic h w y p o w ie d z i z a ry s o w a n a w y ż e j in t e r p r e t a c j a a k tu z a b ic ia c z ło w ie k a (i w sz e lk ie g o a k tu z e w n ę trz n e g o ) m a w y s t a r ­ c z a ją c e u z a s a d n ie n ie . U w z g lę d n ie n ie z a ró w n o k o n te k s tó w , ja k i m ie js c p a r a le ln y c h n a le ż y do e le m e n ta r n y c h w y m o g ó w m e to d y k i p r a c y n a ­ u k o w e j ta k ż e w z a k re s ie e ty k i, w ię c n ie m o ż n a s ta w ia ć z a r z u tu , że te w y m a g a n ia p r z e k r a c z a ją siły k r y t y k a c z y re c e n z e n ta . S z c z e g ó ln ie z aś c h o d z i o to , a b y n a w s k a z a n e j d ro d z e d o jś ć do s tw ie rd z e n ia , czy c z y n n o śc i z e w n ę trz n e w y s tę p u ją c e w a k c ie z a b ic ia c z ło w ie k a w z g lę d n ie ja k ie g o k o lw ie k in n e g o a k tu z e w n ę trz n e g o m o ż n a w im ię p o d a n e j p rz e z 17 T am że. 18 T a m że.

k s. S z o stk a r a c j i u z n a ć za ta k ie sa m e „ ś r o d k i”, j a k te , k tó r e w c h o ­ d z ą w s t r u k t u r ę a k tu złożonego. C e le m z b a d a n ia te j s p r a w y p r z y p o m ­ n ę n a jb a r d z ie j w ty m w z g lę d z ie in s tr u k t y w n e u s ta le n ia .

J u ż n a str. 130 Z a r y s u e t y k i o g ó ln e j a n a liz u ją c s t r u k t u r ę z e w n ę tr z n e ­ go a k tu p ro s te g o p o d k re ś liłe m , że a k t te n je s t z ło ż o n y z w ie lu e le m e n ­ tó w p o d m io to w y c h i p rz e d m io to w y c h . D a łe m ró w n o c z e ś n ie w y r a z p rz e k o n a n iu , że w ś ró d ty c h e le m e n tó w w y s tę p u j ą p e w n e s ta łe i n ie ­ z m ie n n e c z y n n ik i o k r e ś la ją c e d y n a m ic z n ą je d n o ś ć o ra z g a tu n k o w ą to ż ­ sa m o ść d a n e j k a te g o r ii a k tu lu d z k ie g o . N a n a s tę p n e j z a ra z s tr o n ie p o n o w n ie z w ró c iłe m u w a g ę n a f a k t, że a k ty n a k a z a n e , p rz e z k tó r e w ty m k o n te k ś c ie r o z u m ie m a k ty p ro s te , s k ł a d a ją się n ie k ie d y z w ie lu c z y n n o śc i z e w n ę trz n y c h . Do ty c h słó w d o łą c z y łe m p rz e s tro g ę , że u s ta le n ie p r z e d m io tu a k tu p ro s te g o m oże z te g o p o w o d u p rz y s p o rz y ć c z a se m e ty k o w i sp o ro tr u d n o ś c i i w y m a g a d o k ła d n ie js z y c h a n a liz .

R e a liz a c ję teg o p o s tu la tu s ta n o w i d a ls z y to k w y w o d u n a s tr o n ie 132. O b ja ś n ia ją c ju ż d o k ła d n ie p o ję c ie p rz e d m io tu , cz y li c e lu c z y n n o śc i (celu p rz e d m io to w e g o w e d łu g ks. S z o s tk a ) w a k ta c h z e w n ę trz n y c h w y ­ o d rę b n iłe m w p ie r w d w a a s p e k ty : a) o k re ś lo n e r u c h y fiz y c z n e , czy li c z y n n o śc i p o d m io tu d z ia ła ją c e g o i (e w e n tu a ln ie ) n a rz ę d z ia , k tó r y m i się p o s łu g u je , o ra z b) ic h celo w e u p o rz ą d k o w a n ie , c z y li tę w s p o m n ia ­ n ą ju ż u p rz e d n io „ w e w n ę tr z n ą p r a w id ło w o ś ć ”, in a c z e j „ c e lo w o ść ” a k tu . R o z w in ię c ie m i u w y r a ź n ie n ie m z a w a r te j tu id e i s ta n o w i z a c y to w a n y p rz e z k s. S z o stk a f r a g m e n t m eg o w y w o d u n a k o le jn e j s tr o n ie 133, w k tó r y m , r o z p a tr u j ą c w z a je m n e p o w ią z a n ie m ię d z y ró ż n y m i c z y n n o ś ­ c ia m i z e w n ę trz n y m i a k tu p ro s te g o a je g o w e w n ę tr z n ą ce lo w o śc ią , s t a ­ w ia m tw ie r d z e n ie , że „ p rz e d m io t ... je s t ta k ż e z a s a d ą w e w n ę tr z n e j j e d ­ n o śc i i to ż s a m o ś c i a k t u ” o c z y w iśc ie p ro s te g o . P rz y to c z o n e te k s ty i k o n te k s ty n ie ro z s tr z y g a ją jeszcze p ro b le m u , 0 k tó r y n a m c h o d z i ( r o z p a tr u je m y n a ra z ie ty lk o je d n ą jeg o stro n ę ). M im o to u w a ż n y c z y te ln ik m oże n a p o d s ta w ie z a w a r ty c h w n ic h d a ­ n y c h u ro b ić so b ie o g ó ln e ro z e z n a n ie , w ja k im k ie r u n k u z m ie rz a m o ja k o n c e p c ja a k tu p ro s te g o . W id a ć w y r a ź n ie , że a k ty te p o jm u ję s ta le ja k o p e w n e d y n a m ic z n e s t r u k tu r y , k tó r e m a j ą s w o ją „ g a tu n k o w ą to ż ­ s a m o ś ć ” , s w o ją „ s p e c y f ik ę ”, sw o ją w re s z c ie „ n a t u r ę ” i że do te j n a t u ­ r y — ja k o je j in te g r a ln e s k ła d n ik i — n a le ż ą ow e z e w n ę trz n e „ e le ­ m e n t y ”, ow e „ c z y n n o śc i z e w n ę tr z n e ”, o w e w re s z c ie „ r u c h y i n a r z ę ­ d z ia ”. W ś w ie tle ty c h u s ta le ń z e w n ę tr z n y a k t p r o s ty ja w i się ja k o w e w n ę tr z n a je d n o ś ć d y n a m ic z n a , o b e jm u ją c a w ie le z e w n ę trz n y c h c z y n n o śc i łą c z n ie z n a rz ę d z ia m i, a le sc a lo n y c h i z e s p o lo n y c h w je d ­ n o li tą i n ie p o d z ie ln ą s t r u k t u r ę m o c ą o g a r n ia ją c e j i p r z e n i k a ją c e j je w s z y s tk ie je d n e j i t e j s a m e j z a s a d y s t r u k t u r a l n e j , cz y li w ła ś c iw e j im celo w o ści. J e s t to z a te m s t r u k t u r a h o m o g e n n a , p o sz c z e g ó ln e c z y n ­ n o śc i f u n k c j o n u ją p o ru s z a n e w e w n ę tr z n y m m e c h a n iz m e m c elo w o ści 1 d la te g o u c z e s tn ic z ą w je j g a tu n k o w e j o k re ś lo n o śc i. M a ją c p rz e d o c z y ­ m a ta k ą k o n c e p c ję a k tu p ro s te g o św ia d o m ie n ie u ż y łe m n ig d y n a o k re ś le n ie z e w n ę tr z n y c h sp o so b ó w jeg o r e a liz a c ji te r m i n u „ ś r o d k i”, a le w y łą c z n ie w y m ie n io n e p rz e d c h w ilą w y r a ż e n ia , n a jc z ę ś c ie j „ c z y n ­ n o śc i z e w n ę tr z n e ”. P o d o b n ie n ig d y n ie p o s łu ż y łe m się fo r m u łą , że p r z e d m io t a k tu p ro s te g o , c z y li jeg o s k u te k n a t u r a ln y je s t u rz e c z y w i­ s tn ia n y „ p o p rz e z ” ow e czy n n o śc i. P o d s ta w o w y m te r m i n e m n a w y r a ż e ­ n ie ow ego „ u r z e c z y w is tn ia n ia ” s k u tk u n a tu r a ln e g o b y ło sło w o „ m o c ą ”. D laczeg o ta k się d z ia ło , o ty m p rz e k o n a n a s a n a liz a d ru g ie j s tr o n y z a g a d n ie n ia , m ia n o w ic ie p o ję c ia a k tu o s t r u k tu r z e zło żo n e j.

sze r o z w a ż a n ia n a d a k te m z ło ż o n y m o p ie r a ć s ię b ę d ą w c a ło ś c i n a d a n y c h r o z s ia n y c h w r ó ż n y c h m ie js c a c h m eg o p o d rę c z n ik a . A le , ja k się z d a je , w y s ta r c z y o d w o ła ć się do d w u z ty c h w y p o w ie d z i, a b y u c h w y c ić is to tn y n e r w s p r a w y .

N a s tr o n ie 126 Z a r y s u e t y k i o g ó ln e j s f o rm u ło w a łe m w n a jo g ó l n ie j­ sz y c h te r m i n a c h z a jm o w a n e p rz e z e m n ie s ta n o w is k o o d n o ś n ie do a k tu p ro s te g o i złożonego. P r z y te j o k a z ji z a z n a c z y łe m , że a k t p r o s ty „ p r z e d ­ s ta w i a się ty lk o ja k o a k t, ... n a to m ia s t ( a k t z ło ż o n y — T S ) je s t a k te m z ło ż o n y m z a k tó w ”, in n y m i s ło w y ś r o d k i, z a p o m o c ą k tó r y c h c z ło w ie k z a m ie rz a i u r z e c z y w is tn ia o k re ś lo n y cel (p o r. s c h e m a t: w o la — ś r o d ­ k i — cel), u to ż s a m ia ją s ię z e le m e n ta m i s t r u k t u r a m i lu d z k ie g o d z ia ­ ła n ia w p o s ta c i a k tó w p ro s ty c h . K s. S z o s te k r ó w n ie ż c z y n i k r ó t k ą w z m ia n k ę o ty m u to ż s a m ie n iu „ ś r o d k a ” w y s tę p u ją c e g o w s t r u k tu r z e a k tu złożonego z a k te m p r o s ty m , a le n ie w y p r o w a d z a s t ą d ż a d n y c h w n io sk ó w . A ty m c z a s e m , ch o ć to k r ó t k ie s tw ie r d z e n ie p e łn i ty lk o r o ­ lę d ro g o w s k a z u w r o z p a tr y w a n y m p ro b le m ie , in f o r m u je je d n a k w y ­ s ta rc z a ją c o , że n a je g o lin ii k r y j e się is to t n a ró ż n ic a m ię d z y a k te m p r o s ty m a a k te m z ło żo n y m . P r z y ta k im u s t a w i e n iu z a g a d n ie n ia p o ję c ie „ ś r o d k a ” s ta ć się w in n o p r z e d m io te m s ta r a n n ie js z e g o p rz e m y ś le n ia . W p rz e c iw n y m ra z ie n ie m o ż n a b e z o b a w y p o m y łk i w y ro k o w a ć o jeg o to ż s a m o ś c i z „ c z y n n o ś c ia m i” s k ła d a ją c y m i się n a s t r u k t u r ę a k tu p r o s ­ teg o . K ie r u j ą c się t ą d y r e k t y w ą n a s tr o n a c h 144— 145 „ Z a r y s u e t y k i ’’ p o ś w ię c iłe m p o ję c iu „ ś r o d k ó w ” o so b n y k o m e n ta rz . W to k u r o z w ij a ­ n eg o w y ja ś n ie n ia p o d k r e ś liłe m p o n o w n ie , że „ k a ż d y z n ic h p o z o s ta je n a d a l ta k i m s a m y m a k te m , ja k i m je s t p o z a d a n y m a k te m z ło ż o n y m ” 19. N p. u d z ie le n ie ja łm u ż n y w c e la c h p o k u tn y c h r ó w n ie ż w ty m u k ła d z ie z a c h o w u je s w ą g a tu n k o w ą o d rę b n o ś ć ja k o a k t u d z ie le n ia ja łm u ż n y , a u w ie d z e n ie ż o n y n ie p r z e s ta je b y ć c u d z o łó s tw e m ta k ż e w te d y , k ie d y m a n a c e lu d o p ro w a d z ić m ę ż a do śm ie rc i. K ró tk o m ó w ią c f a k t, że d a n y a k t p r o s ty z o s ta ł w łą c z o n y ja k o „ ś r o d e k ” w o k re ś lo n y a k t z ło ­ ż o n y , n ie p o c ią g a za s o b ą z m ia n y jeg o w e w n ę tr z n e j b u d o w y , n ie t r a c i o n n ic z w ła ś c iw e j so b ie w e w n ę tr z n e j je d n o ś c i, s ta n o w i n a d a l h o m o - g e n n ą cało ść o d p o w ie d n ic h c z y n n o śc i w r a z z je d n o c z ą c ą je c e lo w o ścią. N a to m ia s t f a k t te n r z u t u j e w z a s a d n ic z y s p o s ó b n a s t r u k t u r ę a k tu złożonego. S k o ro b o w ie m a k t p r o s ty z a c h o w u je s w ą to ż s a m o ść w r a ­ m a c h a k tu zło żo n eg o i ta k ic h a k tó w je s t w ie le , w ta k i m r a z ie a k t z ło ż o n y p r z e d s ta w ia in n ą b u d o w ę , a n iż e li a k t p ro s ty . N ie je s t to b u d o w a h o m o g e n n a , a le (co w te k ś c ie ró w n ie ż z o sta ło p o d k re ś lo n e ) b u d o w a „ h e te r o g e n n a ” 2C. I w ła ś n ie t a „ h e te r o g e n n o ś ć ” a k tu o s t r u k ­ tu r z e z ło ż o n e j s p r a w ia , że w ła ś c iw a te m u a k to w i je d n o ś ć o p ie r a się o s ta te c z n ie n a je d n o ś c i c e lu , do k tó r e g o w s z y s tk ie ś r o d k i są s k i e r o ­ w a n e , o ra z n a je d n o ś c i p o d m io tu o g a rn ia ją c e g o a k te m sw e j w o li c a ­ łość p o d e jm o w a n e g o d z ia ła n ia . I w ty m ty lk o z n a c z e n iu m o ż n a p o ­ w ie d z ie ć o a k c ie zło ż o n y m , że je s t to „ je d e n ”, czy li „ je d n o lity ” a k t. P r z y p o m n ie n ie ty c h szczeg ó łó w , z a w a r ty c h , co p o d k r e ś la m , w t e k ­ ście p o d rę c z n ik a „ Z a ry s e ty k i o g ó ln e j”, p o z w a la z k o le i w fo r m ie ic h p o d s u m o w a n ia p o k a z a ć to , czego k s. S z o ste k n ie z a u w a ż y ł, m ia n o ­ w ic ie is to t n ą i je d n o z n a c z n ie o k re ś lo n ą ró ż n ic ę c h a r a k t e r y z u j ą c ą p o d ­ s ta w o w e k a te g o r ie d z ia ła ń lu d z k ic h . S tw ie r d z iliś m y w ię c , że is tn ie je ta k i ty p d z ia ła ń , k tó r y c h z a s a d n ic z ą c e c h ą je s t w e w n ę tr z n a je d n o ś ć

19 Z a r y s e t y k i o g ó ln e j , 144. 20 T am że.

s k ła d a ją c y c h się n a n ie „ c z y n n o ś c i” z w ła ś c iw ą im c e lo w o śc ią , d z ię k i c z e m u c z y n n o śc i te u r z e c z y w is tn ia ją w y łą c z n ie s k u te k z d e te r m in o w a n y w ła ś n ie t ą ce lo w o śc ią . T e n s k u te k n a z w a n y z o s ta ł „ p r z e d m io te m ”, cz y li „ c e le m c z y n n o ś c i” . W y s tę p u ją c e t u „ s p r a w s tw o ” ty c h c z y n n o śc i w u r z e ­ c z y w is tn ia n iu c e lu c z y n n o śc i je s t zg o ła s p e c y fic z n e j n a tu r y . N ie je s t to w g ru n c ie rz e c z y ic h s p r a w s tw o , a le s p r a w s tw o o r g a n iz u ją c e j je ce lo w o śc i, c z y li a k tu ja k o d y n a m ic z n e j cało ści. D la t e j te ż r a c j i n ie m o ­ g ą one u c h o d z ić za „ ś r o d k i” w w ła ś c iw y m teg o sło w a z n a c z e n iu . T ego r o d z a j u a k ty z o s ta ły u z n a n e z a a k t y o b u d o w ie p r o s te j ( a k ty p ro s te ), a ja k o p r z y k ła d p rz y to c z y ć m o ż n a a k t z a b ic ia c z ło w ie k a , p o w ie d z e n ie k ła m s tw a , u d z ie le n ia ja łm u ż n y . A le o b o k n ic h w y s tę p u j ą ta k ż e d z ia ła n ia , w k tó r y c h p r a w a s t r u k ­ t u r a ln e p r z y b i e r a j ą w rę c z o d m ie n n ą p o sta ć . Ic h b u d o w ę c h a r a k t e r y ­ z u je h e te r o g e n n o ś ć e le m e n ta r n y c h części s k ła d o w y c h o p a r t a n a g a ­ tu n k o w e j sp e c y fic e i o d rę b n o ś c i p o sz c z e g ó ln y c h a k tó w , za p o m o c ą k tó r y c h p o d m io t r o z u m n y o sią g a z a m ie rz o n e cele. O z n a c z a to , że ow e c e le n ie w c h o d z ą w w e w n ę tr z n ą s t r u k tu r ę u r z e c z y w is tn ia ją c y c h je a k tó w , a ta k sa m o i a k ty n ie z a tr a c a ją się w b y to w e j s p e c y fic e celów . A k ty i cele z n a jd u j ą się „ p o z a ” w ła ś c iw ą im g a tu n k o w ą s w o is to śc ią , są w z g lę d e m sie b ie c zy m ś z e w n ę trz n y m . C ele b o w ie m w y z n a c z a ją a k to m ty lk o o s ta te c z n y p u n k t o d n ie s ie n ia , do k tó re g o a k ty te d ą ż ą i w k tó r y m z n a jd u j ą sw o je u k o ro n o w a n ie , a k ty zaś d z ię k i sw e j sp ra w c z o ś c i p o w o d u ją — k a ż d y w w ła s n y m z a k re s ie — o d p o w ia d a ją c e so b ie s k u tk i, k tó r e n a k ła d a ją c się n a sie b ie p ro w a d z ą w k o ń c u do ta k ie g o s ta n u , że z a m ie rz o n y cel s ta je się rz e c z y w is to ś c ią . S t r u k t u r a te g o r o d z a ju d z ia ła ń je s t w ię c lu ź n ie js z a , o p ie r a się n a u p o r z ą d k o ­ w a n iu p o sz c z e g ó ln y c h a k tó w „ p o d k ą t e m ” celó w , „w s t r o n ę ” celów , a le ic h n ie s c a la w w e w n ę tr z n ą d y n a m ic z n ą je d n o ś ć z ty m i ce la m i. W s k a z a n a „ z e w n ę trz n o ś ć ” s t r u k t u r a l n a a k tó w w z g lę d e m c eló w p o w o ­ d u je , że z o s ta ły o n e n a te j p o d s ta w ie z a k w a lif ik o w a n e ja k o „ ś r o d k i”. N a to m ia s t cało ść d z ia ła n ia , p r z e d s ta w ia j ą c a sw o is ty w z a je m n ie p o w ią ­ z a n y ła ń c u c h ś r o d k ó w i c e lu , z o s ta ła n a z w a n a „ a k te m o s t r u k tu r z e z ło ż o n e j” („ a k t z ło ż o n y ”). P r z y k ła d e m a k tu zło żo n e g o je s t w ła ś n ie w z ię ta z D ü r r e n m a tt a s y tu a c ja , k ie d y k to ś u w o d z i żo n ę sw eg o z w ie rz ­ c h n ik a , a b y sp o w o d o w a ć ś m ie rć m ę ż a , czy te ż , k ie d y s tu d e n t k u p u je k s ią ż k ę c e le m p r z y g o to w a n ia się do e g z a m in u , a n a d a ls z y m p la n ie u z y s k a n ia m a g is te riu m .

N a tle c a ło k s z ta łtu d a n y c h w y ja ś n ie ń m o ż n a w ic h z a k o ń c z e n iu u s ta lić , ile z ia r e n słu s z n o ś c i k r y j e się w te z ie k s. S z o s tk a , k tó r y n a f a k c ie , że „ z a b ić c z ło w ie k a m o ż n a je d y n ie p o p rz e z z a s trz e le n ie , u d u ­ s z e n ie ” itp ., o p ie ra w n io s e k : „ n a p e w n o z a b ic ie c z ło w ie k a n ie je s t a k te m p r o s ty m ”. O tóż c a ła b ie d a w ty m w ła ś n ie , że ow o „ p o p rz e z ” je s t w ie lo z n a c z n e . M a o no sw ó j se n s i o d p o w ie d n ie z a s to s o w a n ie , k ie d y o d n o si się do ś r o d k ó w w w ła ś c iw y m z n a c z e n iu , o k tó r y c h p rz e d c h w ilą b y ła m o w a. A le to z n a c z e n ie z a c h o w u je sw ą w a ż n o ś ć ty lk o w z a k r e ­ sie a k tó w z ło żo n y c h d la r a c j i ju ż d o k ła d n ie o m ó w io n y c h . T y m c z a s e m k s. S z o ste k p rz e k r o c z y ł g ra n ic e a k tó w z ło ż o n y c h i w s z e d ł w d z ie d z i­ n ę a k tó w p ro s ty c h . N a ty m w s z a k ż e p o lu , ja k teg o d o w o d z iłe m o p ie ­ r a j ą c się n a o d p o w ie d n ic h te k s ta c h i z a w ą r te j w n ic h a r g u m e n ta c ji, p o ję c ie ś r o d k a n ie m a ju ż je d n o z n a c z n e g o z a s to s o w a n ia . W r o z w a ż a ­ n ia c h filo z o fic z n y c h , w k tó r y c h c h o d z i o śc isło ść m y ś le n ia , k r y j ą się w ty m d a le k o s ię ż n e k o n s e k w e n c je . P r z y n a jm n ie j w s to s u n k u do m o ­ jeg o p o g lą d u n a te m a t a k tu p ro s te g o i a k tu zło żo n eg o o ra z ic h is to ­ tn y c h s k ła d n ik ó w w p o s ta c i w e w n ę tr z n e j c e lo w o śc i o ra z „ ś r o d k a ” d o ­ k o n a n e p rz e z k s. S z o stk a p rz e r z u c e n ie k a te g o r ii „ ś r o d k a ” n a a k t p ro s ­

ty o z n a c z a ju ż n ie ty lk o z w y k łe n ie o d c z y ta n ie a u te n ty c z n e g o s e n s u m o je j m y ś li, a le ta k ż e je j b a rd z o g łę b o k ą d e fo r m a c ję . P o w ta r z a się tu h is to r i a z „ c e le m p o d m io to w y m ” : w ła s n e p re k o n c e p c je w tła c z a a u to r w m o je te k s ty w b r e w ic h w y m o w ie i w ogóle c a łe j lo g ice p ro p o n o ­ w a n e g o p rz e z e m n ie r o z w ią z a n ia . W te n sp o só b k o n s t r u u je w y g o d n ą p la tf o r m ę , n a k tó r e j ła tw o m u w y p ro w a d z a ć w sz e lk ie w n io s k i, ja k ic h sobie ty lk o „ z a ż y c z y ”. Ic h b o g a ty z e s ta w z n a jd u je się w d a ls z y c h c z ę śc ia c h jeg o k r y ty c z n y c h u w a g 21. 5. O „C E L O W O Ś C I A K T U P R O S T E G O ” S L Ö W K IL K A W d o ty c h c z a s o w y m o m ó w ie n iu u w z g lę d n io n e z o s ta ły t e w y p o w ie ­ dzi ks. S z o stk a , w k tó r y c h p rz y p is y w a ł m i tw ie r d z e n ia m n ie j lu b w ię ­ c ej n ie z g o d n e z a u te n ty c z n y m se n s e m te k s tó w z a w a r ty c h w Z a r y s i e

e t y k i ogóln ej. O b o k teg o m o ż n a m u w y tk n ą ć z b y t ła tw e p rz e jś c ie do

p o r z ą d k u d z ie n n e g o n a d c e n tr a ln y m w s t r u k tu r z e a k tu p ro s te g o p o ­ ję c ie m celo w o ści. A u to r, ja k ju ż o ty m w s p o m n ia łe m , o g ra n ic z y ł się do p rz y to c z e n ia p o d a n e g o p rz e z e m n ie k o ń c o w e g o o k r e ś le n ia te j c e ­ lo w o ści, są d z ą c , że m o że n a ty m p o p rz e s ta ć , g d y ż je s t ono „ n ie c o t r u d n e ”, a p rz e to — w im ię z d ro w ia p sy c h ic z n e g o — n ie z a s łu g u je n a g łę b sz e z a s ta n o w ie n ie się n a d je g o z n a c z e n ie m . P rz y p u s z c z a m , że n ie je s t to je d y n e „ n ie c o t r u d n e ” s fo rm u ło w a n ie , z ja k im a u to r s p o t­ k a ł się w filo z o fii, a ta k ż e i w e ty c e . J e ż e li ze w s z y s tk im o b sz e d ł się w te n sp o só b , m o ż n a ż y w ić o b a w y , że w ie le ta jn ik ó w e ty k i p o z o s ta n ie m u n a d łu g o obce. O sta te c z n ie s tu d iu m filo z o fii z a k ła d a o d p o w ie d n ie p rz y g o to w a n ie , b a d a n ie z aś f e n o m e n u m o r a ln o ś c i w jeg o n a jg łę b s z y c h p o d s ta w a c h z m u s z a do w e jś c ia w ś w ia t id e i s k o m p lik o w a n y c h i w y ­ m a g a ją c y c h in te le k tu a ln e g o w y s iłk u c e le m ic h z ro z u m ie n ia . N ie m a ż a d n y c h p o d s ta w p rz y p u s z c z a ć , że co w r o z w a ż a n ia c h filo z o fic z n y c h je s t lu s tr z a n o ja s n e , je s t z te g o ty lk o p o w o d u p ra w d z iw e . C z ę sto b o ­ w ie m — z w ła sz c z a w filo z o fii — je s t to je d y n ie z łu d n y p o ły s k , z w y k ła p o li tu r a , za k tó r ą k r y j e się lic h o ść te o r e ty c z n e g o m a te r ia łu . W r a c a ją c do te m a tu n a le ż y s tw ie rd z ić , że n ie „ tr u d n o ś ć ” w z g lę d n ie „ p rz y s tę p - n o ś ć ” p o ję c ia c e lo w o śc i m a w o m a w ia n e j p rz e z n a s s p r a w ie r o z s tr z y ­ g a ją c e z n a c z e n ie . T u c h o d z i o coś in n e g o . D o ty k a m y ty m sa m y m n o ­ w eg o p ro b le m u , a je s t n im m e to d a filo z o fo w a n ia . 6. M E T O D A F IL O Z O F O W A N IA S z e ro k o ś ć z a g a d n ie n ia , a ró w n o c z e ś n ie jeg o o d rę b n o ś ć w s to s u n k u do w ła śc iw e g o te m a tu n in ie js z e j d y s k u s ji u s p r a w ie d liw ia s e le k ty w n e , a je d n a k o gólne p o tr a k to w a n ie teg o a s p e k tu ró ż n ic y z d a ń m ię d z y k s. S z o s tk ie m a m o ją o so b ą. S p re c y z o w a n ie p r z y n a j m n i e j is to tn y c h p u n k ­ tó w t e j s p r a w y w y d a je się celow e.

Z a c z n ę od p rz e d s ta w ie n ia m o je g o p o g lą d u , k tó r e g o sz k ic o w e u ję c ie d a łe m w Z a r y s i e e t y k i o g ó l n e j 22, a w p rz y s z ło ś c i m o że z d o b ę d ę się n a sz e rsz e o p ra c o w a n ie . S tw ie r d z iłe m ta m , że za p o d s ta w ę r e f le k s ji n a d w s z y s tk im i f u n d a m e n ta m i z a g a d n ie n ia m i filo z o f ic z n o -e ty c z n y m i (w ty m ró w n ie ż n a d z a g a d n ie n ie m m o r a ln e j s p e c y f ik a c ji a k tu lu d z ­ k ie g o ) o b ie r a m m e to d ę m y ś le n ia , k tó r ą o g ó ln ie m o ż n a s c h a r a k te r y ­ 21 K ł o p o t y z a k t e m p r o s t y m , 160— 163. 22 Z a r y s e t y k i o g ó ln e j, 27— 30.

z o w a ć ja k o „ e m p ir y c z n o - r a c jo n a ln ą ”. E m p iry c z n ą je s t o n a w ty m p r z e ­ d e w s z y s tk im z n a c z e n iu , że z d o ś w ia d c z e n ia e ty c z n e g o c z e rp ie p o d s t a ­ w o w e d a n e , k tó r y c h o p is filo z o fic z n y p r o w a d z i do u s t a le n i a ty c h w ła ś ­ c iw o ś c i b a d a n e g o z ja w is k a , z k tó r y c h w y ła n ia j ą się f u n d a m e n ta ln e p y t a n i a filo z o fic z n e . J e s t to z a te m e ta p p r o b le m o tw ó rc z y i p r z e d s y s te - m o w y .

P u n k t c ię ż k o śc i b a d a n ia filo z o fic z n e g o sp o c z y w a w ię c n a , n a s tę p n y m e ta p ie . J e g o z a d a n ie m je s t d a ć r o z w ią z a n ie p o s ta w io n e g o p ro b le m u , in n y m i sło w y s f o rm u ło w a ć o d p o w ie d n ią te z ę filo z o fic z n ą i j ą u p r a w o ­ m o c n ić . W s tę p n ą w ty m k ie r u n k u p r z e s ła n k ę s ta n o w i a k c e p t a c ja ogól- n o filo z o fic z n y c h za ło ż e ń , n ie z b ę d n y c h d la w y k o n a n ia n a r z u c o n y c h p rz e z d o ś w ia d c z e n ie , ściśle e ty c z n y c h z a g a d n ie ń . T o te ż św ia d o m ie o p o w ie ­ d z ia łe m się po s tro n ie filo z o fii to m is ty c z n e j, k tó r e j r e a lis ty c z n a te o r ia p o z n a n ia i filo z o fia b y tu , p rz e d e w s z y s tk im z aś s p ir y tu a lis ty c z n a a n ­ tr o p o lo g ia d o s ta r c z a ją p o d s ta w o w y c h z a s a d ro z u m o w y c h d la o p a r te j n a n ic h e ty k i. O d te j te ż filo z o fii z a p o ż y c z y łe m m e to d ę m y ś le n ia f ilo ­ zo ficzn eg o , u k ie r u n k o w a n e g o n a o s ta te c z n o ś c io w e w y ja ś n ie n ia f e n o ­ m e n u m o ra ln o ś c i. N a jb a r d z ie j c h a r a k te r y s te y c z n y m r y s e m ty c h w y ­ ja ś n ie ń je s t d ą ż e n ie do w y k r y c ia is to to w y c h s t r u k t u r w p o sz c z e g ó ln y c h a s p e k ta c h b y tu m o ra ln e g o i w y ra ż e n ie ic h za p o m o c ą s f o rm u ło w a ń o z a s ię g u u n iw e r s a ln y m . W a ż n ą ro lę n a ty m o d c in k u b a d a n ia p e łn ią a n a liz y filo z o fic z n e , k tó r e z m ie r z a ją do s p r e c y z o w a n ia z a s a d n ic z y c h e le m e n tó w o d n o ś n y c h p o ję ć filo z o fic z n o -e ty c z n y c h i w ła śc iw e g o im ję z y k a . P r z y p o m o c y u z y s k a n e g o t ą d r o g ą a p a r a t u p o ję ć b u d u je się z k o le i o d p o w ie d n ie te z y i ic h u z a s a d n ie n ia . W k o ń c o w e j k o n k lu z ji c h a r a k t e r y s t y k i teg o e ta p u m o ż n a s tw ie rd z ić , że m a c h a r a k t e r „ te z o - tw ó r c z y ” 23 i sy s te m o w y , s to s o w a n a zaś tu m e to d a je s t m e to d ą m e ­ ta f iz y c z n ą .

T e o g ó ln e u s t a le n i a p r z y p o m n ia n e z o s ta ły po to , a b y je z a sto so w a ć do z a g a d n ie n ia m o r a ln e j s p e c y f ik a c ji a k tu lu d z k ie g o . J e ż e li ch o d z i 0 d a n e d o ś w ia d c z e n ia , p o z w a la ją on e s tw ie rd z ić is tn ie n ie ró ż n o r o d n y c h k a te g o r ii d z ia ła ń lu d z k ic h , ic h w ie lo r a k ie p o w ią z a n ia i n ie je d n o lite s t r u k t u r y 24, p o n a d to u k a z u je z a s a d n ic z e k ie r u n k i ic h m o ra ln e g o w a r ­ to ś c io w a n ia i tk w ią c e w n ic h a n ty n o m ie . Z ty c h ź ró d e ł w y ła n ia się i n t e r e s u j ą c y n a s p ro b le m e ty c z n y , ja k ie c z y n n ik i u z n a ć za n a c z e ln e 1 r o z s tr z y g a ją c e w y z n a c z n ik i m o r a ln e j w a r to ś c i ty c h a k tó w .

P rz y g o to w a n ą p r z y p o m o c y d o ś w ia d c z e n ia te m a ty k ę , m o że le p ie j tw o rz y w o filo z o fic z n e g o b a d a n ia , b ie r z e za p rz e d m io t sw e j p r a c y „ r a ­ tio p h ilo s o p h ic a ”. W w y n ik u d o k o n a n y c h a n a liz d o c ie r a o n a w k o ń c u d o p o d s ta w o w y c h s t r u k t u r d w u k a te g o r ii a k tó w , d z ię k i c z e m u m oże z a ró w n o u s ta lić w ła ś c iw ą im d y n a m ic z n ą o k re ś lo n o ś ć , j a k i z a c h o d z ą ­ ce m ię d z y n im i ró ż n ic e . W y p ra c o w a n a w te n sp o s ó b m e ta f iz y k a a k tu p ro s te g o i złożonego o s ią g a sw ó j szczy t w p o ję c iu w e w n ę tr z n e j c e lo ­ w o ś c i a k t u p ro s te g o , k tó r e w w y n ik u d a ls z y c h z a b ie g ó w te o r e ty c z n y c h p r o w a d z i do s f o r m u ło w a n ia p o ję c ia ś r o d k a w a k c ie zło żo n y m .

N a ty c h te ż d w u p o ję c ia c h , o d p o w ie d n io u śc iś lo n y c h , o p ie r a ją się p o z o s ta łe e le m e n ty k o n s tr u k c ji , w k tó r e j w id z ę b a r d z ie j a d e k w a tn e r o z w ią z a n ie p r o b le m u m o r a ln e j s p e c y f ik a c ji a k t u lu d z k ie g o , a n iż e li w tr a d y c y jn y m to m iz m ie , a ty m m n ie j w k o n c e p c ja c h s u b ie k ty w is ty c z - n y c h i re la ty w is ty c z n y c h . T r a d y c y j n a e ty k a to m is ty c z n a z n a b o w ie m ty l k o p o ję c ie c e lu c z y n n o śc i (p r z e d m io t a k tu ) i c e lu s p r a w c y c z y n u 23 Dz. c y t., 19, 21— 22. 24 Dz. cy t., 121— 123.

(„ c e lu p o d m io to w e g o ”). Z teg o p o w o d u p o s łu g u je się p o ję c ie m ce lu s p r a w c y c z y n u do w y r a ż e n ia rz e c z y w is to ś c i z n a c z n ie b o g a ts z e j, a n iż e li p o z w a la n a to ś c isłe r o z u m ie n ie tr e ś c i teg o p o ję c ia . S ta w ia to ją w o b e c lic z n y c h tr u d n o ś c i, k tó r e p r ó b u je ro z w ią z a ć p r z y p o m o c y tz w . z a s a d y p o d w ó jn e g o s k u tk u , co ją n a r a ż a n a jesz c z e w ię k sz e k o m p lik a ­ c je i c z y n i —■ z w ła sz c z a d ziś — p r z e d m io te m s k o n c e n tr o w a n y c h a ta k ó w ze s tr o n y e ty k ó w i te o lo g ó w k a to lic k ic h . N a to m ia s t s u b ie k ty w iz m r e l a ­ ty w is ty c z n y (w y s tę p u ją c y d ziś ró w n ie ż p o d m ia n e m te le o lo g iz m u w z g lę ­ d n ie k o n s e k w e n c ja liz m u ) o d rz u c a w ogóle p o ję c ie p r z e d m io tu a k tu i o g ra n ic z a się ty lk o do p o ję c ia c e lu p o d m io to w e g o . P o m ija ją c f a k t, że m o d y f ik u je w p e w n y m s to p n iu jego r o z u m ie n ie w p o ró w n a n iu z s e n ­ se m teg o te r m i n u w tr a d y c y jn y m to m iz m ie , c z y n i z n ieg o je d y n y w y ­ z n a c z n ik m o r a ln e j w a r to ś c i a k tó w lu d z k ic h n a p o d s ta w ie (ró ż n ie i n t e r ­ p r e to w a n e g o ) r a c h u n k u w y n ik a ją c y c h z a k tu k o rz y ś c i i szkód. T a k ie je d n a k s ta n o w is k o n ie ty lk o p o p a d a w sp rz e c z n o ść z d o św ia d c z e n ie m e ty c z n y m p o ś w ia d c z a ją c y m is tn ie n ie p e w n y c h s ta ły c h k w a lif ik a c ji m o ­ r a l n y c h p o d s ta w o w y c h k a te g o r ii d z ia ła n ia lu d z k ie g o , a le p o n a d to p r o ­ w a d z i w sw y c h k o n s e k w e n c ja c h lo g ic z n y c h do u s a n k c jo n o w a n ia j e d ­ n o s tk o w e g o l u b z b io ro w e g o e g o iz m u i p o d e r w a n ia p o d s ta w m o r a ln o ś ­ ci s ta łe j i p o w s z e c h n ie o b o w ią z u ją c e j. P o d ję ta p rz e z m n ie p r ó b a r o z w ią z a n ia p ro b le m u m o r a ln e j s p e c y f i­ k a c j i a k tu lu d z k ie g o z m ie rz a w ię c do te g o , a b y w z b o g a c ić a p a r a t u r ę p o ję c io w ą t r a d y c y jn e j k o n c e p c ji to m is ty c z n e j p rz e z w p ro w a d z e n ie n o ­ w e j k a te g o r ii a k t u złożonego, im p lik u ją c e g o p o ję c ie c e lu ja k o n a d ­ rz ę d n e g o c z y n n ik a jeg o d y n a m ic z n e j je d n o ś c i. T e n w s z a k ż e cel u m ie s z ­ cz a m w s f e rz e o b ie k ty w n y c h u w a r u n k o w a ń a k tu lu d z k ie g o i r o z p a ­ t r u j ę n a o d rę b n e j, je m u ty lk o w ła ś c iw e j p ła s z c z y ź n ie . O d ró ż n ia go to w y r a ź n ie z a ró w n o od c e lu c z y n n o śc i, ja k i s p r a w c y c z y n u w a ż n y c h w z a k re s ie a k tu p ro s te g o . A le d z ię k i te m u w z a g a d n ie n iu m o r a ln e j s p e c y f ik a c ji a k tu lu d z k ie g o o tw ie r a ją się n o w e p e r s p e k ty w y te o r e ty c z ­ n e, k tó r e p o z w a la ją w d o p u s z c z a ln y m z a k r e s ie u w z g lę d n ić to , co je s t s łu s z n e w k o n c e p c ja c h s u b ie k ty w is ty c z n y c h , m ia n o w ic ie w ie lk ą r o lę n a d r z ę d n y c h c e ló w lu d z k ie g o d z ia ła n ia , a ró w n o c z e ś n ie z a c h o w a ć w ie c z ­ n ie tr w a łe i z a s łu g u ją c e n a o b ro n ę e le m e n ty s ta n o w is k a tr a d y c y jn e g o to m iz m u , je g o p rz e d e w s z y s tk im w id z e n ie n ie z m ie n n y c h , w e w n ą tr z a k tu p ro s te g o tk w ią c y c h p o d s ta w m o r a ln e j w a r to ś c i lu d z k ie g o p o s tę ­ p o w a n ia . S ta n o w is k o to z a k ła d a jeszcze r e i n t e r p r e ta c j ę in n y c h z a ­ g a d n ie ń (tzw . a k tó w w e w n ę tr z n ie z ły c h i te o r ii w a rto ś c i), a le w s u ­ m ie s tw a r z a n a d z ie ję d o jś c ia do r o z w ią z a n ia z d o ln eg o s ta w ić czoło w s p ó łc z e s n y m k o n te s ta to r o m e ty k i c h r z e ś c ija ń s k ie j w w e r s ji to m i­ sty c z n e j.

U w a g i te z m ie r z a ją do teg o , a b y z w ię k s z ą s iłą u w y d a tn ić t w i e r ­ d z e n ie , że w z a ry s o w a n y m p rz e z e m n ie p o g lą d z ie n a o m a w ia n e a k t u a l ­ n ie z a g a d n ie n ia id e a w e w n ę tr z n e j c e lo w o śc i a k tu p ro s te g o o ra z ś r o d k a w a k c ie z ło ż o n y m w y s tę p u je w p e w n y m ś c iśle o k re ś lo n y m k o n te k ś c ie , k tó re g o je s t z a k o ń c z e n ie m i k w in te s e n c ją . D la te g o m u s i b y ć r o z p a t r y ­ w a n a w p o w ią z a n iu z ty m k o n te k s te m . W y rw a n a z jeg o w n ę tr z a n ie ty lk o tr a c i n a w y ra z is to ś c i w ła s n y c h lo g ic z n y c h k o n tu r ó w , a le r z u ­ t u j e d e fo r m u j ąco n a p o z o sta łe p o ję c ia , z k tó r y m i je s t p o w ią z a n a . O d ­ b ij a się to p rz e d e w s z y s tk im n a p o ję c iu c e lu s p r a w c y c z y n u o ra z i n ­ n y c h o k o lic z n o śc i, ja k te ż z a s a d y : „cel d o b ry n ie u ś w ię c a ś r o d k ó w m o r a ln ie z ły c h ”. P rz y c z y n ę m o ic h k ło p o tó w z k s. A. S z o s tk ie m u p a t r u ­ ję n a p ie r w s z y m m ie js c u w jeg o b r a k u z ro z u m ie n ia d la m e ta fiz y c z ­ n y c h im p lik a c ji s to s o w a n e j p rz e z e m n ie m e to d y filo z o fic z n e g o b a d a ­ n ia . P o d k r e ś la m „ b r a k u z r o z u m ie n ia ”, n ie zaś „ n ie a k c e p to w a n ia ”, g d y ż

n a w e t z a jm u ją c in n e s ta n o w is k o m o że i p o w in ie n z ro z u m ie ć z a sa d n ic z e k a te g o r ie k ry ty k o w a n e g o p rz e z sie b ie p o g lą d u . T e j u m ie ję tn o ś c i ks. S z o s te k n ie p rz y s w o ił sobie w ta k i m p r z y n a j m n i e j s to p n iu , a b y p o ­ t r a f i ł u n ik n ą ć d o sy ć e le m e n ta r n y c h n ie p o ro z u m ie ń . 7. K O R Z Y Ś C I Z P O D J Ę T E J P R Z E Z A U T O R A K R Y T Y K I M im o w s z y s tk o n ie m o ż n a k r y t y k i ks. S z o s tk a u w a ż a ć za c a łk o ­ w ic ie c h y b io n ą . U k a z u ją c je d n o z m o ż liw y c h n ie p o r o z u m ie ń o d n o śn ie do m o je g o s ta n o w is k a z m u s ił m n ie do p o n o w n e g o p r z e m y ś le n ia w ła s ­ n e j k o n c e p c ji i p o n o w n e g o , a le ju ż p o d k ą te m ro z p r o s z e n ia g r o m a d z ą ­ cy c h się w o k ó ł n ie j w ą tp liw o ś c i, p rz e d s ta w ie n ia w ę z ło w y c h p r z y n a j ­ m n ie j p ro b le m ó w . O p ró cz teg o — co ró w n ie ż n a le ż y p rz y z n a ć ·— s ta ł się o k a z ją do s k o r y g o w a n ia je d n e g o z n ie d o p r e c y z o w a n y c h s f o rm u ło ­ w a ń . W y s tę p u je ono w k o ń c o w e j c h a r a k te r y s t y c e a k tó w z ło żo n y c h , w k tó r e j — b io rą c p o d u w a g ę w ła ś c iw ą ty m a k to m je d n o ś ć p o d m io tu i je d n o ś ć c e lu — w y p o w ie d z ia łe m p o g lą d , że d z ię k i te m u a k ty te „ n ie t r a c ą z n a m io n w e w n ę tr z n e j je d n o lito ś c i” 25. W ś w ie tle a k tu a ln e g o r o z e z n a n ia p ro b le m u u w a ż a m za k o n ie c z n e sk o m e n to w a ć d o k ła d n ie j to w y ra ż e n ie . N ie w ą tp liw ie a k ty zło żo n e n ie s ta n o w ią lu ź n e j a g lo ­ m e r a c ji a k tó w p ro s ty c h , z a to m iz o w a n y c h i p o z b a w io n y c h o d p o w ie d n ie j o rg a n iz a c ji. A k ty zło żo n e p r z e d s ta w ia j ą u p o r z ą d k o w a n y u k ła d d z ia ­ ła n ia z m ie r z a ją c y do w y b ra n e g o p rz e z p o d m io t celu. W ty m z n a c z e ­ n iu p r z y s łu g u je im d y n a m ic z n a je d n o ś ć , k tó r a o d g ry w a o g ro m n ą ro lę w m o r a ln y m p o s tę p o w a n iu c z ło w ie k a ja k o c z y n n ik jeg o w e w n ę tr z n e j, d u c h o w e j i n t e g r a c j i 20. Z d ru g ie j je d n a k s tr o n y w c h o d z i w g rę n ie ­ w ą tp liw a h e te r o g e n n o ś ć śro d k ó w , k tó r a w s t r u k tu r z e a k tó w z ło ż o n y c h n ie u le g a z a ta r c iu . Z te g o p o w o d u p o d s ta w y je d n o ś c i a k tu złożonego o p ie r a ją się n a je d n o ś c i p o d m io tu d z ia ła ją c e g o o ra z z a m ie rz o n e g o c e lu . A to o z n a c z a w ła ś n ie t a k m o c n o w to k u n in ie js z e j o d p o w ie d z i z a a k c e n to w a n ą ró ż n ic ę m ię d z y je d n o ś c ią z n a m io n u ją c ą a k ty złożone a je d n o ś c ią w ła ś c iw ą a k to m p ro s ty m . P o n ie w a ż ta o s ta tn ia je d n o ś ć s ta n o w i w w ła ś c iw y m te g o sło w a z n a c z e n iu w e w n ę tr z n ą je d n o ś ć s t r u k ­ tu r a ln ą , w o b e c teg o n ie m o ż n a p rz y p is y w a ć a k to m z ło ż o n y m „ w e ­ w n ę tr z n e j je d n o lito ś c i”, ja k to u c z y n iłe m n a w s p o m n ia n y m m ie js c u w Z a r y s i e e t y k i ogóln ej. B a rd z ie j a d e k w a tn y m i ś c isły m w y ra ż e n ie m b ę d ą tu sło w a „ je d n o ś ć celo w eg o u k ł a d u ”, w s k a z u ją c e n a c h a r a k t e r y ­ s ty c z n ą d la a k tó w z ło ż o n y c h je d n o lito ś ć ro z u m n e g o u p o rz ą d k o w a n ia , s ta n o w ią c ą je d n a k w p o ró w n a n iu z a k ta m i p r o s ty m i „ je d n o ś ć ” ty lk o z e w n ę tr z n ą , n ie zaś w e w n ę trz n ą . W a sp e k c ie m o r a ln e j s p e c y f ik a c ji te g o ty p u a k tó w p r z e ja w ia się t e n s t a n rz e c z y s w o is tą a u to n o m ią ś r o d k ó w w z g lę d e m o g a rn ia ją c e g o je celu. T a k w ię c k r a k o w s k im ta r g ie m m o ż n a n in ie js z ą w y p o w ie d ź z a k o ń ­ czyć p o je d n a w c z y m a k c e n te m , że d y s k u s ja p ro w a d z o n a z ks. S z o s t­ k ie m (a n g ie ls k im sp o so b em , g d zie o d p o w ie d ź p a d a m n ie j w ię c e j w p ó ł r o k u po z a d a n iu p y ta n ia ) d la o b u s tr o n b ę d z ie p o ż y te c z n a . J e ż e li n ie d o jd ą on e n a w e t do u z g o d n ie n ia p o g lą d ó w , p r z y n a jm n ie j w e w e n tu a l­ n y c h p rz y s z ły c h s f o rm u ło w a n ia c h b ę d ą o stro ż n ie js z e .

26 Dz. c y t,, 146. 25 Dz. c y t., 144.