"Społeczna funkcja sztuki w świetle
historii", Juliusz Starzyński,
„Materiały do studiów i dyskusji z
zakresu teorii i historii sztuki, krytyki
artystycznej oraz metodologii badań
nad sztuką”, R. I, 1950, z. 3-4 :
[recenzja]
Ochrona Zabytków 4/1-2 (12-13), 108-109
n a żen ia filo zo ficzn y ch p od staw św ia to p o glądu, który w g łó w n ej m ierze b ył źró d łem form alizm u jak i im p resjo n isty cz nego n atu ralizm u . M usim y p rzean alizo w a ć całość dorobku h istorii sztuki tak p o w szech n ej jak i p o lsk iej celem w y d o b y cia b lisk ic h nam sta n o w isk i o k reśle n ia p u n k tu h istoryczn ego, do k tórego za m ierzam y n a w ią z y w a ć “. R ola k rytyk i arty sty czn ej je s t tu d on iosła, k ry ty k i ty pu p o stu la ty w n eg o , dającej m ożność k ie r o w a n ia i w p ew n y m sen sie p lan ow an ia p rzeja w ó w tw órczych w d zied zin ie sztu ki. K rytyk a m a w a lc z y ć o jed n olitość k r y te r ió w ,.Zasada p rym atu treści jest tą p o d sta w o w ą zasadą, na której m u si m y bazow ać, z której m u sim y w y p ro w a dzać w sz y stk ie w ą tk i n aszych badań i rozw ażań. W m y ś l słó w L en in a b ę d ziem y się starali n a w ią z y w a ć do tych n u rtó w k u ltu ry okresu k a p ita listy czn eg o , w k tórych m ieściły się g łó w n e zadatki rozw oju m ającego poprzez szereg etapów d op row ad zić do zasad n iczych re w o lu c y j n y ch przem ian , k tóre już bezpośrednio w y ty c z y ły drogę h isto ry czn ą naszej epo k i“. A u tor o m a w ’a k o lejn o h istoryczn e p rzesła n k i realizm u , n asz stosu n ek do re alizm u m ieszcza ń sk ieg o X IX w ., realizm i h a sło „sztuka d la sztu k i“, estety zm ja k o w sp ó ln e źródło form alizm u i n a tu ra lizm u , dochodząc do w n io sk ó w , że „treść sp ołeczn a naszej epoki, sta w ia ją c przed sztu k ą n o w e zadania — dom aga się ró w n ież n o w y c h środków w y ra zu “.
P o r ę b s k i M ieczy sła w , D w a pro gram y (str. 51— 78). — J e st to p ierw sza próba m etod yczn ego, n a u k o w eg o opraco w a n ia zagad n ień p la sty k i polsk iej d w u d ziesto lec ia m ięd zy w o jen n eg o . A utor c e l- n :e i lap id arn ie p o słu g u je się trafn ym i cy ta ta m i, ch arak teryzu je g łó w n e k ieru n ki w m a la r stw ie p o lsk im tego okresu, tj. form izm i abstrakcjonizm . Jednem u i d ru giem u „obca b yła ja k a k o lw iek pro b lem a ty k a treściow a, in w en cja ich spro w a d za ła się g łó w n ie do in w en cji fo rm a l n ej, a d zieło sztuki sta w a ło się w ich p rzek on an iu czystą form ą, p od legającą w y łą c z n ie im m a n en tn y m praw om k o n w en cjo n a ln ej kom p ozycji p la sty c z n e j“. R ezu lta tem ob yd w u b y ł form alizm .
S t a r z y ń s k i Ju liu sz, O n au k o w o - k ry ty czn ej in terp retacji d zieła sztuki (zesz. 2, str. 7— 31). — W toczącej się w a l ce o n o w e ob licze św ia ta , o n o w e ob licze so cja listy czn ej k u ltu ry i sztu k i — p ra w i d ło w e o k reślen ie zasad m etod ologicznych w b ad an iach nad sztuką, jej historią i te orią, je s t zadaniem niezm iern ej w a g i z w ła sz c z a , że ciągle jeszcze u trzym u ją się na tym polu liczn e d eform acje id e a li sty czn eg o sk rzy w ien ia oraz szk od liw y
108
prak tycyzm u ch y la n ia się od in terp reta cji i w a rto ścio w a n ia . A u tor d aje krótki p rzegląd sto so w a n y ch d otych czas m etod w badaniach nad sztuką oraz u sta la p rze sła n k i n au k ow ej m eto d y h isto rii i k ry ty k i sztu k i w oparciu o k la sy k ó w m ark sizm u. „N aukow y św ia to p o g lą d m a teria lizm u d ia le k ty c z n e g o i h isto ry czn eg o o t- w .era... p ełn e m o żliw o ści p ra w id ło w eg o w iązan ia m etod y h .storyczn o - op isow ej i in terp reta cję oraz b u d ow anie p o jęcio w ych u ogóln ień w op arciu o n a u k o w o od k ryte p raw a h istoryczn ego rozw oju lu d zk ości“. A utor zaznacza, że czek a n a s „ogrom na praca p rzen iesien ia założeń id eo lo g iczn y ch i m eto d o lo g iczn y ch m a rk - sizm u -len in izm u na ca ło k szta łt m a teria łu h istoryczn ego oraz na z ja w isk a tw ó r czości a rty sty czn ej“. „W ytłu m aczyć d zie ło sztuki w jego h istoryczn ym k o n ta k cie jako rezu ltat toczącej się w a lk i n o w eg o ze starym w d anym ściśle o k reślo n y m m iejscu i czasie oto p o d sta w o w e zad an ie zarów no h isto ry k a ja k i k r y ty k a “. W ska zaw szy na d w a zasad n icze m o m en ty n a ukow ej m etod y badań sztuki (od b ijan ie się p raw h istoryczn ej k on ieczn ości w d ziele sztu k i i m om en t osob ow ości a rty sty) autor p rzechodzi do om ów ien ia g łó w nych cech , k tóre w in n y ch a ra k tery zo w a ć p ra w id ło w ą m etod ę n a u k o w eg o badania sztuki: a) śc iśle h isto ry czn y ch arak ter naukow ej m etod y badań sztuki, b) d ia lek ty czn e p o jm o w a n ie rozw oju i p rze m ian sztuki, c) zasada k la so w o ści i par tyjn ości. d) zasada p rym atu treści. S tw ierd za, że n a jw a żn iejszy m zad an iem h istoryk a i k rytyk a sztu k i jest ro zszy fro w a n ie isto tn e treści i ten d en cji k la so w ej każdego d zieła sztu k i, a w ła śc iw y m pro b lem em n au k ow ej h isto rii sztu k i je s t „w idziana, p rzed staw ion a i zin terp reto w an a w k on k retn ych d ziełach sztuki, osob ow ościach tw ó rcó w oraz ich h is to ryczn ych zw ią zk a ch — historia realizm u jako artystyczn ego od p ow ied n ik a n au k o w e g o m a teria listy czn eg o pogląd u n a św ia t w jeg o w a lc e z- rozm aitym i fo rm a m i św ia to p o g lą d u id e a listy c z n e g o “.
S t a r z y ń s k i Juliusz. S p ołeczn a funkcja sztuki w ś w ie tle h isto rii (zesz.
3—4, str. 7— 47). „Sztuka je s t z ja w isk ie m społecznym . K ażde d zieło sztuki je s t o d biciem rzeczy w isto ści h istoryczn ej czasu i jej środ ow isk a sp ołeczn ego“. „Z arów no treść od b ijająca rzeczy w isto ść jak i for m a (w ew n ętrzn a struktura i k sz ta łt z e w n ętrzn y) — sk ład ające się na organ icz ną jed n ość d zieła sztuki — sta n o w ią sw o isty w y k ła d n ik sił n u rtu jących n a d b u d ow ę id eo lo g iczn ą danego sp o łeczeń stw a, a jed n o cześn ie są zw ią za n e i u za leżn ion e od ek on om iczn o-sp ołeczn ej bazy
d a n eg o sp o łeczeń stw a “. „ D ń ed ziczą c d o św ia d czen ia w a rszta to w e sw y ch poprzed n ik ó w , arty sta naszej epoki u siłu ją cy w y ra zić n o w ą treść społeczną, n ie je d n o k ro tn ie popada w k o n flik t z d ziełam i sw y c h p oprzedników i m istrzó w “. T ego rodzaju k o n flik ty stają się bodźcem roz w o ju i postępu w sztuce. G łów n ą d z ie d zin ą n au k ow ego za in tereso w a n ia h is to r ii sztu k i są te p rzedm ioty i zak resy w y tw ó rczo ści społecznej, które ob słu gu ją sp o łeczeń stw o d ziełam i sztuki, u rzeczy w istn ia ją c y m i id ee estety czn e, p o w sta ją ce w n ad b u d ow ie id eologiczn ej teg o sp o łe c z e ń s tw a “. H istoria sztuki zajm u je się n ad to h isto rią i zm ien n ością sp ołeczn ego o d d zia ły w a n ia d zieł sztuki. S ztu k a w y tw a rza się stop n iow o poprzez zróżn ico w a n ie i n arastan ie coraz to n o w y ch fu n k c ji sp ołeczn ych . Za p ośred n ictw em d zieł sztu k i p rzem aw ia i o d d zia ły w u je p a n u jąca id eo lo g ia społeczna danego czasu i środ ow isk a. „D ziedziczenie i p om n ażan ie d o św ia d czeń przez sta le p o n a w ia n ą p ra k ty k ę je s t w e d łu g E n gelsa g łó w n y m c zy n n ik iem rozw ojow ym , d zięk i k tórem u p o przez w ie k i rozw ija się i d okonuje ow o w y d o sk o n a le n ie ręki i u m y słu ludzkiego, k tórem u zaw d zięczam y n a jw y ższe tw ory sz tu k i“. A u tor p rzed staw ia g łó w n e etap y h isto ry czn e teg o d osk on alen ia się i w y ja śn ia ja k w zw iązk u z n im i n a ra sta ła i ró żn ico w a ła s ię sp ołeczn a fu n k cja sztu k i w cią g u w ie lo w ie k o w y c h przem ian, w y k a zu ją c że w ok resie „ ja sk in io w y m “ w y stę p u ją d w ie p o d sta w o w e fu n k cje sztu k i, tj. u d zia ł w m a teria ln y m fo rm o w a n iu o to czen ia lu d zk iego oraz u n a o cz n ie n ie p o g lą d ó w człow ieka. Od n eo litu d ochodzi tu trzeci m o m en t — „funkcja w ła d c z a “ , ch a ra k tery sty czn a w o k resie w ie lk ic h form acji n iew o ln iczy ch (Egipt, A ssy ria , B ab ilon ia, K reta, G recja, R zym . E uropa feu d aln a). „Sztuka posiada tę w ła śc iw o ść różniącą ją od w ięk szo ści w y tw o r ó w in n y ch p rzeja w ó w n a d b u d o w y id eo lo g iczn ej, że p ew n e jej d zieła w p ew n y m stop n iu i pod in n y m i w a r u n k am i z a ch o w u ją zd oln ość od d zia ły w a n ia este ty c z n e g o n a w e t i po zaniku bazy i n ad b u d ow y, z k tórych w y ro sły . Z jaw isk o to p ozorn ie ty lk o p ozostaje w sp rzeczn o śc i z p o d sta w o w ą zasadą m etod y m a rk si sto w sk iej — zasad y h isto ry czn eg o u w a r u n k ow an ia. M om en t ciągłości d zied zi czenia i r o zw ija n ia p o stęp o w y ch treści id eo lo g iczn y ch oraz p rzejm ow an ie ty ch p o stęp o w y ch treści przez n o w ą k la sę a n iek ied y n a w e t i przez n o w ą fo rm a cję ek on o m iczn o -sp o łeczn ą w y ja śn ia ten p ro b lem w zu p e łn o śc i“. D zieje s' tu k i eu ro - rop ejsk iej od feu d alizm u do w ie lk ie j r e w o lu c ji m ieszczań sk iej (1789) to jed en
w ie lk i proces n arastan ia realizm u. N o w e fu n k cje .sztuki rodzą się przez cały w ie k X IX do W ielk iej R ew olu cji P a źd ziern i k o w ej 1917 r., w y ra sta ją na g ru n cie o dzied ziczon ych dośw iad czeń i w n a w ią za n iu do epok poprzednich, będąc „ n atu raln ym pod su m ow an iem i p rzegląd em tych w szy stk ich w a rto ści isto tn ie p o stę p ow ych , które ludzkość stw o rzy ła w p o przednich epokach sp o łeczeń stw a k la so w e g o “.
P o r ę b s k i M ieczysław , T reść i fo r m a w sztukach p la sty czn y ch (zesz. 3— 4), str. 48— 72). — „T reścią d zieła sztu k i je s t r zeczy w isto ść, którą dzieło od b ija p o z y ty w n ie lu b n e g a ty w n ie. F orm a d zieła sztu k i posiada asp ek t p od w ójn y: m a te ria ln y i idealny. W asp ek cie m a teria ln y m form a d zieła sztuki to w y tw ó r m a te r ia l nej tech n ik i, jak i p o w sta je z w y b ra n eg o tw o rzy w a na sk u tek o k reślon ego ilo śc io w o i ja k o ścio w o w k ła d u pracy lu d zk iej. W a sp ek cie id ea ln y m form a d zieła sztu k i to o k reślo n e m a teria ln ie od b icie treści rzeczy w isty ch , odbicie, sta n o w ią ce m y ślo w e u o g ó ln ien ie tych treści poprzez w yb ran ą p ełn ą ja k o ścio w ą , od b icie o p o zy ty w n ej lu b n eg a ty w n ej w a rto ści p o zn aw czej, której sp raw d zian em je s t p ra k tyczn a k on fron tacja dzieła z r z e c z y w i sto ścią “.
W y k a K azim ierz, M atejko i S ło w a cki (nr 3— 4, s. 73— 140). — G łęb o k ie i o d k ryw cze stu d iu m k la so w eg o u w a ru n k o w a n ia tw órczości M atejk i p rzyzn ające m u w ła śc iw e m ie jsc e w d ziejach m a la r stw a p o lsk ieg o w n aw iązan iu d o w a lk i 0 realizm so cja listy czn y w eta p ie d z is ie j szym . „M alarstw o M atejki je s t w ie lk im m a la rstw em id eo lo g iczn y m n ie ty lk o przez fa b u łę i an egd otę jeg o p łócien . J est ono tak im m a la rstw em dlatego, p o n ie w aż każde z jeg o g łó w n y ch p łó cien sta n o w i w yraźn ą od p ow ied ź na ok reślo n ą p o lity czn ie i h istoryczn ie fazę ży cia sp o łe c z e ń stw a p o lsk ieg o w G alicji w d z ie sięcio lecia ch 1860— 1890“. W tw ó rczo ści M atejki m ożna w yróżn ić d w ie fazy: m a la rstw o p a trio ty czn o -m ieszcza ń sk ie (do r. 1869) i p a trio ty czn o -so lid a ry sty czn e. Jed n ak że isto tn y napęd m a la rstw a M a tejk i pod m ask ą m ieszczań sk ą b y ł p o ch o dzenia lu d o w eg o „M atejko p ozostał w ie l k im m alarzem narodow ym , p o n iew a ż ob yd w ie id eo lo g ie jego życia, ja k ie ś w ia dom ie p rzetw arzał na dzieła m alarsk ie, w isto cie w y r a sta ły na głębokim , u ta jo nym , n ie p osiad ającym sw o ich form o fi cjaln ego w y ra zu w p atriotyzm ie m a sy lu d o w e j“. M atejk ę ze S ło w a ck im łą czy ogóln e p o k rew ień stw o typu od czu w an ia 1 n u rt p o stęp o w o -h u m a n isty czn y . „S ło w ack i u k a zy w a ł, „jak m ożna su ro w y k r y
