Halina Wistuba
Jak powstawała tomistyczna filozofia
kultury
Studia Philosophiae Christianae 13/2, 213-224
JA K POW STAW AŁA TO M ISTY CZN A F IL O Z O F IA KULTURY P oczątki b a d a ń filozoficznych n ad k u ltu r ą noto w an e są w lite ra tu rz e n au k o w ej dopiero od połow y X V III w iek u .1 Od tego czasu za ry so w u je się zróżnicow anie znaczeniow e p ojęcia k u ltu r y i p ojęcia cyw ilizacji, w d ru g iej połow ie X IX w ieku k s z ta łtu ją się d w a odręb n e stan o w isk a w te j sp raw ie. W lite ra tu rz e n iem ieckiej p ojęcie k u ltu ry zostaje p rz e ciw staw ione zdecydow anie pojęciu cyw ilizacji. M yśliciele niem ieccy o k re śla ją bow iem k u ltu r ę ja k o rozw ój życia duchow ego, k tó re w yraża się w lu d z k iej działalności in te le k tu a ln e j, m o ra ln e j, tw órczej.2 N ato m ia st au to rz y fra n cu sc y w tym sam ym ok resie u trw a la ją zaznaczającą się ju ż w epoce O św iecenia skłonność w k ie ru n k u utożsam ian ia p o ję cia k u ltu r y z pojęciem cyw ilizacji. W edług poglądu J. M aritain a, k tó ry je st rep re z e n to w a n y d la tego sta n o w isk a, k u ltu r a w yznacza isto tn ą część cyw ilizacji (civilisa tio n to u t court). N ie m a bow iem doskonalenia życia społecznego i praw dziw ego rozw oju w spólnot ludzk ich z pom inię ciem d oskonalenia osoby ludzkiej jako ta k ie j. O ba te m om enty są ta k isto tn ie skorelow ane, że stan o w ią jedno. D latego w edług M a rita in a k u ltu r a je st nie tylk o ją d re m , lecz je s t ta k ż e k sz ta łte m w szelkiej cy w ilizacji.3
B a d an ia n ad filozofią k u ltu ry n a tra fia ją z kolei n a now y problem . J e s t to m ianow icie p roblem jedności czy w ielości k u ltu r. Z aznacza się on n a tle p rocesu m etodologicznej em an c y p ac ji n a u k hum an isty czn y ch od n a u k przyro d n iczy ch .4. W d ru g iej połow ie X IX w iek u d ają się z a u w a żyć b a d a n ia n a d k u ltu r ą w łonie poszczególnych n a u k , zw łaszcza w historii, socjologii, antropologii. Z a in tereso w a n ia an alizą k u ltu r ludów pie rw o tn y c h u w y ra ź n ia ją jeszcze b ard z iej pro b lem jedności czy w ielości k u ltu r.5
T a k k sz ta łtu ją c a się sy tu a c ja b ad a ń sta je się tłe m a zarazem in sp i ra c ją d la p o szukiw ań filozofii tom isty czn ej w te j dziedzinie. B ezpo śred n im zaś im pulsem do p o djęcia b a d a ń było n ie w ą tp liw ie sam o od 1 Por. B. R eiser, De cultu ra et de philosophia culturae, A ngelicum X IV (1937) 356
2 Рог. Н. W istuba, In te le k tu a ln e p o d sta w y tw o ró w k u ltu r y w e d łu g
filo zo fii św . T om asza z A k w in u , S tu d ia P hilo so p h iae C h ristian a e 7 (1971)
2, 251 η.
3 Por. J. M a rita in , S a in t T h o m a s A q u in a s, L ondon 1946, 50, odn. 2. 4 Por. E. R o th ac k er, L ogik u n d S y s te m a tik der G eistesw issen sch a ften , M ünchen u n d B e rlin 1927, 3 nn.
5 P or. J . A. G obineau, Essai sur l’in égalité des races hum aines, cyt. za: P. F ernesole, De la civilisa tio n chrétienne, P a ris 1945, 20 n; por. E. C a l-lot, C ivilisa tio n et civilisations, P a ris 1954, p assim ; por. F. K oneczny, O w ielości cy w iliza c ji, K ra k ó w 1935, passim .
rodzenie tom izm u, któ reg o ośrodkiem s ta ł się W yższy In s ty tu t F ilo zoficzny w L ouvain. P u b lik a c je z z a k resu tom isty czn ej filozofii k u ltu ry za czy n ają pojaw iać się u pro g u X X w ieku. W niniejszym a rty k u le zo stanie p rze d staw io n a p ro b le m a ty k a p o ru sza n a przez a u to ró w tych p ie r w szych p rac , k tó re b ęd ą om ów ione w k o lejności chronologicznej ich u k a
zy w a n ia się d ru k ie m w la ta c h od 1903 do 1948.
1. W r. 1903/4 A ug u sty n F isch e r-C o lb rie p rze d sta w ia p rac ę pt. O f i
lo zo fii k u l tu r y ,6 A rty k u ł te n u k az ał się w dw óch częściach. A u to r p o
d e jm u je p ró b ę za p reze n to w an ia filozofii k u ltu r y w o p arc iu o n au k ę św. Tom asza. O m aw ia n a jp ie rw różne fu n k c jo n u ją c e do tego czasu d e fin ic je k u ltu ry , w y k az u jąc ich niead ek w atn o ść, k tó ra w y n ik a z b ra k u w łaściw ego u ję c ia sam ej isto ty k u ltu ry .7 W prow adza n astęp n ie po dział k u ltu ry , d o strze g ając je j trz y zasadnicze człony a m ianow icie: a) k u ltu r ę o b ie k ty w n ą, k tó r a o b ejm u je całość dóbr, zdolnych do dosko n alen ia człow ieka ja k o takiego, b) k u ltu r ę su b ie k ty w n ą, k tó ra o b e j m u je doskonałość p o sia d an ą przez człow ieka, oraz c) k u ltu rę ak ty w n ą , k tó fa w y stę p u je ja k o d ziała n ie ludzkie, zm ierza ją ce do w ytw orzenia dó b r d o skonalących człow ieka.8
P rzechodząc d alej do zagadnień szczegółow ych, a u to r rozw aża cel, p rze d m io t i p rzyczynę k u ltu ry . Je że li celem ostatecznym człow ieka je st w yp ełn ien ie za m ia ró w Boga, to celem k u ltu r y będzie rozw ój w iedzy, u sp ra w n ie ń m o raln y ch i m ocy tw ó rcz ej.8 P ro ces k u ltu ry zm ierza do z a p ew n ie n ia szczęścia jed n o stce i do p o stę p u ca łe j ludzkości. P rz ed m io tem k u ltu r y są różne w y tw o ry człow ieka, ja k np. d o b ra m a teria ln e, ekonom iczne, społeczne, duchow e o raz sam o życie ludzkie jako ta k ie .10 Zdolność tw o rze n ia k u ltu ry u p rzy czy n o w an a je s t w d y nam icznej s tru k tu rz e osoby lu d z k iej a m ów iąc d o k ła d n iej, w e w rodzonym człow ie kow i d ąż en iu do doskonałości, k tó re on św iadom ie podejm uje. To p r a g nienie doskonałości je s t pow szechne u w szystkich ludzi. D ziałanie
człow ieka tw orzącego k u ltu rę , k tó re m ożna o kreślić jako przyczynę k u l tu r y , w a ru n k u ją zm ienne k o m p o n e n ty geograficzne, historyczne, spo łeczne a ta k ż e f a k t p lu ralizm u k u ltu r lo k a ln y ch .11
W d ru g iej części a r ty k u łu A. F isch e r-C o lb rie om aw ia n a s tęp u jące za g ad n ien ia: p odm iot k u ltu ry , isto tn e i przypadłościow e cechy k u ltu ry ,
8 A. F isch e r-C o lb rie, De philosophia cu ltu ra e 1) J a h rb . f. P h ilosophie u. specul. Theologie, Jg a n g X V II, P a d e b o rn 1903, 455— 476; 2) Jg a n g X V III, P a d e b o rn 1904, 63—82; 218—230; 267—276.
7 P or. A. F isch er-C o lb rie, dz. cyt. 1), 455 n. 8 P or. A. F isch e r-C o lb rie, dz. cyt. 1), 459. 9 P or. A. F isch e r-C o lb rie, dz. cyt. 1), 460. 10 P or. A. F isch er-C o lb rie, dz. cyt. 1), 463 nn. 11 P or. A. F isch e r-C o lb rie, dz. cyt. 1), 471 nn.
przygodność k u ltu ry , postęp k u ltu ry , niedoskonałość k u ltu ry oraz szczęś cie a k u ltu r a i relig ia a k u ltu ra .
P odm iotem k u ltu r y je st w edług a u to ra społeczność ludzka, k tó re j k u l tu r a d o starcza d ó b r-p rze d m io tó w w z a k resie in d y w id u a ln y m czy spo łecznym .12 N astęp n ie a u to r odróżnia p o d sta w y k u ltu ry , ta k ie ja k p ra w dziw a relig ia, p ra w o n a tu ra ln e , konieczne w a ru n k i m a teria ln e, od jej zm iennych cech.1* K u ltu r a w sensie filozoficznym je st konieczna i n ie zm ienna. W k o n k re ta c h życia n a to m ia st w y k a z u je w iele różnorodnoś ci.14 A u to r p rz e d sta w ia postęp k u ltu r y ja k o „n astęp stw o sta n u dosko nałego po sta n ie m n ie j doskonałym ” .15 O k reślen ie to bierze od św. To m asza, k tó ry ta k w łaśn ie określa proces d o sk o n alen ia bytow ego.15 W od n iesieniu do szczęścia F isch e r-C o lb rie w idzi zależność m iędzy p ra g n ie n ia m i lu d z k im i a m ożliw ością ich za spokojenia przez d o b ra k u ltu ry . N adw yżka d ó b r k u ltu ry w re la c ji do za p o trze b o w a n ia na nie w zm aga szczęśliwość człow ieka.17 Z asadniczy elem e n t k u ltu r y stanow i religia. O na je st bow iem fu n d a m e n te m p o p raw n y ch k o n ta k tó w m iędzyludzkich, bez k tó ry c h przecież nie m a k u ltu ry .18
2. In n ą p ra c ą tego a u to ra je st a r ty k u ł pod znam iennym ty tu łe m Co
b y św. T o m a sz nauczał o k u ltu r z e .19 J e s t to ciek aw a m etodologicznie
p ró b a odpow iedzi n a p y ta n ie „co b y było gdyby...” W ty m w y p ad k u chodzi oczyw iście o dostrzeżenie w te k sta c h św. T om asza tego zespołu treści, ja k i obecnie w iąże się znaczeniow o z k u ltu rą . A. F isch er-C o lb rie zam ierzył rozw iązać postaw ione przez siebie p y ta n ie w św ietle podanej n a w stę p ie d efin icji k u ltu ry :
„ K u ltu ra lu d zk a je st to doskonałość całej n a tu ry lud zk iej łącznie z doskonałością rzeczy ziem skich i życia społecznego” .20
A u to r w p ro w ad za tu ta j ponow nie p o d an y w p oprzednim a rty k u le trójczłonow y podział k u ltu ry , sto su jąc je d n a k ty m razem in n ą k o le j ność. N a p ierw szy p la n w ysuw a k u ltu r ę ak ty w n ą czyli k u ltu ro tw ó rcz e działan ie człow ieka ja k o podm iotu k u ltu ry . P o tem w ym ienia k u ltu rę
12 P or. A. F isch e r-C o lb rie, dz. cyt. 2), 64. 13 P or. A. F isch e r-C o lb rie, dz. cyt. 2), 69. 14 P o r. A. F isch e r-C o lb rie, dz. cyt. 2), 77 n.
15 „P rogressus c u ltu ra e est successio s ta tu s p erfec tio ris post im p e r fe c tio rem ” A. F isch er-C o lb rie, dz. cyt. 2), 218.
18 Por. S. th . I, 94, 3 c.
17 P o r. A. F isch e r-C o lb rie, dz. cyt. 2), 229 n. 18 P or. A. F isch er-C o lb rie, dz. cyt. 2), 268.
19 A. F isch e r-C o lb rie, Q uid sanctus T h o m a s de c u ltu ra doceat, X enia T hom istica I (1925), 533—551.
20 „ C u ltu ra h u m a n a sit p erfec tio q u ae d am u n iv e rsa lis n a tu ra e h u m a nae, connotando in h ac p erfec tio n e elem en tu m te rre n u m e t sociale” A. F isch e r-C o lb rie, dz. cyt. 533.
o biektyw ną, a w końcu dopiero su b ie k ty w n ą .2! Pow yższa kolejność w sk a zuje na ew o lu u jąc e u a u to ra p rze k o n an ie o p rio ry tec ie człow ieka jako tw ó rcy k u ltu r y p rze d ze w n ętrzn y m i w y tw o ra m i k u ltu ry i przed w e w n ętrz n y m sta n e m doskonałości lu d zk iej. N astęp n ie d okonana została an a liz a p rze d staw io n e j d efin icji k u ltu r y w edług n astęp u jący c h m o m en tów : p rze d m io t k u ltu ry , p rzyczyna sp raw cz a k u ltu ry , podm iot k u ltu ry , p o stęp k u ltu r y oraz je j b ra k i, w arto ść в cel k u ltu ry . F isch e r-C o lb rie rozróżnia zarów no m a te ria ln y ja k i fo rm a ln y p rze d m io t k u ltu ry . P rz e d m iotem m a te ria ln y m k u ltu r y je st w ed łu g niego całość rzeczyw istości lud zk iej a p rzed m io tem fo rm a ln y m je s t doskonałość n a tu ry ludzkiej.
P o n ad to a u to r p re z e n tu je k olejno n a s tę p u ją c e dziedziny k u ltu ry : k u l tu r ę in te le k tu a ln ą , m o ra ln ą , estety czn ą, m a te ria ln ą , społeczną. P rz y czynę sp ra w c z ą k u ltu r y w idzi w lu d zk im d ążen iu do szczęścia, k tó re u ak ty w n ia w ładze człow ieka. T om asza te o ria in te le k tu p raktycznego stanow i u za sa d n ien ie dla ludzkich d ziała ń w dziedzinie m o raln ej {agi-
bilia) i w dziedzinie w ytw órczej (fa c tib ilia ). A u to r om aw ia jeszcze
p rzyczynę bliższą i przyczynę d alszą k u ltu r y ja k o przyczyny spraw cze oraz ta k zw ane p rzyczyny d ru g ie.22
P rzy an a liz ie po d m io tu k u ltu r y F isch e r-C o lb rie a k c e n tu je p raw o w szy stk ich ludzi do k o rz y sta n ia z d ó b r k u ltu ry . O b ejm u je ono nie tylk o ludzi w olnych, lecz ta k ż e niew olników , nie ty lk o m ężczyzn, lecz ró w nież k o b iety , ta k sam o ch rześcijan, ja k i pogan, ja k po d aje św. T o m asz.22
W a rty k u le p o ja w ia się problem , czy k u ltu r a m oże być przyczyną zła. W odpow iedzi n a s tę p u je uzasad n ien ie, że k u ltu ra jako n ie w ą tp liw e dobro p ro w a d zi ludzi do doskonałości. Z te j r a c ji nie m oże w ięc być w p ro st przy czy n ą zła (causa efficiens). Może je d n a k stać się ubocznie p rzyczyną zła ja k o o k az ja (causa occasionalis). R ozw ażając cele k u ltu ry, F isch e r-C o lb rie zw raca uw agę n a rozróżnienie św. T om asza na cel działającego i cel dzieła. Cel działającego w edług a u to ra m obili zuje d ziała n ie k u ltu ro tw ó rcz e, a cel dzieła d om aga się za k tu a liz o w a n ia zam ierzonej doskonałości w w ytw orze.24
O ba a rty k u ły A. F isch e r-C o lb rie’ego sta n o w ią pozycje p ionierskie w dziedzinie to m isty czn ej filozofii k u ltu ry . S ą p ró b ą całościow ego ujęcia p ro b le m a ty k i w o p arc iu o filozofię św. Tom asza.
3. K lasyczną pozycją je st k siążk a M. G ra b m a n n a, pt. Filozofia k u ltu r y
św . T om asza z A k w in u .25 A u to r je st zn a n y ja k o h isto rio g ra f filozofii
21 Por. A. F isch er-C o lb rie, dz. cyt. 534. 22 P o r. A. F isch er-C o lb rie, dz. cyt. 537 nn. 23 P o r. A. F isch e r-C o lb rie, dz. cyt. 543 n. 24 P or. A. F isch e r-C o lb rie, dz. cyt. 549.
25 M. G ra b m a n n , Die K u l tu r philo sophie des HI. T hom as v o n A q u in , A ugsburg 1925, 217.
średniow iecznej i tom izm u. P ośród licznych jego p ra c ukazała się ta w łaśnie, pośw ięcona Tom aszow ej filozofii k u ltu ry . M. G ra b m a n n p r e ze n tu je bogate tło filozoficzno-historyczne analizow anego zagadnienia. Je d e n z rozdziałów om aw ia m etafizyczne, psychologiczne i etyczne pod sta w y to m isty czn ej filozofii k u ltu ry . In n e rozdziały u k a z u ją re la c je k u l tu r y do relig ii, do m oralności, do n a u k i i sztuki.
A u to r p rz e d sta w ia T om asza filozofię k u ltu r y ja k o k onsekw encję jego koncep cji b y tu . Je że li b y t stan o w i tw orzyw o w szelkiej rzeczyw istości, jeżeli je st p rze d m io te m poznania i pożądania, a w ięc u ja w n ia się jako p ra w d a i ja k o dobro, jeżeli d alej stan o w i zasadę p o rząd k o w an ia czyli o dczy ty w an ia h ie ra rc h ii bytów , to n ie w ą tp liw ie m iędzy k u ltu rą a bytem jako p rzed m io tem m e tafiz y k i zachodzi ścisła b y to w a relacja. K u ltu ra jako ta k a je st przecież rów nież ja k im ś sta n e m bytow ym . W szystkie d o b ra k u ltu ry , ta k ie ja k d o b ra relig ijn e, m o raln e, in te le k tu a ln e , e s te tyczne, są u T om asza u przyczynow ane w bycie. S w oje zaś dopełnienie osiągają w Bycie N ajw yższym , Je d y n y m , K oniecznym i N iezłożonym. R ozw ażania G ra b m a n n a m a ją n a celu w yk azan ie, że T om asza filozofia k u ltu r y m a sw oje p o d sta w y w jego m etafizyce.29
P rzechodząc do te o rii człow ieka, a u to r sądzi, że T om asza n au k a o człow ieku sk o n c en tro w an a je st n a jedności psychofizycznej jego n a tu ry . P rzez to zaś pro w ad zi do zrozum ienia czym je st k u ltu ra jako d zia ła n ie głęboko ludzkie, zarów no cielesne ja k i duchow e.27 T en w łaśnie m om ent antro p o lo g ii Tom asza je st w ażny d la filozofii k u ltu ry . Człowiek bow iem w je j u ję ciu nie m oże osiągnąć p ełn i ludzkiego rozw oju w y łącznie w sferze du ch a, w o d erw an iu od s p ra w ciała, od jego uzdolnień. Z kolei G ra b m a n n om aw ia te o rię p ra w i dbow iązków w n auce św. To m asza, w odniesieniu do filozofii k u ltu ry . Z w ra ca uw agę n a k o rela cję p ra w a sp raw ied liw o ści i p ra w a m iłości w sto su n k ach m iędzyludzkich. CJ podłoża te j te o rii leży m ocno eksponow ana przez T om asza godność osoby lu d z k iej.28 D alej w nosi w iele w om aw iane za gadnienie Tom asza te o ria in te le k tu i w y p ły w ają ce z niej poszanow anie p raw d y oraz a fir- m ow anie w sp ó łu d ziału poznania zm ysłow ego i p o zn a n ia um ysłowego w procesie dochodzenia do p raw dy. O ne to n a d a ją podstaw ow e u k ie ru n k o w a n ie dla filozofii k u ltu ry .29
W T om asza te o rii p o rzą d k u w idzi G ra b m a n n p u n k t w yjścia d la do strze g an ia różnych asp ek tó w rzeczyw istości. T eo ria ta rów nież n a d a je o rien tację filozofii k u ltu ry .80
26 Por. M. G ra b m a n n , dz. cyt. 30 nn. 27 P or. M. G ra b m a n n , dz. cyt. 43 nn. 28 P or. M. G ra b m a n n , dz. cyt. 90 nn. 29 P or. M. G ra b m a n n , dz. cyt. 123 nn. 80 Por. M. G ra b m a n n , dz. cyt. 27.
P ra c a M. G ra b m a n n a, ja k o je d n a z n ie w ielu pozycji książkow ych w pierw szy m okresie, sta n o w i cenny przy czy n ek do o p raco w an ia filo zofii k u ltu r y n a podłożu tom izm u.
4. K ró tk i a r ty k u ł G. R einholda u k az ał się w dw óch częściach: a)
P o d sta w y filo zo fii k u ltu r y św . T om asza z A k w in u oraz b) K u ltu ro w e znaczenie religii, w ie d zy i s z tu k i w e d łu g T om asza z A k w in u .31 A u to r te n
p o d k reśla d ynam iczny c h a r a k te r k u ltu ry , u z n a ją c rozrwój ja k o je j w ła ściwość isto tn ą. P o jęcie k u ltu ry i p ojęcie filozofii k u ltu ry je st k o re la ty w n ie zw iązane z pojęciem n a tu ry lu d zk iej. Z daniem au to ra , je d yn ie w te d y m ożna m ów ić o k u ltu rz e , gdy rozw ój człow ieka osiągnie ja k iś o k reślo n y stopień. A filozofię k u ltu r y stan o w i ujęcie zbadanego s ta n u k u ltu r y w nau k o w e fo rm u ły .32 G. R einhold p ow ołuje się n a om a w ian ą w yżej p rac ę M. G ra b m a n n a.33 Z aznacza, że ja k k o lw iek św.
Tom asz n ie op raco w ał filozofii k u ltu r y w e w spółczesnym rozum ieniu, to je d n a k w jego n au ce m ożna znaleźć filozoficzne u za sa d n ien ie p o d sta w ow ych d ó b r k u ltu ry . Z a G ra b m a n n em om aw ia on m etafizyczne, etycz ne i psychologiczne p o d sta w y k u ltu ry . S ądzi, podobnie ja k G rab m an n , że filozofia k u ltu r y o p iera się n a te o rii n a tu ry ludzkiej. Z w raca po n adto uw agę na elem e n t ak ty w n o ści w n a tu rz e ludzkiej w jej w spół d ziała n iu z n a d n a tu rą .34
A rty k u ł G. R einholda nie w ychodzi zasadniczo poza p ro b lem aty k ę i analizy M. G ra b m a n n a. M a je d n a k znaczenie ja k o je d n a z pierw szych, k o le jn a p ró b a p rz e d sta w ie n ia tom isty czn ej filozofii k u ltu ry .
5. A. M itte re r je st a u to re m a rty k u łu pt. Z adanie człow ieka w obec
n a tu ry w e d łu g w iz ji św iata św . T om asza a w iz ji w sp ó łczesn ej
,35
U k a zu je w nim zależność T om asza pogląd u n a k u ltu rę , ro zu m ian ą jako d oskonalenie św ia ta i siebie przez człow ieka, od jego poglądów kosm o logicznych. A u to r dow odzi w o p arc iu o te k sty T om asza, że jego w izja św ia ta b y ła zdecydow anie sta ty c z n a i an tro p o c en try c zn a. W edług k o sm ologii T om asza człow iek sta n o w i c e n tru m św ia ta i je st niepodziel nym w ład cą n a tu ry . Ja k o ta k i w y stę p u je w c h a ra k te rz e odbiorcy jej 31 G eorg R einhold, Die G rundlagen d e r K u ltu r philosophie des Hl. T h o m as v o n A q u in , S chönere Z u k u n ft., W ien, IV Jg a n g (1929) n r 35, 736—
737; I I T eil: D er K u ltu r w e r t v o n R eligion, W isse n sch a ft u n d K u n s t nach
T h o m a s v o n A q u in , S chönere Z u k u n ft, n r 36, 759—760.
32 Por. G. R einhold, dz. cyt. 1), 736. 33 P or. G .R einhold, dz. cyt. 1), 736. 34 P or. G. R einhold, dz. cyt. 1), 737.
35 A lb e rt M itte re r, D er D ienst des M enschen an d er N a tu r nach d em
W eltb ild d es hl. T h o m a s u n d d em d er G egenw art. E in B eitrag zu r N a tu r - u n d K u ltu rp h ilo so p h ie, Z e itsc h rift fü r k ato lisc h e Theologie 56 (1932),
d ziała n ia i nie m a w obec n a tu ry żad n y ch zadań. P o siad a jedynie oczy w iste p raw o e k sp lo a ta c ji i k onsum pcji. C ała n a tu ra z isto ty sw ej je st sk ie ro w a n a n a służbę człow iekow i. C złow iek zaś z isto ty sw ej nie je st pow ołany do tego, ab y służyć n a tu rz e , a ty m sam ym , aby ją zm ieniać i k ształtow ać. S tąd należy w nosić, że doskonałość św ia ta m aterialn eg o ja k o całości, została d a n a od początku i nie m oże podlegać zm ianom , ch y b a tylk o przypadłościow ym . D latego też k u ltu r a o p ie ra się n a s ta łych p o d sta w ac h b y tow ych i nie m oże podlegać rozw ojow i. Z adanie w ięc człow ieka w obec n a tu ry ogranicza się je d y n ie do je j m aksym alnego w y k o rz y sta n ia, do przy śp ieszan ia i w zm ag an ia jej n a tu ra ln y c h p ro ce
sów , do ozd ab ian ia św ia ta.36
N ato m iast w spółczesna w izja św ia ta je st inna. W edług niej człowiek służy rzeczyw iście n atu rz e, przyczynia się do je j ro zw oju i spełnia ta k ą fu n k cję , ja k ą T om asz p rzy p isy w ał d uchom czystym — poruszycie- lom sfe r n ie b iesk ich .37 J e s t fak te m , że człow iek dziś n ie tylk o k orzysta z sił n a tu ry , lecz w k ra cz a w jej u k ła d y su b sta n c ja ln e . A ntro p o cen try cz- ny a s p e k t życia ludzkiego dziś ju ż nie w ystarczy. M usi być sprzężony z asp ek te m kosm ocentrycznym . Do pom ocy człow iekow i w służbie n a tu rz e sta je tw o rzo n a przez niego te c h n ik a .38
A. M itte re r stw ie rd z a, że w spółczesny T om aszow i sta n n a u k p rzy rodniczych nie pozw olił m u na w y p ro w ad zen ie w niosków d alej idących. P o d staw y je d n a k filozoficzne, n a k tó ry c h zbu d o w ał sw oje w nioski, po zw a lają n a u za sa d n ien ie n aw e t obecnego sta n u fa k tó w naukow ych. A u to r kończy a r ty k u ł p rzekonaniem , że k o rz y sta ją c z przem y śleń To m asza i u w zg lę d n ia jąc zarazem w spółczesne osiągnięcia n au k p rz y ro d
niczych, m ożna tw orzyć u zasadnioną bytow o w izję św ia ta .39
6. K o lejn ą chronologicznie pozycją d ru k o w a n ą z om aw ianej dziedzi ny je st a r ty k u ł B. R eisera pt.: O k u ltu r z e i o filo zo fii k u ltu r y .49 S ta now i on p rac ę, k tó rą należy szczególnie zauw ażyć.
We w stę p ie a u to r ro zw ija głów nie trz y sp raw y . Z w ra ca uw agę na p o ja w ian ie się coraz to now ych n a u k filozoficznych zw iązanych z k u l tu r ą ja k np. filozofia sztuki, filozofia h isto rii, filozofia w artości, filo zofia te ch n ik i, filozofia społeczna i inne. N astęp n ie w ysuw a potrzebę sk o n fro n to w a n ia ty c h now ych, w spółcześnie p o w sta jąc y ch n au k filozo ficznych z tra d y c y jn ą filozofią św. Tom asza. W k ońcu m ów i o filozofii k u ltu ry , k tó ra też p o w sta je ja k o n a u k a now a, nie zn an a jeszcze przed
38 Por. A. M itte re r, dz. cyt. 8 n n i 14. 37 P or. A. M itte re r, dz. cyt. 1 nn i 28 nn. 39 P or. A. M itte re r, dz. cyt. 13 nn i 40 nn. 39 P or. A. M itte re r, dz. cyt. 45.
40 B. R eiser, De cultu ra et de philosophia culturae, A ngelicum X IV (1937), 355—416.
połow ą X V III w iek u .41 P rz y te j o kazji p o d aje w ażniejsze pozycje d o tą d w y d an e z filozofii k u ltu ry .42
B. R e ise r rozró żn ia k u ltu r ę jako czynność, ja k o sta n i jako narzędzia. W sta n ie k u ltu ry w yszczególnia w y tw o ry w ew n ętrzn e, k ształto w an e w duchow ym w yposażeniu n a tu ry lu d z k iej, oraz w y tw o ry zew nętrzne, w yrażone przez człow ieka w m a te ria le pozapsychicznym . N ow ym m o m e n tem w rozw oju p ro b le m a ty k i podziału k u ltu ry je st dostrzeżenie p rzez a u to ra czynników tw o rzący ch k u ltu r ę i o k reślen ie ich jako „n arzędzia k u l tu ry ” «.
W dalszym ciągu sw oich ro zw ażań a u to r a n a liz u je przyczyny k u ltu r y w św ie tle te o rii czterech przyczyn. P rzy czy n ą m a te ria ln ą k u ltu ry je st sam człow iek i w szystkie rzeczy, k tó re służą człow iekow i. P rzyczynę fo rm a ln ą w e w n ętrz n ą stan o w i doskonałość byto w a, k tó ra jest czynni kiem o k re śla ją c y m przyczynę m a te ria ln ą . P rzy czy n ą zaś fo rm a ln ą ze w n ę trz n ą (wzorczą) je s t idea, k tó ra p rz e d sta w ia się in te le k to w i i w oli ja k o z a k tu a liz o w a n a doskonałość. P rzy czy n ą sp raw cz ą k u ltu ry je st z a sa d a czynności doskonalenia. P rzy czy n ą celow ą je s t u rzeczyw istnienie tych dyspozycji, k tó re człow iek posiada w sw ej ro zu m n ej n a tu rz e .44
Po d o k ła d n y m om ów ieniu czterech przyczyn a u to r doprow adza do sfo rm u ło w an ia n a s tę p u ją c e j d efin icji k u ltu ry : „ K u ltu ra je st to dosko nałość człow ieka i rzeczy do niego należących, osiągnięta jego w łasn ą p ra c ą ”.45
R eiser p o d aje też in n ą d efin icję k u ltu ry : „ K u ltu ra je st to całość ży cia ludzkiego doskonalona przez człow ieka i dosk o n ała”.46
Ł atw o spostrzec, że pierw sza d efin icja o k reśla k u ltu rę w aspekcie m a - te rialn o -fo rm a ln y m . D ruga n a to m ia st u k a z u je je j a sp ek t spraw czo-celo- w y.
P rz y stę p u ją c do analizy k o m p le m e n ta rn y c h części k u ltu ry a u to r w y różnia je j trz y zasadnicze dziedziny: a) k u ltu r ę in d y w id u a ln ą — cie lesn ą i duchow ą, b) k u ltu rę m a te ria ln ą i c) k u ltu rę społeczną. R eiser zw raca uw agę n a w za jem n e p rze n ik an ie się w ym ienionych dziedzin k u l tu r y oraz n a ich w za jem n ą zależność. K u ltu r a społeczna je st np. pod p o rzą d k o w a n a k u ltu rz e m a te ria ln e j a k u ltu r a m a te ria ln a w y k azu je za leżność od k u ltu ry in d y w id u a ln e j, k tó ra z ko lei zależy od k u ltu r y spo
41 P or. B. R eiser, dz. cyt. 356.
42 W ym ienia ta k ic h au to ró w ja k : A. D em pf, W. D ilthey, A. F isc h e r- -C olbrie, M. G ra b m a n n , E. R oth ack er, M. S ch rö ter.
43 „ c u ltu ra o biective seu in s tru m e n ta lite r” В. R eiser, dz. cyt. 359. 44 Por. В. R eiser, dz. cyt. 365 nn.
45 „ C u ltu ra est hom inis eoru m q u e, q u ae circa hom inem su n t, p erfectio, q u ae ipsius hom inis la b o re m o tu a c q u ir u n tu r ”. B. R eiser, dz. cyt. 385.
46 „ C u ltu ra est ordo to tiu s v ita e h u m a n a e ab ipso h om ine p erficien d u s et p e rfe c tu s”. B. R eiser, dz. cyt. 387.
łecznej. R ów nież części k u ltu ry in d y w id u a ln ej ja k np. k u ltu ra cielesna czy duchow a, u k ła d a ją się w e w zajem nym u zależnieniu.47
N astęp n ie a u to r w y ja śn ia p ojęcia p o k rew n e p ojęciu k u ltu ry a w ięc pojęcie k u ltu , h u m a n izm u (h u m a n ita s, paideia), fo rm a c ji (Bildung). Z a trz y m u je się n ad pojęciem cyw ilizacji (c iv ilita s), k tó re po d d aje analizie histo ry czn ej i m ery to ry czn ej. U tożsam ia on pojęcie cyw ilizacji z p o ję ciem k u ltu r y społecznej. C yw ilizację o k reśla jako doskonałość form życia społecznego, w y p ły w ają cą z k u ltu r y m a te ria ln e j, dzięki k tó re j je d n o stk a m oże lep iej zasp a k aja ć sw oje potrzeby. Z daniem R eisera m ię
dzy pojęciem cyw ilizacji a pojęciem k u ltu r y n ie m a różnicy. Z różnico w an ie znaczeń pochodzi w edług niego z fa k tu coraz w iększego o d d a la nia się cyw ilizacji od k u ltu ry relig ijn ej i m o ra ln e j w życiu codziennym ludzi.48
W dru g iej części a rty k u łu a u to r p o d aje an a liz ie d efin icję filozofii k u l tu ry . Filozofię k u ltu ry o k reśla jako poznanie k u ltu ry w jej ostatecz nych przyczynach. D latego filozofia k u ltu ry tk w i sw ym i k orzeniam i w m etafizyce. A poniew aż p rzedm iotem fo rm a ln y m k u ltu ry je st b y t zm ienny (ens m obile) jako p odlegający d ziała n iu ludzkiem u, w ięc z tej ra c ji m ożna filozofię k u ltu r y w łączyć do filozofii n a tu ra ln e j jako jej część obok filozofii n a tu ry .49 W ko n sek w en cji a u to r p ro p o n u je podział filozofii k u ltu r y na trz y zasadnicze części:
I. Część ogólna: tra n sc e n d e n ta lia k u ltu ry ,
II. Część: o sta w a n iu się k u ltu ry (proces k u ltu ry ), III. Część: o sta n ie k u ltu ry .50
A rty k u ł B. R e ise ra m a n a celu zarów no sy stem aty czn e ja k m etodo logiczne ujęcie przed m io tu badań, ja k im d la filozofii je st k ultura. W dotychczasow e p rzem yślenie w nosi now e przyczynki.
7. J. E gan p u b lik u je a rty k u ł pt. P rzy c zy n k i na te m a t relacji m ię d z y
in te le k te m a k u ltu r ą w filo zo fii św . T om asza.51 Rozw aża on p rio ry te
tow ą rolę in te le k tu w e w szystkich czynnościach lu d zk ich a w ięc także w działan iu k u ltu ro w y m . N a jp ie rw zw raca uw agę n a aspektyw ność p o jęcia k u ltu ry , potem n a jego analogiczność. P o d ział k u ltu ry na trzy człony (k u ltu ra ak ty w n a , obiek ty w n a, su b iek ty w n a), ja k i w prow adza, nie odbiega od d otąd przyjętego.
I n te le k t stan o w i przyczynę sp raw czą i przyczynę w zorczą k u ltu ry .
47 P or. B. R eiser, dz. cyt. 393 n. 48 P or. B. R eiser, dz. cyt. 397 nn. 49 P or. B. R eiser, dz. cyt. 412. 50 P or. B. R eiser, dz. cyt. 405 nn.
51 Ja m e s M. E gan, N otes on th e relations of reason and cu ltu re in th e
A u to r p ow ołuje się w sw oich stw ie rd z en iac h n a T om asza te o rię in te le k tu p raktycznego. P ro w ad zi do uzn an ia, że w szelka działalność lu d zk a o b e jm u je trz y sfe ry : poznania, m oraln o ści i sztuki. T ak i też je st z a k res d ziałalności k u ltu ro w e j. S taw ia d alej p y ta n ie czy sztuka, k tó ra je st d ziałan iem ze w n ętrzn y m (facere) a nie w ew n ętrz n y m , ja k m oralność Cagere), należy do k u ltu ry . O dpow iedź z n a jd u je a u to r w te k sta c h To m asza, k tó ry pisze, że w iększą doskonałością je st być p rzyczyną d o broci w in n y c h niż tylk o sam em u być d o b ry m .52 Id ąc za m yślą T om asza, a u to r tw ie rd z i, że k ażdy człow iek je st w ja k im ś sto p n iu a rty s tą , po n ie w aż p o tra fi podejm ow ać k o ncepcję dzieła i p rze k azu je ją w tw orzyw o
różnych w ytw o ró w , n ie ty lk o a rty sty cz n y ch sensu stricto lecz ta k że rz e m ieślniczych czy technicznych.53
E gan za sta n a w ia się n astęp n ie n ad dziedziną m oralności i jej re la c ją do dziedziny sztuki. A rty sta , p o słu g u jąc się zasad am i tw orzenia, je s t „tylko” d o b ry m a rty stą . A le d o b ry m człow iekiem sta je się dopiero w te dy, gdy b ęd ą c d o b ry m a rty s tą , zachow uje ta k że zasady m oralności. A u to r w sk a z u je n a rolę cnoty roztropności, k tó ra pom aga w rozeznaniu się w tr u d n y c h sy tu a c ja c h życiow ych, bo je j zad an iem je st: radzić, sądzić i rozkazyw ać.54 E gan p o d k reśla realizm T om asza, k tó ry zarów no d la sztuki ja k dla m oraln o ści zn a jd u je m ocne zakorzenienie w s tru k tu rz e sam ej rzeczyw istości.55
A rty k u ł kończy się stw ierd zen iem , że zw iązek in te le k tu z całym p o rząd k iem b y to w an ia i poznania stan o w i jego w ielk ą godność, m ądrość zaś ja k o u sp raw n ie n ie in te le k tu a ln e je st n ajd elik atn iejsz y m owocem k u ltu ry .56
8. R. B re n n a n w sw ym a rty k u le pt. T o m isty c zn a koncepcja k u ltu r y ,57 n aw ią zu je do św. Tom asza, o k re śla ją c k u ltu r ę jako doskonałość n a tu ry ludzkiej, ze szczególnym u w zględnieniem m a te ria ln y c h i społecznych cech k u ltu ry . Nie odbiega on zasadniczo od w y p ra co w a n y ch ju ż w n u r cie tom istycznym d efinicji. R ów nież w podziale k u ltu ry a k c e p tu je trz y d o tą d u zn a w an e człony: k u ltu rę ak ty w n ą , k u ltu r ę ob iek ty w n ą i k u ltu rę su b ie k ty w n ą.58 B re n n a n om aw ia kolejno n a s tę p u ją c e zagadnienia: isto tn a fo rm a k u ltu ry , sp raw cy i odbiorcy k u ltu ry , dynam izm , w arto ść i cel k u ltu ry . S tw ie rd z a podobnie ja k poprzednicy, że n ajogólniejszą przyczy n ą k u ltu ry je s t w rodzone człow iekow i dążen ie do doskonałości. P o d
52 Por. S. th . I, 76, 5, ad 4. 53 Por. J. E gan, dz. cyt. 110 nn. 54 P or. J. Egan, dz. cyt. 116 n. 55 P o r. J. E gan, dz. cyt. 118. 56 P or. J. E gan, dz. cyt. 120.
57 R o b e rt B. B re n n a n , T h e T h o m istic C oncept o f C ulture, T he T ho m ist, (1943) T h e M aritain V olum e, 111— 136.
k re ślą p rz y ty m ro lę in te le k tu prak ty czn eg o w p rocesie tw orzenia k u l tu ry . W skazuje n a rozróżniony przez św. T om asza cel w y tw arza n ia, k tó ry czyni d o b ry ch fachow ców i cel p ostępow ania m oralnego, k tó ry czyni d o brych ludzi jako ta k ic h .59
A u to r p rz e d sta w ia k u ltu rę jako proces, po d leg ający n ie u sta n n em u ro z w ojow i osoby lud zk iej w k ie ru n k u d oskonalenia jej in te le k tu , m o ra l ności, d ziała n ia w ytw órczego.60
9. O sta tn ią p u b lik a c ją , k tó ra zostanie p rze d staw io n a w ram a ch „po czątków ” to m isty czn ej filozofii k u ltu ry , je st p ra c a R. P. M ohana pt. To-
m isty c zn a filo zo fia cy w iliza c ji i k u ltu r y .« J e s t to pozycja książkow a.
M a ona na celu w y jaśn ien ie pojęć cyw ilizacji i k u ltu ry w św ietle filo zofii w ieczystej oraz u k az an ie tom istycznego sy stem u w arto śc i i zasad życia w y n ik ając y ch z tego sy stem u .62 M ohan zaznacza, że obiektyw ny system w arto śc i stan o w i p odstaw ę a zarazem w a ru n e k tw orzenia k u l tu ry . W T om asza filozofii b y tu pro b lem w arto śc i je st ściśle zw iązany z celow ością.63 C yw ilizację p o jm u je a u to r jako w y n ik u zn aw an ia o biek tyw nego sy stem u w a rto śc i i d ziałan ie zgodne z nim w różnych dzie dzinach życia ludzkiego. K u ltu rę zaś p o jm u je ja k o sta n doskonałości, u ja w n ia ją c y się zew n ętrzn ie, różny od cyw ilizacji, lecz niem niej koniecz ny w cyw ilizow anym społeczeństw ie.64
N astęp n ie M ohan ro b i p rzeg ląd w spółczesnych poglądów na w zajem n ą re la c ję pojęć cy w ilizacji i k u ltu ry . S tw ierd za, że J. M a rita in używ a obu pojęć zam iennie, podczas gdy O. S pengler, A. W eber, N. B e rd iaje w roz ró ż n ia ją cyw ilizację jako dziedzinę m a te ria ln ą od k u ltu ry jako dzie dziny duchow ej. Ch. D aw son, P. Sorokin p o stu lu ją zniw elow anie k o n flik tu znaczeniow ego m iędzy pojęciem cy w ilizacji a pojęciem k u ltu ry . A. J. T oynbee i G. P. A dam s a k c e n tu ją d ynam iczny c h a ra k te r cyw ili zacji.65
M ohan przechodzi d alej do om ów ienia te o rii człow ieka, k tó ra stoi u p o d sta w filozofii k u ltu ry . W y kazuje te o rie człow ieka u różnych m yśli cieli now ożytnych i ta k je najogólniej c h a ra k te ry z u je :
J. J. R ousseau = człow iek n a tu ry , F r. N ietzsche = nadczłow iek, S. F re u d = człow iek kliniczny, 59 P or. R. B re n n a n , dz. cyt. 120 nn.
60 P o r. R. B re n n a n , dz. cyt. 130 nn.
61 R o b e rt P a u l M ohan, A T h o m istic P hilosophy of C ivilisation and
C ulture, W ashington 1948, X V II, 130.
62 P o r. R. P. M ohan, dz. cyt. X. 63 P o r. R. P. M ohan, dz. cyt. 3. 64 Por. R. P. M ohan, dz. cyt. 1 nn. 65 P o r. R. P. M ohan, dz. cyt. 6 nn.
Ch. D arw in К . M arks
człow iek biologiczny, człow iek ekonom iczny.66
N a tle p rze d staw io n y c h te o rii człow ieka a u to r o dw ołuje się do n a u k i św. Tom asza. W zw iązku z ty m p o ru sza zagad n ien ia o m aw iane ju ż w poprzednio o m aw ianych p u b lik a cjac h .67 P o n ad to je d n a k zw raca uw agę na rolę ja k ą d la cyw ilizacji i dla k u ltu ry sp ełn ia rozum szczegółowy
(v is co g ita tiv a ) i zm ysł w spólny (sensus c o m m u n is).68
Szczególnie cenne w te j książce są liczne odnośniki do te k stó w T om a sza oraz b ogate c y ta ty z dzieł inn y ch m yślicieli now ożytnych i w spół czesnych.
P rzeg ląd p ro b le m a ty k i po ru szan ej w pierw szy ch p u b lik a c ja c h z d zie dziny to m isty czn ej filozofii k u ltu ry pozw ala d ostrzec całość dokonanych w ty m ok resie podstaw ow ych p rzem y śleń ja k rów nież zarysow anych k ie ru n k ó w b ad ań . Z asadnicza uw aga a u to ró w została sk u p io n a n a sfo r m u ło w a n iu i u za sa d n ien iu d efin icji k u ltu r y i cyw ilizacji, oraz w za je m nych re la c ji ty c h pojęć. U siłow ano zebrać filozoficzne po d staw y k u ltu ry i w y jaśn ić je w o p arc iu o system Tom asza. P rzed m io tem b a d a ń sta ła się rów n ież sa m a filozofia k u ltu ry ja k o n au k a , k tó ra po ra z pierw szy sta n ę ła w orbicie tom istycznych zainteresow ań. U jaw n iła się p rzy tym p o trze b a nie ty lk o in te rp re ta c ji te k stó w Tom asza, lecz ta k że a d a p ta c ji jego m y śli do w spółczesnej w izji św ia ta, do w spółczesnego tw orzenia k u ltu ry .
A m b itn y n ie w ą tp liw ie s ta rt, p rez en to w an y w ty c h pierw szych p u b li k ac ja ch , p rzy n a g la do dalszych poszukiw ań, k tó re już a k tu a ln ie trw a ją . W obec now ych, nieprzeczuw anych jeszcze niedaw no m ożliw ości tw ó r
czych, ja k ie człow iekow i p ro p o n u je g w ałto w n y rozw ój n a u k i i tech n ik i, zm ienia się ra d y k a ln ie oblicze św ia ta budow anego przez ludzi. Tym bard ziej s ta ją now e pro b lem y przed filozofią k u ltu ry a ta k że przed filo zofią człow ieka, filozofią przyrody, filozofią tech n ik i.
A. B. S tęp ień : W stęp do filo zo fii, L u b lin 1976, ss. 302, Wyd. TN. K U L O pracow anie ogólnego w stę p u do filozofii sta w ia p rzed piszącym w iele n ie łatw y c h do ro zw iązan ia problem ów . W śród nich m ożna w ym ienić p rzede w szystkim : do b ó r zagadnień, k tó re k a ż d y w stę p do filozofii w i nien zaw ierać, ich objętość i w yw ażenie p ro p o rc ji m iędzy nim i, oraz
66 P or. R. P . M ohan, dz. cyt. 25 nn. 67 Por. R. P. M ohan, dz. cyt. 78 nn. 66 P or. R. P. M ohan, dz. cyt. 83 nn.
