Janusz Górecki, Jacek Wrzesiński
Problem siatki arowej na przykładzie
Ostrowa Lednickiego
Studia Lednickie 1, 71-76
1989
S T U D IA L E D N I C K I E I P o z n a ń — L e d n ica 1989
J A N U S Z G Ó R E C K I, JA C E K W R Z E S IŃ S K I M uzeum Pierw szych P iastów na Lednicy
PROBLEM SU T K I AROWEJ
NA PRZYKŁADZIE OSTROWA LEDNICKIEGO
Prace wykopaliskowe na grodzie (stan. 1) na wyspie Ostrów Lednicki wznowiono w 1982 roku po kilkuletniej-przerwie1. Badania te są częścią szerszego programu badawczego wypracowanego przy udziale przedstawicieli różnych dyscyplin, a zmie rzającego do wszechstronnego zbadania przekształceń przyrodniczych i kulturo wych regionu lednickiego. Prace wykopaliskowe i zwiadowcze zmierzają do wyjaś nienia szeregu problemów grodu, podgrodzia, architektury kamiennej oraz do od tworzenia możliwie szerokiego zaplecza osadniczego.
W związku ze wznowieniem prac archeologicznych i koniecznością wytyczenia wykopów przystąpiono do odtworzenia siatki arowej na podstawie planów będących w posiadaniu Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy.
Dotychczasowa siatka arowa Ostrowa Lednickiego obejmowała 842 ary i wy tyczona była zgodnie z kierunkiem północ — południe. Numeracja arów miała swój początek na południowo-zachodnim skraju wyspy, od którego biegła do wschodniego jej krańca, po czym rozpoczynała się od zachodniego brzegu wyspy (ryc. 1).
Rozpoczynając prace archeologiczne w 1982 r. przystąpiono do odtworzenia tej siatki przyjmując za punkty stałe kilka drewnianych kołków uznawanych dotąd za takie punkty. Oś powstała w wyniku namiaru tych kołków okazała się niezgodna z osią znaną z planów starej siatki. Wynikłe niezgodności powstały na skutek faktu, iż uznawane dotąd za stałe punkty kołki drewniane okazały się najprawdopodobniej kołkami pomocniczymi starych wykopów. Stwierdzono więc, iż istniejące zapewne w przeszłości punkty stałe siatki w postaci drewnianych kołków uległy destrukcji nie pozostawiając żadnych śladów.
1 O statnie badania kierow ane przez mgra M . Ł astow ieckiego m iały m iejsce w 1979 r. i p row ad zon e były na w ale grodu starszego (w yk op zlok alizow an y był przy skrajnym , p ółn ocn o- w sch o d n im odciągu zadaszenia przykryw ającego „palatium ”)·
72 J . GÓRECKI, J. WRZESIŃSKI
Zdecydowano więc o przeniesieniu starej siatki z ogólnego planu wyspy wyko rzystując punkty przecięcia siatki arowej z murami palatium, które stanowią punkty stałe wyspy. W rezultacie otrzymano oś, która również okazała się niezgodna z osią starej siatki. Błąd tkwił już w samym założeniu tej drugiej metody przeniesienia starej siatki arowej, na co nie zwrócono początkowo uwagi. N a będącym w posia daniu Muzeum planie, z którego przenoszono siatkę, zarys murów palatium przed stawiony jest w linii prostej, zaś realnie istniejące kamienne mury palatium linii takiej nie tworzą. W rezultacie więc naniesione na plan punkty stałe na rnurach, punktami stałymi były tylko pozornie (!).
Mimo to próbowano wytyczyć choćby oś stanowiska na linii starej siatki w kie runku północ — południe. Okazało się jednak, że na odcinku 60 m odchylenie od starej siatki jest bardzo duże i wynosi aż 4 m, co uwidoczniły zagłębienia po wyko pach przy „kościele grodowym” .
Wszystkie błędy, które wyniknęły przy próbie odtworzenia starej siatki arowej miały swe źródło w braku matrycy wyspy ze starą siatką. Za kopię takiej matrycy uchodziła kalka pozbawiona jakiejkolwiek daty powstania i autora. Istniejące plany starej siatki arowej powstały w wyniku wielokrotnych przerysów tej kalki. Brak daty na kalce eliminował z kolei wykorzystanie kalki (rzekomej matrycy) przy korygo waniu osi północ — południe ze względu na niemożność obliczenia stopnia odchy lenia magnetycznego od kierunku północy. Nie przynoszące oczekiwanych rezulta tów kolejne próby odtworzenia starej siatki przesądziły o rezygnacji z niej.
W związku z tym stanęliśmy przed koniecznością wprowadzenia nowej siatki arowej. Wykonanie jej zlecono Okręgowemu Przedsiębiorstwu Geodezyjno-Karto graficznemu w Poznaniu. Nowa siatka arowa wykonana została w układzie państwo wym ,,65” (jej osnowa) i układzie wysokościowym „K ronsztad”. Swym zasięgiem objęła wyspę Ostrów Lednicki wraż z przeciwległymi brzegami jeziora na wysokości wyspy (Dziekanowice — Mały Skansen, Rybitwy).
Prace terenowe nad nową siatką rozpoczęto od wkopania na wyspie (grodzie i podgrodziu) betonowych słupów tworzących krzyż, którego ramię o długości 10 nr wyznacza pełną długość boku aru. Będący środkiem krzyża betonowy słup jest re perem państwowym (wspomnieć trzeba, że dotychczas wyspa nie posiadała takiego elementu). Krzyż wkopano również w Dziekanowicach — Mały Skansen (stan. 22), a repsry pomocnicze na leżących w pobliżu Ostrowa Lednickiego wyspach Ledniczce (stan. 4) i Mewiej (stan. 5).
Dalszym etapem prac było wykonanie planu warstwicowego wysp Ostrowa Led nickiego, Ledniczki, Mewiej oraz przeciwległych brzegów jeziora. Plan ten wyko nano za pomocą pryzmatu elektronowego dokonując cięć co 20 cm. Prace te posłu żyły do wykonania planu w skali 1 :250, zaś plany w skali 1 : 100 i 1 : 1000 wyko nano metodą fotograficzną powiększając lub pomniejszając plan wyjściowy.
Największą zaletą nowo skonstruowanej siatki jest umieszczenie jej w układzie państwowym. Należy nadmienić, iż w toku prac pomiarowych związanych z kon struowaniem nowej siatki wykonujący te prace geodeci próbowali odtworzyć starą
PROBLEMY SIATKI AROWEJ 73
siatkę przy obiektach architektury kamiennej grodu. Ustalenia archeologów doty czące błędów starej siatki potwierdziły się i różnica w starej siatce (po osi N-S) między palatium, a kościołem II wynosi ok. 2 m (ryc. 2).
Ryc. 2. O strów Lednicki, woj. poznańskie. W zajem ny układ starej i nowej siatki oraz ró żn ice m iędzy nim i. Rys. W . Kujawa
W związku z wprowadzeniem nowej siatki zrezygnowano z dotychczasowej nu meracji arów, wprowadzając w jej miejsce system numeracji arów proponowany przez: M. Henneberga (M. Henneberg 1982/83, s. 237). Za ar zerowy przyjęto ar wyzna czony przez północne i zachodnie ramiona krzyża założonego na grodzie (ryc. 3). Podsumowując powyższe uwagi stwierdzić można, iż problem, z którym zetknięto się przy próbie odtworzenia starej siatki arowej na Ostrowie Lednickim nie jest z pewnością problemem odosobnionym. Podobne problemy mogą wystąpić na in nych stanowiskach, na których badania są wznawiane po kilkuletnich przerwach
74 J. GÓRECKI, I . WRZESIŃSKI
w pracach badawczych. Przykład Ostrowa Lednickiego pokazuje nam, iż nie można podchodzić do dokumentacji bezkrytycznie. Nadto, o czym nie zawsze pamiętamy, niektóre siatki arowe na stanowiskach archeologicznych wykonywane były przez archeologów i spełniały swe funkcje w określonym momencie badawczym. Dla unik nięcia błędów, z jakimi spotkano się przy próbach odtworzenia starej siatki arowej na Ostrowie Lednickim, siatki arowe stanowisk archeologicznych winny być sporzą dzane przez geodetów profesjonalistów, gwarantujących wytyczenie osnowy siatki w układzie państwowym, możliwym do odtworzenia w każdych okolicznościach, wraz z umieszczeniem na stanowiskach reperów państwowych.
Na marginesie powyższych rozważań trzeba wspomnieć o numeracji stanowisk archeologicznych Ostrowa Lednickiego, sąsiednich wysp i brzegu dziekanowickiego. Dotychczasowa nomenklatura stanowisk zlokalizowanych na omawianym terenie
„ /9 , — - - v \4 / / s >* / -"-s. 4 \ N / / T ' ✓— --Ч " Г " 1 f —— ■— \ 4 *4 •v. _ ■N " ł ... / ł / / i t ' // ') r V X> 4 \ \ 4V · // b ' / / / '/У 4N *»*. . \ S 'S \ \ \ \ \ l ł / 3N3i P* 3N 3 N 2 Î '■v . S N s k \ 'N N \ N \ i 1 ! i I / i ! 2N 2Ы4Е 4 \ N 4 \ \\ » \ 1 \ \ i ;1 i w m IN IN IE \\ 4 J \ \ .4 -\ \ \ \ 4 1 \ 1 1 4W 3 V J 2W w 0 7E 2 E 3 E 4£ S E N I 1 1 4 \ \ i ' \ ii }$ ! ( \ i i 1 / Л-\ 1 \ \ ' \ 2 S / / ! / / 1~ J / \ \ \ \3 5 3 # \ i 3 s 3S2E / / ) / ’_ / / ... \ s. \ \ i r r ' V b 4 Ш ' / ✓ 4 n : \ -55 -/ \ ...γ \ ! I4 ' ' . i 68 / 78 X * * 1 0 1 0 2 0 i O <40
R y c. 3. O strów L ednicki, woj. poznań sk ie. N o w a siatka arow a z przykładow o podanym system em num eracji arów. R ys. W. K ujawa
76 J. GÓRECKI, J. WRZESIŃSKI
nie brała pod uwagę aktualnego podziału administracyjnego. W związku z rozpo częciem kompleksowych badań Ostrowa Lednickiego i jego zaplecza (w tyra badań osadniczych) zweryfikowano nomenklaturę stanowisk, którą się dotychczas posługi wano. Tak więc Ostrów Lednicki — to prawidłowo Rybitwy — Ostrów Lednicki (gród, stan. 1 ; podgrodzie, stan. 2; uwzględniono badania podwodne jeziora, stan. 3), wyspa Ledniczka — to Rybitwy — Ledniczka (stan. 4), zaś stanowiska określane dawniej jako Ostrów Lednicki — brzeg dziekanowicki — lub M iły Skansen to obec nie Dziekanowice stan. 22, Dziekanowice — Duży Skansen (stan. 6) to obecnie Dziekanowice, stan. 22.
L IT E R A T U R A
H e n n e b e r g M . 1982/1983, Uniwersalna siatka arowa z dwuwynjjarową nomenklaturą lokali
zacyjną, A A C 22, s. 237 - 244.
Z U M A R E N N E T Z A M BEISPIE L D E R IN S E L O ST R Ó W L E D N IC K I
Z u s a m m e n f a s s u n g
Im Z usam m enhang m it kom plexen F orschungen, darunter auch m it den A u sgrabu ngen, haben die Verfasser ein en Versuch der W iederherstellung des alten Arennetzes auf O strów L ed n ick i unternom m en.
W ährend der R ekon struktion des alten A rennetzes wurde festgestellt, daß e s k ein e festen Anhaltspunkte aufw ies und daß die A chsen des rekonstruierten Arennetzes m it d en Plänen der alten A usgrabungen nicht übereinstim m en.
M an trat also an K onstruierung ein es neuen A rennetzes m it dem au f das sta a tlich e System gestützten Grundinhalt und m it der von M. H enneberg vorgeschlagenen neuen A ren nom enk la- tur heran (vgl. A nm .).
Es wurde auch d ie Bezifferung aller Fundstellen au f O strów L ednicki und in sein em H inter land s o vereinheitlicht, daß sie jetzt m it der im R ah m en der A rch äologisch en Landesaufnahm e P olen s angenom m enen N u m erierun g der F und stellen übereinstim m t.
A B B IL D U N G E N
A bb. 1. Ostrów L ednicki, W oi. Poznań. T eil des alten A rennetzes — Prinzip der
Bezifferung der A ren (Z eichn. W . Kujawa)
A bb. 2. O strów L ednicki, W oi. P ozn ań. Verhältnis des alten zu dem neuen A rennetz und ■ gegenseitige U nterschiede (Z eichn. W . Kujawa)
A b b. 3. O strów Lednicki, W oi. P oznan. D a s neue A rennetz m it beispiesw eise angegebenem Arenbezifferungssystem (Z eichn . W . K ujawa)
Abb. 4. O strów L ednicki, W oi. Poznań. O strów L ednicki und das dazu gehörende H inter land. Bezifferung der archäologischen Fundstellen (Zeichn. W. Kujawa)
2 N u m eracja ta zgodna jest z numeracją stan ow isk archeologicznych przyjętą w ram ach A rch eologiczn ego Zdjęcia Polski.
