Badanie kultury : ludzie, projekty, realizacje

(1)

(2)

(3)

(4)

NR 3488

(5)

pod redakcją

Anny Gomóły i Marka Pacukiewicza

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2016

Ludzie, projekty, realizacje

(6)

Redaktor serii: Studia o Kulturze

Dobrosława Wężowicz-Ziółkowska

Recenzent

Stefan Bednarek

(7)

Spis treści

Anna Gomóła, Marek Pacukiewicz

Skąd przychodzimy? Kim jesteśmy? Dokąd zmierzamy? . . . . 7

Część I

Teoria i historia – projekty badawcze Ewa Kosowska

Zakład Teorii i Historii Kultury . Pochwała wspólnoty . . . . 21 Marek Pacukiewicz

Kulturoznawstwo pomiędzy empirią a teorią: alternatywy . O badaniach terenowych prowadzonych w Zakładzie Teorii i Historii Kultury . . . . . 50 Marek Pacukiewicz

„Kultura społeczności polskich w północno-wschodnim Kazachstanie”: model ba dawczy . . . . 74 Małgorzata Rygielska

Antropologia literatury . . . . 89 Anna Gomóła

„Wstyd w kulturze” – konteksty . Autobiograficznie . . . . 136 Dobrosława Wężowicz-Ziółkowska

Replikacja i innowacja . W poszukiwaniu teorii (nie)zmienności kulturowej . . 155 Zygmunt Woźniczka

Historia współczesna i jej rola w kształtowaniu tożsamości na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim w XX wieku jako problem badawczy i dydaktyczny 182

(8)

6 Spis treści Część II

Nauka, dydaktyka, współpraca – konteksty

Od Redaktorów 209

Dobrosława Wężowicz-Ziółkowska Historia najstarszych studenckich kół naukowych działających przy Zakładzie Teorii i Historii Kultury 211

Aleksandra Achtelik Kultura jako przedmiot nauczania cudzoziemców, czyli o współpracy pracowników Zakładu Teorii i Historii Kultury ze Szkołą Języka i Kultury Polskiej UŚ 218

Anna Gomóła Kształcenie nauczycieli wiedzy o kulturze 223

Anna Gomóła, Ewa Kosowska Dziedzictwo kultury jako problem społeczny, naukowy i dydaktyczny 237

Adam Pisarek „Laboratorium Kultury”: pojęcie, dyskurs, instytucja 249

Ewa Kosowska, Anna Gomóła Osobowościowe podstawy kultury naukowej 261

Aneks Dokumenty 271

Wykaz dokumentów 319

Autorzy prac dyplomowych napisanych pod kierunkiem pracowników Zakła- du Teorii i Historii Kultury 321

Indeks osobowy 327

Резюме 339

Summary 341

(9)

Anna Gomóła, Marek Pacukiewicz

Skąd przychodzimy? Kim jesteśmy?

Dokąd zmierzamy?*

Jubileusze – nawet jeśli nie są hucznie obchodzone – sprzyjają refleksji, podsumowaniom albo przynajmniej stanowią pretekst do wspomnień. Pełnią ważne kulturowo funkcje, wyznaczając mechaniczne (bo jedynie kreślone upły- wem czasu – a nie istotnymi wydarzeniami lub zmianami) cezury; pozwalają przemyśleć i symbolicznie zamknąć pewne odcinki trwania.

Można uczcić ważną rocznicę osoby, a także mniej lub bardziej sformalizo- wanej grupy – stowarzyszenia, organizacji, instytucji. Ta książka poświęcona jest właśnie dotychczasowemu dorobkowi niewielkiej instytucji naukowej – Zakła- du Teorii i Historii Kultury, jednostki osadzonej w wielopoziomowej strukturze akademickiej: w Uniwersytecie Śląskim, na Wydziale Filologicznym, w ramach Instytutu Nauk o Kulturze i Studiów Interdyscyplinarnych. Każdy element owej struktury określa poziom kolejny – nie tyle ograniczając, ile raczej wskazując możliwości lub kierunki działań Zakładu, sygnalizując jego doraźne potrzeby lub odległe cele.

Jednostki podrzędne mają swoje losy – w tym przypadku składają się one na dzieje Uniwersytetu Śląskiego, który w 2018 roku będzie obchodził 50-lecie. Z perspektywy historii szkolnictwa wyższego w Polsce pięć dekad to niewiele, ale nie można zapominać, że historia miasta, w którym powstał Uniwersytet także jest niedługa: Katowice jako ośrodek miejski mają dopiero 150 lat. Górnośląska Alma Mater powstała (jako dziewiąty w Polsce uniwersytet)

* Tytuł jest aluzją do postimpresjonistycznego obrazu Paula Gauguina malowane- go na Thaiti w latach 1897–1898 (D’où venons-nous? Que sommes-nous? Où allons-nous?), obecnie przechowywanego w Museum of Fine Arts w Bostonie. Tytuł obrazu inspirował do wielokierunkowych refleksji nad kulturą i kondycją człowieka. Por. m.in. B. Sucho- dolski: Skąd i dokąd idziemy. Przewodnik po zagadnieniach kultury współczesnej. Londyn 1947.

(10)

8

dopiero po II wojnie światowej, choć próby jej założenia były podejmowane od 1921 roku Stanisław Adamski (późniejszy biskup diecezjalny katowicki) oraz Wojciech Sosiński na posiedzeniu Sejmu Ustawodawczego 2 lutego 1921 roku wnioskowali o założenie na Górnym Śląsku uniwersytetu i politechniki¹ Pomysł nie mógł zostać urzeczywistniony, chociażby z powodu braku odpowiednio przygotowanej kadry² W przedwojennym województwie śląskim wracano do tej sprawy także później – na przełomie lat 20 i 30 , lecz nadal bezskutecznie Nie oznacza to, że w Katowicach nie powstawały sprofilowane szkoły wyższe, gdyż utworzono np Instytut Pedagogiczny (1928)³, Konserwatorium Muzyczne (1929)⁴ czy Wyższe Studium Nauk Społeczno-Gospodarczych (1937), nie było jednak uczelni (mimo zdecydowanych działań władz lokalnych), która stanowi- łaby badawczo-dydaktyczne zaplecze śląskiej humanistyki Działały (i aktywnie z sobą współpracowały) instytucje naukowe, m in : Towarzystwo Przyjaciół Nauk na Śląsku (1920)⁵, Muzeum Śląskie (1928), Komitet Wydawnictw Śląskich Polskiej Akademii Umiejętności (1933) oraz – jeden z najważniejszych, jeśli cho- dzi o badania nad kulturą – powołany w 1934 roku Instytut Śląski Brakowało wciąż uniwersytetu⁶

Inicjatywa jego założenia w Katowicach powróciła wraz z końcem II wojny światowej, ale mimo zaangażowania Obywatelskiego Komitetu Przygotowaw- czego⁷ (wśród jego członków – oprócz osób związanych z Katowicami od mię- dzywojnia, zwłaszcza pracowników szkół wyższych – byli także profesorowie wywodzący się z różnych polskich środowisk akademickich) i poparcia władz

1 M Wanatowicz: Polska wobec Górnego Śląska w latach 1918–1922 W: 75. rocznica powrotu Górnego Śląska do Polski. Konferencja naukowa. Red M Kubista-Wróbel Katowice 1997, s 53

2 Por S Fertacz: Problemy szkolnictwa wyższego na Górnym Śląsku w latach 1922–1945 W: „Mądrość zbudowała sobie dom…”. Uniwersytet Śląski 1968–2008. Dzieje, dokumentacja, źródła Red A Barciak Katowice 2008, s 28–30

3 Na temat tej placówki zob np T J Dobrowolski: Geneza i początki Instytutu Peda- gogicznego w Katowicach Katowice 1960 lub J Pieter: Pierwsza wyższa uczelnia polska na Śląsku „Zaranie Śląskie” 1957, z 1–2, s 42–54

4 Por W Nawrocki: Życie kulturalne w latach międzywojennych i w okresie Polski Ludowej W: Katowice 1922–1972. Sesja popularnonaukowa Instytutu Historii Uniwersytetu Śląskiego i Katowickiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Red W Długoborski, H Zie- liński Katowice 1973, s 77 Tam także o instytucjach o profilu humanistycznym

5 O historii Towarzystwa, a przede wszystkim o Śląsko-Dąbrowskim TPN, konty- nuującym jego tradycje w latach 1945–1950, por J Mayer: Śląsko-Dąbrowskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (1945–1950) „Zaranie Śląskie” 1957, z 1–2, s 31–41

6 Na temat programu i początku działalności Instytutu Śląskiego por B Cimała:

Geneza i rozwój Instytutu Śląskiego w Katowicach 1934–1939 W: Instytut Śląski 1934–1994 Red K Heffner Opole 1994, s 20–31 oraz W Marcoń: Instytut Śląski 1934–1939 Za- brze–Tarnowskie Góry 2012

7 Komitet przygotował Memoriał w sprawie założenia uniwersytetu w województwie śląsko-dąbrowskim (Katowice 1945).

(11)

Skąd przychodzimy? Kim jesteśmy? Dokąd zmierzamy? 9 wojewódzkich (szczególnie Aleksandra Zawadzkiego) projekt nie został zreali- zowany⁸ Dobrym czasem dla rozwoju górnośląskiego szkolnictwa wyższego była druga połowa lat 40 XX wieku Zaraz po wojnie reaktywowano część dawnych uczelni – w tym: Wyższe Studium Nauk Społeczno-Gospodarczych⁹, Konserwatorium Muzyczne (które przekształcono w Państwową Wyższą Szkołę Muzyczną) oraz Instytut Pedagogiczny; utworzono także nowe szkoły – m in Politechnikę Śląską (1945)¹⁰, Państwową Wyższą Szkołę Pedagogiczną (powsta- ła w 1946 roku, ale w 1947 została przeniesiona do Łodzi)¹¹, a w 1948 roku Śląską Akademię Lekarską¹² W początkowych powojennych latach nastąpiło także znaczne ożywienie kulturalne, które jednak wkrótce osłabło, a Katowice nazwano „stolicą węgla i stali”¹³

Wtedy też nastały najgorsze lata dla humanistyki i związanych z nią instytucji Jak wspomnieliśmy, przed wojną badania humanistyczne były prowadzone m in w ramach Instytutu Śląskiego Także i ta placówka w 1945 roku wznowiła działalność; jej główną siedzibą były Katowice, we Wrocławiu powstał oddział Instytutu, w Kłodzku i Wałbrzychu – Stacje Naukowe, a w Warszawie – dele- gatura W Katowicach zorganizowano Działy: Historyczny (pod kierownictwem Kazimierza Popiołka), Geograficzny, Prawno-Administracyjny, Etnograficzny, we Wrocławiu powstały: Dział Socjograficzny oraz Piśmiennictwa Śląskiego (przeniesiony potem do Katowic) W ramach IŚ powołano liczne Komisje (8 w Katowicach i 9 we Wrocławiu) Mimo rozmachu prac i bardzo aktywnej działalności Instytut Śląski zlikwidowano – oddział wrocławski został przejęty przez poznański Instytut Zachodni (w 1948 roku), a katowicki – włączony do Śląsko-Dąbrowskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, które następnie wcielono

8 Por S Fertacz: Problemy szkolnictwa…, s 32–40 oraz J Chodakowska: Geneza Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, T 17, s 147–155

9 W 1950 roku nastąpiła zmiana nazwy na: Wyższa Szkoła Ekonomiczna, potem na: Akademia Ekonomiczna, obecnie jest to Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach

10 Tymczasowa Komisja Organizacyjna Politechniki Śląskiej powstała w lutym 1945 roku, a uczelnię powołano dekretem z 24 maja tegoż roku Uczelnia rozpoczęła dzia- łalność w Krakowie, ale już w czerwcu została przeniesiona do Gliwic; por Politechnika Śląska im. Wincentego Pstrowskiego w Gliwicach 1945–1970 Przew kom red J Zarzycki Gliwice–Katowice 1970, s 12–15

11 Por Śląskie fundacje szkół wyższych Oprac M Dyba W: „Wyrósł z dobrego drzewa…”

Uniwersytet Śląski 1968–1998. Fakty, dokumenty, relacje Red A Barciak Katowice 1998, s 15 W 1956 roku PWSP została włączona w strukturę Uniwersytetu Łódzkiego; por http://www uni lodz pl/ouni/historia [data dostępu: 10 09 2015]

12 Od 1949 roku Śląska Akademia Medyczna im Ludwika Waryńskiego w Bytomiu;

na temat początków uczelni por np Dziesięciolecie Śląskiej Akademii Medycznej im. Ludwika Waryńskiego Red K Gibiński Zabrze 1958

13 Tak ironicznie komentował tę decyzję Witold Nawrocki Zob W Nawrocki: Życie kulturalne…, s 85

(12)

10

do Towarzystwa Wiedzy Powszechnej¹⁴. Jak napisał Jacek Koraszewski: „Był to poważny cios dla życia naukowego na Śląsku”¹⁵.

W 1950 roku zlikwidowano Instytut Pedagogiczny, na jego podstawie stwo

rzono (mimo niechęci władz centralnych) kolejną Wyższą Szkołę Pedagogiczną – z niej oraz z filii Uniwersytetu Jagiellońskiego wywodzi się bezpośrednio Uniwersytet Śląski. Osobą, która łączyła IP, WSP z UŚ, był psycholog i pedagog Józef Pieter, związany od 1931 roku z Instytutem Pedagogicznym (dyrektor w latach 1945–1950), pracownik i ostatni Rektor WSP w Katowicach¹⁶. Od lat 30. działał na rzecz utworzenia uniwersytetu na Śląsku¹⁷.

W WSP najpierw uruchomiono kierunki ścisłe: matematykę, fizykę i chemię, a w roku akademickim 1951/1952 – filologię polską; kierunek ten (początkowo jako jedyny) był prowadzony przez – powstały w styczniu 1953 roku – Wydział Filologiczny. W tym samym czasie utworzony został Wydział Matematyki, Fizyki i Chemii¹⁸. W roku akademickim 1956/1957 uruchomiono wieczorowe studia historyczne (wtedy Wydział Filologiczny przekształcono w Filologiczno

Historyczny). Studia te organizował Kazimierz Popiołek – pierwszy Rektor Uni

wersytetu Śląskiego, druga – obok Pietera – ważna postać dla dziejów Uczelni.

W 1959 roku jako kolejne kierunki powstały: bibliologia, studia pedagogiczne dla pracujących i wychowanie techniczne (pierwszy tego typu kierunek w Pol

sce; Wydział Wychowania Technicznego powstał w 1964 roku)¹⁹. Pełny program studiów wyższych był realizowany w WSP od 1956 roku, a absolwenci otrzy

mywali tytuł magistra, od 1959 roku studia trwały pięć lat.

W ramach Wydziału Filologicznego (potem FilologicznoHistorycznego) od 1953 roku działały: Katedra Języka Polskiego (w niej od roku akademickiego 1959/1960 działał Zakład Dialektologii Śląskiej), Katedra Historii Literatury Polskiej – w 1958 roku powstały w niej trzy Zakłady: Literatury Współczesnej

14 S. Senft: Meandry Instytutu Śląskiego w latach 1939–1956. W: Instytut Śląski…, s. 32–40.

15 J. Koraszewski: Śląski Instytut Naukowy w Katowicach. „Zaranie Śląskie” 1957, z. 1–2, s. 26.

16 Por. W. Błońska: Dokonania organizacyjne i dydaktyczne prof. dr. hab. Józefa Pietera w instytutach i szkołach wyższych. W: Prof. zw. dr hab. Józef Pieter. Działalność i dzieła. Ma- teriały posesyjne. Przygotowanie do druku J. Śliwiok. Katowice 1999, s. 67–72.

17 O potrzebie uniwersytetu na Śląsku pisał od końca lat 20.; por. J. Pieter: Kilka uwag w sprawie organizacji pracy naukowej na Śląsku. „Zaranie Śląskie” 1929, z. 4, s. 197–215 oraz Sprawa Uniwersytetu Śląskiego. W: Idem: Rozwój szkolnictwa wyższego i nauk humanistycz- nych na Górnym Śląsku od roku 1945. Katowice 1962, s. 65–70. Pieter był również jednym z sygnatariuszy Memoriału… z 1945 roku.

18 Od 1952 roku w WSP wprowadzono strukturę wydziałową, wydziały powołano w 1953 roku.

19 Por. S. Wilczek: Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Stalinogrodzie. W: Szkolnictwo wyższe Górnego Śląska. Oprac. S. Bauman. Warszawa 1955, s. 86–94 oraz W. Zarembina: Powstanie i rozwój Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Katowicach. W: Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Ka- towicach 1950–1968. Red. A. Jarosz, A. Jendrysik. Katowice 1971.

(13)

Skąd przychodzimy? Kim jesteśmy? Dokąd zmierzamy? 11 i Teorii Literatury, Literatury Śląskiej (jego pracownikiem był mgr Witold Na- wrocki – późniejszy kierownik naszego Zakładu), Metodyki Literatury i Języka Polskiego, w roku akademickim 1959/1960 przekształcony w Katedrę W tym czasie z Katedry Historii Literatury Polskiej wydzielona została Katedra Hi- storii Literatury Powszechnej i Katedra Pedagogiki (od 1953 roku); od roku 1958 działają: Zakład Pedagogiki, Zakład Psychologii, Katedra Historii, w 1963 roku utworzona została Katedra Filozofii²⁰ Uczelnię ukończyło ponad 3 tysiące osób, z czego 1 200 było absolwentami Wydziału Filologiczno-Historycznego²¹ Niewątpliwie ważne – nie tylko dla WSP, ale także dla UŚ – było przyznanie Wyższej Szkole Pedagogicznej w Katowicach w 1962 roku uprawnień do nadawania stopnia naukowego doktora dla Wydziału Filologiczno-Historycz- nego i uruchomienie w tym samym roku studiów doktoranckich z zakresu historii literatury polskiej i powszechnej, metodyki historii literatury i języka polskiego oraz pedagogiki²² W latach 1964–1968 doktoraty na Wydziale obro- niło 15 osób²³

Znacznie krótsza jest historia filii Uniwersytetu Jagiellońskiego: od roku akademickiego 1963/1964 powołano w Katowicach zamiejscowe Studium Uni- wersytetu Jagiellońskiego, w którym początkowo zorganizowano jedynie studia matematyczne (w kolejnym roku miała być uruchomiona fizyka), a także punkt konsultacyjny Zawodowego Studium Administracyjnego²⁴ W roku 1966 (od 1 października) jednostka stała się formalnie filią kierowaną przez prorektora UJ – funkcję tę pełnił Kazimierz Popiołek; funkcjonowały wtedy już dwa Wy- działy: Matematyczno-Fizyczny oraz Prawa i Administracji (dokładnie: Oddział Wydziału), a w ich ramach 10 katedr²⁵ Jak wspominał prof Popiołek: „W przed- dzień utworzenia Uniwersytetu Śląskiego Filia wydała pierwsze swoje dyplomy

20 Nim powstała Katedra Filozofii, w WSP działała w latach 1953–1956 Katedra Podstaw Marksizmu i Leninizmu Na temat poszczególnych katedr zob artykuły M Mi- tery-Dobrowolskiej, N Chmielnickiego, W Zarembiny, J Zaremby, S Zabierowskiego, A Przybycin, J Pietera, J Bohuckiego w części 2 tomu Wyższa Szkoła Pedagogiczna…

21 Por zestawienia poczynione przez K Gielową w: Wyższa Szkoła Pedagogiczna…, s 321–367

22 Por Aneks. Zestawienie aktów prawnych Oprac J Nahorayska W: Wyższa Szkoła Pedagogiczna…, s 395–398

23 Na Wydziale Matematyki, Fizyki i Chemii – 45 osób; por Wykaz prac doktorskich Oprac K Gielowa W: Wyższa Szkoła Pedagogiczna…, s 350–320

24 Por dokumenty zamieszczone w: „Wyrósł z dobrego drzewa…”…, s 249–250

25 Por S Skibiński: Szkolnictwo wyższe i placówki naukowo-badawcze województwa katowickiego w Polsce Ludowej Katowice 1967, s 25 Profesor Popiołek – jako Rektor UŚ – w przemówieniu inauguracyjnym podczas uroczystości rozpoczęcia pierwszego roku akademickiego wspominał także o studiach psychologicznych, które, jako ostatnie, uruchomiono w filii; por Inauguracja I Roku Akademickiego Uniwersytetu Śląskiego w Kato- wicach „Rocznik Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach” 1968/1969, T 1, s 9

(14)

12

magisterskie 28 absolwentom kierunku matematyki”²⁶ Uniwersytet Śląski został powołany w czerwcu 1968 roku²⁷

Nim powstał, wielokrotnie zwracano uwagę na fakt, że nacisk na kształ- cenie jedynie kadry techniczno-ekonomicznej nie jest społecznie korzystny, podkreślano potrzebę budowania i rozwoju humanistyki O tym, jak silna była to potrzeba, świadczą chociażby wypowiedzi zawarte w tomie przygotowanym na dziesięciolecie Uniwersytetu²⁸ Jedną z instytucji, której powierzono działania w tym zakresie, był – utworzony w 1957 roku – Śląski Instytut Naukowy (ist- niał do 1992 roku) Placówka ta, nawiązująca do tradycji Instytutu Śląskiego²⁹, miała koordynować prace przygotowawcze „w ścisłej współpracy z rektorami WSE i WSP”³⁰

Nowo powstały Uniwersytet składał się z czterech Wydziałów: 1) Hu- manistycznego; 2) Matematyki, Fizyki i Chemii, 3) Prawa i Administracji oraz 4) Wychowania Technicznego Wdrażano w nim – zgodnie z nowymi, ogólnopolskim zmianami w szkolnictwie wyższym – strukturę opartą na instytutach W 1969 roku w Uczelni było „15 instytutów, 2 jednostki pozawy- działowe, 3 jednostki międzywydziałowe” W tym samym roku uruchomiono kilka kierunków podyplomowych, wśród nich Międzywydziałowe Studium Kulturalno-Oświatowe Do 1974 roku kierował nim Edward Polański, do 1975 – Urszula Kowalska W związku z potrzebą obsadzenia tego stanowiska wła- dze Uniwersytetu Śląskiego wystąpiły do Uniwersytetu Marii Curie-Skłodow- skiej (gdzie pracowała Kowalska) o zgodę na jej przeniesienie do katowickiej Uczelni (por Aneks)³¹

W 1970 roku powołano dwie filie: w Cieszynie i w Sosnowcu (Wyższe Studium Nauczycielskie) Tę drugą wkrótce zlikwidowano, włączając jej ka-

26 1962–1968, Katowice. Geneza Uniwersytetu Śląskiego we wspomnieniach jego pierwszego rektora prof. Kazimierza Popiołka Oprac S Fertacz W: „Wyrósł z dobrego drzewa…”…, s 290

27 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 czerwca 1968 r w sprawie utworzenia Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach (Dz U 1968, nr 18, poz 116) O dwóch koncep- cjach organizacyjnych Uniwersytetu – Józefa Pietera i Kazimierza Popiołka – pisze Maciej Salomon: Powstanie Uniwersytetu Śląskiego W: W 40-lecie powstania Uniwersytetu Śląskiego – szkolnictwo i nauka na Górnym Śląsku Red A Barciak Katowice 2009, s 42–56

28 10 lat Uniwersytetu Śląskiego 1968–1978 Red J Kantyka, współpraca A Lubaś Katowice 1978

29 Do tradycji tych nawiązywał też powołany również w 1957 roku Instytut Śląski w Opolu, którego pierwszym dyrektorem był Roman Lutman – dyrektor IŚ w Katowi- cach od 1934 roku; por np J Glensk: Początki Instytutu Śląskiego w Opolu W: Instytut Śląski…, s 41–48

30 J Pieter: Sprawa Uniwersytetu…, s 70

31 W Aneksie zamieściliśmy dokumenty z prywatnych zbiorów pracowników UŚ oraz ze zbiorów archiwalnych Uniwersytetu; za pomoc w poszukiwaniu materiałów dziękujemy Kierownictwu i Pracownikom Działu Kształcenia, Działu Organizacyjno- Prawnego oraz Archiwum UŚ

(15)

Skąd przychodzimy? Kim jesteśmy? Dokąd zmierzamy? 13 drę w struktury pozostałych instytutów W 1973 roku Uniwersytet miał sześć Wydziałów (Filologiczny, Nauk Społecznych, Prawa i Administracji, Biologii i Ochrony Środowiska, Matematyki, Fizyki i Chemii oraz Techniki) W 1974 roku powstał Wydział Nauk o Ziemi, rok później – Wydział Pedagogiki i Psy- chologii³²

Wydział Filologiczny (który miał swą siedzibę pierwotnie jedynie w So- snowcu) powstał w 1973 roku³³ – został wyodrębniony z działającego wcze- śniej w Katowicach Wydziału Humanistycznego³⁴ Instytut Nauk o Kulturze i Studiów Interdyscyplinarnych (w latach 1991–2013: Instytut Nauk o Kulturze) wyłonił się z Instytutu Nauk o Literaturze i Kulturze Polskiej (który podówczas zmienił nazwę na Instytut Nauk o Literaturze Polskiej), ten natomiast – z Insty- tutu Filologii Polskiej (był to najstarszy z instytutów – działał jeszcze w ramach Wydziału Humanistycznego)

Samodzielny instytut prowadzący studia kulturoznawcze powstał kilkana- ście lat po uruchomieniu kierunku, jednakże projekty jego utworzenia opraco- wane były znacznie wcześniej – w połowie lat 70 – jeszcze przed powstaniem kulturoznawstwa Z tego czasu pochodzi projekt organizacyjny Instytutu Kultury (zakładano, że jednostka rozpocznie działalność w roku akademickim 1975/1976; por Aneks) Oznacza to, że humanistyka – gdy wreszcie znalazła się w ramach Uniwersytetu, zaczęła się bardzo intensywnie rozwijać – dzięki nie tylko organizacji badań i dydaktyki w zakresie kierunków mających względnie długą tradycję, lecz także zwróceniu się ku nowym obszarom, które dopiero po latach miały zyskać status dyscypliny naukowej Tę dalekowzroczność ojców założycieli katowickiego kulturoznawstwa widać też w staraniach o podno- szenie naukowej rangi Uczelni Uprawnienia do nadawania stopnia doktora w zakresie kulturoznawstwa Wydział Filologiczny UŚ uzyskał 27 kwietnia 2009 roku, a do nadawania stopnia doktora habilitowanego – w 2011 roku Ale już w 1979 roku wystąpiono do Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki z wnioskiem o przyznanie Wydziałowi Filologicznemu uprawnień do nadawania stopnia naukowego doktora habilitowanego nauk humanistycznych oraz o rozszerzenie uprawnień do nadawania stopnia doktora w zakresie m in kulturoznawstwa, filmoznawstwa, teatrologii i polityki kulturalnej Śladem tych starań jest pismo kierowane do Rektora UŚ przez Ministerstwo Nauki

32 E Zwierzchowski: Rozwój i struktura organizacyjna W: 10 lat Uniwersytetu Śląskie- go…, s 54–56 oraz Z Woźniczka: Historia Uniwersytetu Śląskiego do 1983 roku W: „Mądrość zbudowała sobie dom…”…, s 83–117 (tam także o niezrealizowanych planach rozwoju UŚ)

33 W pierwszym roku istnienia w skład Wydziału Filologicznego wchodziły dwa instytuty: Instytut Filologii Polskiej oraz Instytut Filologii Obcych, które kształciły na czterech kierunkach: filologia polska, rosyjska, angielska, romańska, a zapowiadano już kolejne: germanistykę i bohemistykę; por Uniwersytet Śląski Oprac A Lubasiowa Katowice 1973, s 11, 37

34 Z Woźniczka: Historia Uniwersytetu Śląskiego…, s 116

(16)

14

Szkolnictwa Wyższego i Techniki (datowane 18 sierpnia 1979 roku), przyznają- ce uprawnienia do nadawania stopnia doktora habilitowanego nauk humanistycznych w zakresie: językoznawstwa ogólnego, historii literatury angielskiej i literaturoznawstwa romańskiego Wyrażono w nim także zgodę na częściowe rozszerzenie uprawnień w sprawie nadawania stopnia doktora, jednak nie z zakresu wskazanych dyscyplin(por Aneks)

W 1975 roku powstał Zakład Teorii Kultury i Polityki Kulturalnej kierowany początkowo przez Witolda Nawrockiego W 1983 roku nazwę jednostki zmie- niono na: Zakład Wiedzy o Kulturze i Życiu Literackim Kierownikiem Zakładu (do 1991 roku) został wówczas Tadeusz Kłak W 1991 roku w wyniku podziału jednostki powstały: Zakład Teorii i Historii Kultury (kierownik: Ewa Kosowska) oraz Zakład Kultury Literackiej (kierownik: Stefan Zabierowski) Jednostki te wraz z Zakładem Wiedzy o Teatrze i Zakładem Historii i Teorii Filmu weszły w skład nowo utworzonego Instytutu Nauk o Kulturze³⁵

Chcąc zrozumieć specyfikę jakiejkolwiek instytucji, trzeba rozpatrywać ją w kontekście innych form organizacyjnych i w perspektywie możliwie najdłuż- szego trwania Dlatego też historię, dokonania oraz współczesność Zakładu Teorii i Historii Kultury trzeba wpisać w kontekst lokalnych uwarunkowań humanistyki, ale również aspektowo – postrzegać ją w kontekście rozwoju nauk o kulturze w Polsce, a zwłaszcza osadzić w strukturach polskiego syste- mu akademickiego w wymiarze organizacyjnym, badawczym i dydaktycznym Nie mogłaby się też ona swobodnie rozwijać bez racjonalnego wsparcia ze strony władz uniwersyteckich, wydziałowych i instytutowych Przychylności kolejnych rektorów (a zwłaszcza Ich Magnificencji prof prof Maksymiliana Pazdana, Tadeusza Sławka, Janusza Janeczka, Wiesława Banysia) oraz kolejnych ekip dziekańskich (należy szczególnie zaakcentować rolę prof prof Rafała Mo- lenckiego, Mariana Kisiela, Krzysztofa Jarosza i Aldony Skudrzyk) pracownicy Zakładu zawdzięczają poczucie zrozumienia podejmowanych inicjatyw i kon- struktywną pomoc w ich realizacji

Bezpośredni kontekst Zakładu Teorii i Historii Kultury, czyli Instytut Nauk o Kulturze (którego dyrektorami od 1991 roku byli kolejno prof prof Eugeniusz Wilk, Tadeusz Miczka, Bogdan Zeler) oraz Instytut Nauk o Kulturze i Studiów Interdyscyplinarnych (którego dyrektorem jest Tadeusz Miczka) bardzo dobrze odzwierciedla zarówno strukturę, jak i historię polskiego kulturoznawstwa Warto pamiętać, że już u zarania tej dziedziny nauki poszukiwano w Polsce ścieżki teoretycznej, która połączyłaby w jedną całość różnorodne perspektywy i aspekty poznania kultury W związku z tym Stanisław Pietraszko deklarował wręcz, że teoria kultury nie może istnieć poza ogólniejszą strukturą dyscypli-

35 Zarządzenie nr 31/91 z dnia 23 grudnia 1991 r Rektora Uniwersytetu Śląskiego

(17)

Skąd przychodzimy? Kim jesteśmy? Dokąd zmierzamy? 15 nową, którą daje kulturoznawstwo³⁶ Obecna struktura naszego Instytutu do- kumentuje zarówno trwanie, jak i zmianę polskiego kulturoznawstwa W skład Instytutu wchodzą następujące Zakłady: Filmoznawstwa i Wiedzy o Mediach (kierownik: Andrzej Gwóźdź); Teatru i Dramatu (kierownik: Ewa Wąchocka);

Kultury Literackiej (kierownik: Leszek Zwierzyński); Estetyki i Antropologii Przestrzeni (kierownik: Maria Popczyk); Komunikacji Kulturowej (kierownik:

Tadeusz Miczka); Teorii i Historii Kultury (kierownik: Ewa Kosowska) Wierzymy, że odpowiedzi na tytułowe pytania: Skąd przychodzimy? Kim je- steśmy? Dokąd zmierzamy?, nie tylko pozwolą odtworzyć nasz lokalny kontekst kulturoznawczy, lecz także przyczynią się, choć wycinkowo, do zrozumienia historycznych i teoretycznych uwarunkowań kulturoznawstwa polskiego – z jego indywidualnością, różnorodnością, problemami, istotnymi zwłaszcza w okresie powszechnie deklarowanego kryzysu humanistyki Wydaje się, że takie kryzysy, czyli momenty przełomowe (z gr krinein – ‘decydować’³⁷), chude lata (by znów odwołać się do starotestamentowej symboliki), to bolączka nie tylko naszych czasów Warto zatem przypomnieć historię starań i zabiegów o uznanie rangi humanistyki i kulturoznawstwa na Śląsku, a potem także w Zagłębiu

Jubileusz oznacza obecnie „okrągłą” rocznicę, ale jego odległe, historyczne znaczenie jest bardziej ścisłe Rokiem jubileuszowym w Starym Testamencie (hebr yobhel ‘jubileusz’, dawniej: ‘róg barani’, dosłownie: ‘baran’) określano rok 50 W Księdze Kapłańskiej czytamy:

Policzysz sobie siedem lat szabatowych, to jest siedem razy po siedem lat, tak że czas siedmiu lat szabatowych będzie obejmował czterdzieści dziewięć lat Dziesiątego dnia, siódmego miesiąca zatrąbisz w róg […]

Będziecie święcić pięćdziesiąty rok, oznajmijcie wyzwolenie w kraju dla wszystkich jego mieszkańców Będzie to dla was jubileusz – każdy z was powróci do swej własności i każdy powróci do swego rodu Cały ten rok pięćdziesiąty będzie dla was rokiem jubileuszowym – nie będziecie siać, nie będziecie żąć tego, co urośnie, nie będziecie zbierać nieobciętych winogron

Kpł 25; 8-11

Do jubileuszu – w biblijnym znaczeniu – zbliża się Uniwersytet Śląski, na- szemu Zakładowi do takiej rocznicy została dekada Przed nami wciąż wiele pracy Współcześnie rok jubileuszowy nie kojarzy się ze spokojem i rezygnacją z pracy, jest raczej czasem gorączkowej bieganiny i momentem „domykania”

podjętych wcześniej zadań W tej książce chcemy opowiedzieć o tym, co już zamknięte, i o tym, nad czym wciąż pracujemy

36 Zob S Pietraszko: O przedmiocie teorii kultury W: Przedmiot i funkcje teorii kultury.

Materiały konferencji naukowej Red S Pietraszko Wrocław 1982

37 Może być zatem arbitralna – podejmowana w partykularnym interesie

(18)

16

Bibliografia

10 lat Uniwersytetu Śląskiego 1968–1978. Red. J. Kantyka, współpraca A. Lubaś. Katowice 1978.

Chodakowska J.: Geneza Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. „Rozprawy z Dziejów Oświaty”, T. 17.

Dobrowolski T.J.: Geneza i początki Instytutu Pedagogicznego w Katowicach. Katowice 1960.

Dziesięciolecie Śląskiej Akademii Medycznej im. Ludwika Waryńskiego. Red. K. Gibiński.

Zabrze 1958.

Inauguracja I Roku Akademickiego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. „Rocznik Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach” 1968/1969, T. 1.

Instytut Śląski 1934–1994. Red. K. Heffner. Opole 1994.

Koraszewski J.: Śląski Instytut Naukowy w Katowicach. „Zaranie Śląskie” 1957, z. 1–2.

Marcoń W.: Instytut Śląski 1934–1939. Zabrze–Tarnowskie Góry 2012.

Mayer J.: Śląsko-Dąbrowskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (1945–1950). „Zaranie Śląskie”

1957, z. 1–2.

„Mądrość zbudowała sobie dom…”. Uniwersytet Śląski 1968–2008. Dzieje, dokumentacja, źródła.

Red. A. Barciak. Katowice 2008.

Nawrocki W.: Życie kulturalne w latach międzywojennych i w okresie Polski Ludowej.

W: Katowice 1922–1972. Sesja popularnonaukowa Instytutu Historii Uniwersytetu Śląskiego i Katowickiego Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego. Red. W. Długoborski, H. Zieliński.

Katowice 1973.

Pieter J.: Kilka uwag w sprawie organizacji pracy naukowej na Śląsku. „Zaranie Śląskie”

1929, z. 4.

Pieter J.: Pierwsza wyższa uczelnia polska na Śląsku. „Zaranie Śląskie” 1957, z. 1–2.

Pieter J.: Sprawa Uniwersytetu Śląskiego. W: Idem: Rozwój szkolnictwa wyższego i nauk hu- manistycznych na Górnym Śląsku od roku 1945. Katowice 1962.

Pietraszko S.: O przedmiocie teorii kultury. W: Przedmiot i funkcje teorii kultury. Materiały konferencji naukowej. Red. S. Pietraszko. Wrocław 1982.

Politechnika Śląska im. Wincentego Pstrowskiego w Gliwicach 1945–1970. Przew. kom. red.

J. Zarzycki. Gliwice–Katowice 1970.

Prof. zw. dr hab. Józef Pieter. Działalność i dzieła. Materiały posesyjne. Przygotowanie do druku J. Śliwiok. Katowice 1999.

Skibiński S.: Szkolnictwo wyższe i placówki naukowo-badawcze województwa katowickiego w Polsce Ludowej. Katowice 1967.

Suchodolski B.: Skąd i dokąd idziemy. Przewodnik po zagadnieniach kultury współczesnej.

Londyn 1947.

Uniwersytet Śląski. Oprac. A. Lubasiowa. Katowice 1973.

W 40-lecie powstania Uniwersytetu Śląskiego – szkolnictwo i nauka na Górnym Śląsku. Red.

A. Barciak. Katowice 2009.

Wanatowicz M.: Polska wobec Górnego Śląska w latach 1918–1922. W: 75. rocznica powrotu Górnego Śląska do Polski. Konferencja naukowa. Red. M. Kubista-Wróbel. Katowice 1997.

(19)

Skąd przychodzimy? Kim jesteśmy? Dokąd zmierzamy? 17

Wilczek S.: Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Stalinogrodzie. W: Szkolnictwo wyższe Górnego Śląska. Oprac. S. Bauman. Warszawa 1955.

„Wyrósł z dobrego drzewa…” Uniwersytet Śląski 1968–1998. Fakty, dokumenty, relacje. Red.

A. Barciak. Katowice 1998.

Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Katowicach 1950–1968. Red. A. Jarosz, A. Jendrysik.

Katowice 1971.

(20)

(21)

Część I

Teoria i historia –

projekty badawcze

(22)

(23)

Ewa Kosowska

Zakład Teorii i Historii Kultury Pochwała wspólnoty

Czterdzieści lat tradycji Zakładu Teorii i Historii Kultury¹ skłania do prze- myśleń i prób uporządkowania wiedzy zarówno o tworzących go ludziach, jak i o problemach badawczych, wokół których – na kolejnych etapach – organizo- wana była ich praca naukowa Obserwatorzy postronni, spoglądający na cele i zamierzenia tej grupy z zewnątrz, mogą mieć na ten temat zdanie odrębne, mogą inaczej oceniać dorobek Zakładu i odmiennie sytuować go na mapie osią- gnięć polskiego kulturoznawstwa Także w pamięci jego pracowników wiedza ta rysuje się rozmaicie – swoiście muszą spoglądać na dorobek zespołu ci zwią- zani z nim od samego początku, inaczej ci, którzy dołączali później i – zastając określony sposób funkcjonowania instytucji – szukali w niej miejsca dla siebie, a jeszcze inaczej ci, którzy z czasem wybrali odrębną drogę i związali własną pracę zawodową z nowymi środowiskami Przypomina to po trosze rozziew między orientacją człowieka pływającego w wielkim akwenie a orientacją obser-

1 Formalna historia Zakładu przedstawia się następująco:

1975 – powołanie Zakładu Teorii Kultury i Polityki Kulturalnej w Instytucie Filologii Polskiej przy Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach (z siedzibą w Sosnowcu);

1977 – włączenie Zakładu Teorii Kultury i Polityki Kulturalnej w strukturę Instytutu Literatury i Kultury Polskiej;

1983 – zmiana nazwy zakładu na: Zakład Wiedzy o Kulturze i Życiu Literackim;

1991 – podział Zakładu Wiedzy o Kulturze i Życiu Literackim na dwie jednostki:

Zakład Teorii i Historii Kultury oraz Zakład Kultury Literackiej (w ramach Instytutu Literatury i Kultury Polskiej z siedzibą w Katowicach);

1991 (grudzień) – włączenie Zakładu Teorii i Historii Kultury w strukturę Instytutu Nauk o Kulturze, który od 2012 roku nosi nazwę Instytut Nauk o Kulturze i Studiów Interdyscyplinarnych

(24)

22 Część I: Teoria i historia – projekty badawcze

watora, spoglądającego nań z oddali i z wysoka: pierwszy nie zawsze zmierza najkrótszą drogą do celu i nie zawsze dobrze wie, kto płynie obok niego; dru- gi ma dystans przestrzenny i potrafi dostrzec szanse nieraz niewidoczne dla pierwszego W opisie dziejów instytucji specyfika perspektywy pokoleniowej, podobnie jak różnice w oglądzie egzogennym i endogennym, wydają się nie- uniknione, ale właśnie możliwość formułowania (a także prowokowania) sądów i ocen wynikających z odmiennego doświadczenia jest podstawową wartością podejmowanej w tym tomie próby rekonstrukcji historii Zakładu Przy czym spojrzenie „zewnętrzne” jest inne w przypadku osób, które oceniając przeszłość w pewien sposób rozliczają się z własnych czterdziestoletnich dokonań naukowych, dydaktycznych i organizacyjnych, a inne w przypadku tych osobiście zaangażowanych w jakiś etap funkcjonowania Zakładu i kontynuujących wy- brane wątki z bogatego spectrum realizowanych tu projektów Jednocześnie – przyjmując jako oczywiste konsekwencje wielorakich wyborów dokonywanych przez starszych kolegów – osoby te mają świadomość, że historia mogłaby się potoczyć inaczej Albowiem na taki, a nie inny profil naukowy Zakładu Teorii i Historii Kultury wpływały rozmaite, ale jednak konkretne czynniki Odtwo- rzenie ich pełnego repertuaru wydaje się niemożliwe: były to w przewadze względy merytoryczne, ale przecież nie tylko Należałoby uwzględnić sam fakt powołania takiej jednostki przy Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Śląskie- go, sposoby funkcjonowania tego Wydziału, jego zmieniające się możliwości finansowe i organizacyjne, zakres zajęć dydaktycznych oferowanych pracownikom, zmiany w kierownictwie, a wreszcie systematyczne negocjowanie kierun- ków badawczych z uwzględnieniem kompetencji i uwarunkowań charaktero- logicznych poszczególnych członków Zespołu Prezentowany tu zarys mógłby być opatrzony mottem z wypowiedzi Stanisława Balińskiego: „Moją prawdą jest moja pamięć” Problem w tym, że zapamiętana przeze mnie faktografia nie zawsze zgadza się z zachowanymi dokumentami Wszyscy pamiętamy intencjonalnie, a jednocześnie rzadko dokumentujemy na bieżąco wydarzenia, w których uczestniczymy Czasami szwankuje archiwizacja; nie sposób przecho- wać każdej notatki, każdego protokołu, każdej kolejnej wersji opracowywanej koncepcji przedmiotu czy siatki studiów Ale mimo wszystko z pamięci wyłania się jakaś całość, nie tylko subiektywna wizja minionego czasu, lecz także próba podsumowania dotychczasowych efektów usilnych starań grupy osób, które pracując zespołowo lub indywidualnie przyczyniły się do tego, że Zakład Teorii i Historii Kultury jest dzisiaj tym, czym jest Wydaje się, że przez ostatnie 40 lat zrobiono wiele To nie znaczy, że aktualny stan jest w pełni zadowalający:

można było zapewne wybierać inaczej, pracować intensywniej, dostosowywać zespół do ściśle zaprojektowanych zadań, ale jeśli uwzględni się choćby część zmieniających się uwarunkowań sytuacyjnych, to wypada przyznać, że obecnie ta instytucja stanowi dobrą podstawę planowania i prowadzenia wielokierunkowych badań naukowych nad problemami szeroko rozumianej kultury

(25)

23

E. Kosowska: Zakład Teorii i Historii Kultury. Pochwała wspólnoty

W początkach lat 70. kwestia pojmowania i badania kultury w Polsce, mimo że nadal nieoczywista, powoli zaczynała budzić nadzieje na „nowe otwarcie”². Przedstawiciele ówczesnych władz i pracownicy różnych ośrodków akademickich coraz wyraźniej widzieli, że administracyjne ograniczanie naukowych ba- dań kultury i społeczeństwa musi się kiedyś skończyć. W tej atmosferze uda- ło się ówczesne mu docentowi³ Stanisławowi Pietraszce⁴ powołać pierwsze w PRL-u akademickie studia kulturoznawcze i pierwszą katedrę kulturoznaw-

2 Na przełomie lat 40. i 50. XX wieku doszło do zamykania uniwersyteckich katedr zajmujących się „problematyką społeczno-kulturową”. Po tym etapie najszybciej odrodzi- ła się socjologia. Etnografowie, rozproszeni w różnych placówkach życia kulturalnego, głównie muzealnych, starali się o utrzymywanie kontaktów z nielicznymi ośrodkami akademickimi. Folklor, tradycyjnie mieszczący się w obszarze zainteresowań etnografii, pod wpływem rozbudowującej się orientacji filologicznej stał się przedmiotem badań folklorystyki, która coraz wyraźniej ograniczała swoje pole badawcze do gromadze- nia i analizy „ludowej twórczości słownej”. Historia kultury przez pewien czas była włączona w obszar historii książki. Historię sztuki uznawano za dyscyplinę elitarną.

Archeolodzy (albo raczej historycy kultury materialnej) odnosili światowe sukcesy w badaniach dziejów starożytnych kultur basenu Morza Śródziemnego i zaliczani byli do humanistycznej elity. Natomiast stosunkowo nieliczni teatrolodzy i coraz liczniejsi filmoznawcy rozpoczęli starania o przyznanie pełnej naukowej autonomii przedmiotowi ich badań. Na taki krok przez pewien czas nie było przyzwolenia politycznego, zwłasz- cza po zawirowaniach wokół sławnej inscenizacji Dziadów, którą powszechnie uznawano za bezpośrednią przyczynę wydarzeń marcowych w 1968 roku. Ponadto brakowało pra- cowników samodzielnych, wyspecjalizowanych w tych obszarach wiedzy. W latach 70.

ubiegłego wieku i teatrologia, i filmoznawstwo, i folklorystyka odnalazły swoje miejsce w ramach kulturoznawstwa, co osłabiło ich tendencje do dyscyplinarnej autonomii. Stan ten praktycznie trwa do dzisiaj.

3 W szkolnictwie wyższym przed rokiem 1990 obowiązywał odmienny od dzisiej- szego system nadawania stopni i tytułów naukowych (magister, doktor, doktor habili- towany, profesor nadzwyczajny, profesor zwyczajny) oraz stanowisk (stażysta, mł. asystent, asystent, st. asystent, adiunkt, docent, profesor nadzwyczajny, profesor zwyczajny, a ponadto wykładowca i st. wykładowca). Stanowisko docenta przyznawano doktorowi lub doktorowi habilitowanemu. Uzyskanie każdego z kolejnych tytułów profesorskich wymagało znaczącego postępu w pracy naukowej. W tym szkicu staram się posługiwać w tekście głównym nazwami ówczesnych stopni i stanowisk, co pośrednio wskazuje na etap kariery akademickiej przywoływanej osoby. W przypisach najczęściej podaję stan obecny. Zamierzony wyjątek stanowi subtelna różnica między profesorem zwyczajnym tytularnym (co wymagało uzyskania drugiego tytułu profesorskiego przed rokiem 1990), a profesorem tytularnym zatrudnionym na stanowisku profesora zwyczajnego (obecny stan prawny).

4 Prof. zw. dr hab. Stanisław Pietraszko (1928–2010), polonista i kulturoznawca związany z Uniwersytetem Wrocławskim, założyciel pierwszego w Polsce akademickiego kulturoznawstwa, twórca i współtwórca programu tych studiów; zwolennik aksjonor- matywnej lub raczej aksjoregulatywnej teorii kultury i autor liczących się prac z zakresu teorii wartości kulturowych. Wybór reprezentatywnych artykułów został opublikowany dzięki staraniom jego uczniów i współpracowników. Por. S. Pietraszko: Kultura: studia teoretyczne i metodologiczne. Wrocław 2012.

(26)

stwa (wcześniej, w 1966 roku, propozycję powołania takich studiów składała m in profesor Stefania Skwarczyńska⁵, był też nimi żywo zainteresowany docent Julian Lewański⁶) Kierunek, początkowo zakotwiczony przy międzywy- działowym studium kulturalno-oświatowym, z czasem znalazł się w strukturze Wydziału Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocławskiego (podówczas Uniwersytetu im Bolesława Bieruta) Jego pomysłodawca był z wy- kształcenia polonistą, autorem książki habilitacyjnej Doktryna literacka polskiego klasycyzmu (Wrocław 1966) Uniwersytet Wrocławski był w tamtych czasach pla- cówką doskonale rozwijającą się, ale jednak peryferyjną: dojazd do najbliższych ośrodków akademickich w Poznaniu, Krakowie (w Katowicach dopiero powo- łano uniwersytet), nie wspominając już o Warszawie, wymagał wielogodzinnej podróży, a telefony służyły przede wszystkim do komunikacji awaryjnej Być może niektórzy urzędnicy, wydając zgodę na powołanie nowego, eksperymental- nego kierunku, spodziewali się fiaska takiego przedsięwzięcia, ale wypada raczej zakładać, że skoro w ówczesnej polityce kulturalnej stawiano na upowszechnia- nie kultury, to właśnie kulturoznawstwo wydawało się sensowną propozycją, adresowaną przede wszystkim do przyszłej kadry szeroko rozbudowanej sieci domów kultury, dyskusyjnych klubów filmowych i innych placówek życia kulturalnego Zapotrzebowanie na taki kierunek studiów było oczywiste: większość najstarszych ośrodków kulturoznawczych powstała tam, gdzie uprzednio w ramach uniwersytetu dobrze działało studium kulturalno-oświatowe Każde takie studium gromadziło kadrę specjalistów praktyków, zatrudnionych w różnych placówkach kultury Niektórzy z nich swoją wiedzą i doświadczeniem wzmocnili później kierunki kulturoznawcze, podejmując pracę nauczycieli akademickich

Wrocławskie kulturoznawstwo ogłosiło pierwszy nabór na studia dzienne w roku akademickim 1972/1973 Stanisław Pietraszko szukał wsparcia zna- nych i uznanych badaczy, zainteresowanych możliwościami naukowymi i dy-

5 Prof zw dr hab Stefania Skwarczyńska (1902–1988), polonistka i romanistka,

„pierwsza dama polskiej teatrologii” Studia magisterskie odbywała w Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie; jej praca roczna z pierwszego semestru na wniosek prof Juliusza Kleinera została uznana za rozprawę doktorską i obroniona w 1925 roku Habili- towała się w tym samym uniwersytecie w roku 1937 Od roku akademickiego 1938/1939 z przerwami kierowała Katedrą Historii i Teorii Literatury (po wojnie Katedrą Teorii Literatury) w Uniwersytecie Łódzkim Jej biografia, obfitująca w dramatyczne przeżycia, stała się przedmiotem zainteresowania dokumentalisty Zygmunta Skoniecznego, który zrealizował w 1988 roku film Stefania Skwarczyńska – szkic do portretu uczonej Jej zasługi w zakresie porządkowania i rozbudowywania teorii literatury oraz wiedzy o teatrze bu- dziły ogólne uznanie, a zgłoszony na Zjeździe Polonistów postulat utworzenia teatrologii szybko przerodził się w koncepcję studiów kulturoznawczych

6 Prof dr hab Julian Lewański (1915–2003), z wykształcenia historyk literatury, z za- miłowania historyk kultury powszechnej średniowiecza i renesansu, znakomity badacz staropolskiego teatru i dramatu Miałam okazję (w latach 1968–1973) uczestniczyć w jego zajęciach w trakcie studiów polonistycznych w Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, jemu też w znacznym stopniu zawdzięczam wybór drogi zawodowej

(27)

25

E Kosowska: Zakład Teorii i Historii Kultury Pochwała wspólnoty

daktycznymi nowego kierunku Był w kontakcie między innymi z Antoniną Kłoskowską⁷, Stefanem Żółkiewskim⁸, Jerzym Kmitą⁹, Sławem Krzemieniem- -Ojakiem¹⁰ Korzystał z pomocy badaczy rozmaitych orientacji ideologicznych i metodologicznych, od początku budując specyfikę wrocławskiego kulturoznawstwa na podstawie teorii wartości kulturowych Ta aksjonormatywna koncepcja kultury w pewien sposób konkurowała ze społeczno-regulacyjną koncepcją Jerzego Kmity, który powołał kulturoznawstwo przy Wydziale Hi- storycznym Uniwersytetu im Adama Mickiewicza w Poznaniu (z czasem kierunek przeniesiono na Wydział Nauk Społecznych) Pierwszym kierownikiem tamtejszego Zakładu był dr Krzysztof Kostyrko¹¹ Prof Antonina Kłoskowska, socjolog kultury, bardzo sprzyjała tworzeniu nowego kierunku w Łodzi, gdzie bazując na dorobku naukowym prof Stefanii Skwarczyńskiej wyraźnie pre- ferowano profil teatrologiczny W Uniwersytecie Warszawskim z inicjatywy kilku osób (do ich grona należeli prof Jarema Maciszewski¹² oraz doc dr

7 Prof zw dr hab Antonina Kłoskowska (1919–2001), socjolog, współautorka pierwszych programów studiów kulturoznawczych, autorka cenionych prac z zakresu socjologii kultury i teorii kultury masowej

8 Prof zw dr hab Stefan Żółkiewski (1911–1991), historyk literatury, działacz polityczny, od 1961 roku członek rzeczywisty PAN, pierwszy dyrektor Instytutu Badań Literackich PAN w Warszawie Jego dorobek z zakresu teorii i semiotyki kultury przy- słonięty został przez rozprawy z zakresu krytyki kultury i polityki kulturalnej, a przede wszystkim przez intensywną, zwłaszcza w okresie stalinowskim, działalność polityczną, która skądinąd nie zawsze odpowiadała ówczesnym władzom (wskutek wydarzeń marcowych w 1968 roku został usunięty z Komitetu Centralnego PZPR) W początkach lat 70 silnie wspierał starania o powołanie kulturoznawstwa

9 Prof zw dr hab Jerzy Kmita (1931–2012), filozof, metodolog, kulturoznawca W latach 1951–1955 studiował na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu im Adama Mickiewicza w Poznaniu, w 1961 roku uzyskał doktorat z nauk filozoficznych, w 1968 roku habilitował się; pełnił funkcję dyrektora Instytutu Filozofii (1969–1976), będąc jedno- cześnie docentem w Zakładzie Logiki Od 1977 roku był kierownikiem Zakładu Historii i Metodologii Nauk o Kulturze w Instytucie Kulturoznawstwa Po uzyskaniu tytułu profesora zwyczajnego został dyrektorem Instytutu Kulturoznawstwa w Uniwersytetu im Adama Mickiewicza (1979–1993) Autor społeczno-regulacyjnej koncepcji kultury

10 Prof zw dr hab Sław Krzemień-Ojak (1931–2012), filozof i estetyk, znawca, tłu- macz i popularyzator myśli włoskiej Był inicjatorem powołania studiów kulturoznawczych w Uniwersytecie w Białymstoku oraz kierownikiem Zakładu Wiedzy o Kulturze Opublikował m in Zagadnienia współczesnej kultury (1965, 1969); Vico (1971); Kultura, poli- tyka, wychowanie (1972); Labriola (1975); Benedetto Croce i marksizm (1975); Studia z dziejów estetyki polskiej 1918–1939 (redakcja, 1975); Studia o współczesnej estetyce polskiej (redakcja, 1977); Antonio Gramsci. Filozofia. Teoria kultury. Estetyka (1983); Kultura i sztuka u progu XXI wieku (redakcja, 1997)

11 Por K Kostyrko: O powstaniu kulturoznawstwa – z oddalenia „Kultura Współcze- sna” 2001, z 4

12 Prof zw dr hab Jarema Maciszewski, historyk i działacz społeczno-polityczny Od 1958 roku pracował w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego jako adiunkt, a po habilitacji w 1966 roku jako docent; w 1972 roku uzyskał tytuł profesora

(28)

Stanisław Siekierski¹³) powstała na studiach polonistycznych najpierw specjali- zacja o profilu kulturoznawczym, a potem utworzono samodzielny kierunek, programowo nastawiony na badanie kultury polskiej W jego powstawaniu mieli swój udział między innymi dwaj młodzi poloniści: dr Andrzej Mencwel¹⁴ i dr Roch Sulima¹⁵, obaj, chociaż w różnym stopniu, zafascynowani kulturą popularną i środowiskowym zróżnicowaniem kultury polskiej

W Uniwersytecie Śląskim kulturoznawstwo powołano dzięki porozumieniu i współpracy ówczesnych docentów: Władysława Lubasia¹⁶, językoznawcy, dziekana Wydziału Filologicznego i zarazem dyrektora Instytutu Filologii Polskiej, oraz Witolda Nawrockiego¹⁷, prodziekana, literaturoznawcy, zajmującego się nadzwyczajnego W latach 1966–1969 był kierownikiem Studium Zaocznego Historii UW, a w okresie 1975–1981 kierownikiem Wydziału Nauki i Oświaty KC PZPR Istotną pozycję w jego dorobku naukowym zajmowały studia nad historią i historią kultury sie- demnastowiecznej Polski, m in : Wojna domowa w Polsce 1606–1609 (1960); Polska a Moskwa 1603–1618. Opinie i stanowiska szlachty polskiej (1968); Szlachta polska i jej państwo (1969, wyd II: 1976); Władysław IV (1988)

13 Prof dr hab Stanisław Siekierski, historyk kultury polskiej, socjolog literatury i bi- bliotekoznawca, związany z Wydziałem Polonistyki UW Zajmował się historią książki, jej rolą w historycznej i współczesnej kulturze polskiej ze szczególnym uwzględnieniem środowiska wiejskiego

14 Prof zw dr hab Andrzej Mencwel, polonista i kulturoznawca, współtwórca kulturoznawstwa w Uniwersytecie Warszawskim, w którym wykładał historię i antropologię kultury Od 1992 roku kierownik Katedry Kultury Polskiej, a w latach 1998–2005 dyrektor Instytutu Kultury Polskiej UW Znakomity znawca twórczości Stanisława Brzozowskie- go; inicjator badań nad polskimi tradycjami kulturologicznymi

15 Prof zw dr hab Roch Sulima, polonista i badacz kultur środowiskowych, antropolog codzienności, współtwórca kulturoznawstwa w Uniwersytecie Warszawskim; wieloletni kierownik Zakładu Kultury Współczesnej w Instytucie Kultury Polskiej UW Autor koncepcji „dialogu kultur”, akcentującej wewnętrzne zróżnicowanie kultury polskiej Analizie tego zróżnicowania i jego historycznych uwarunkowań poświęcił wiele prac naukowych

16 Prof zw dr hab Władysław Lubaś (1932–2014), językoznawca, polonista i slawi- sta, absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego, w którym doktoryzował się w roku 1966, a habilitował – w 1971 Od 1970 roku pracownik Uniwersytetu Śląskiego Współtwórca i pierwszy dziekan Wydziału Filologicznego, jeden z animatorów kulturoznawstwa Pełnił funkcję dyrektora Instytutu Filologii Polskiej, a od roku 1977 dyrektora Instytutu Języka Polskiego UŚ Twórca koncepcji socjolingwistyki (od 1975 roku był przewodniczą- cym Komisji Socjolingwistycznej przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów), cenio- ny naukowiec (bibliografia jego prac zawiera ok 700 pozycji) i doskonały organizator Od 1994 roku był związany z Uniwersytetem Opolskim

17 Prof zw dr hab Witold Nawrocki (1934–2013), polonista, absolwent i pracownik WSP w Katowicach, magistrant prof Jana Kazimierza Zaremby i doktorant prof Bog- dana Zakrzewskiego, historyk literatury, krytyk, tłumacz, początkowo zainteresowany kulturą regionalną – przed powołaniem kulturoznawstwa opublikował m in prace:

Działalność oświatowa i literacka Juliusza Ligonia (Katowice 1962); Jan Kupiec – poeta z Łąki (Katowice 1963); Katowickie środowisko literackie w latach 1945–1967 (Katowice 1969);

Trwanie i powrót. Szkice o literaturze Ziem Zachodnich (Poznań 1969); Paukszta (Warszawa 1976); był także publicystą i autorem licznych wstępów do opracowań z zakresu kultury

(29)

27

E Kosowska: Zakład Teorii i Historii Kultury Pochwała wspólnoty

także w teorii i praktyce polityką kulturalną, w latach 1977–1980 sprawującego funkcje dziekana Oni obaj, wespół z doc dr hab Alicją Helman, rozpoczęli starania o powołanie w Katowicach Instytutu Kultury, którego projekt, opraco- wany w roku 1974 lub na początku 1975, stanowi dzisiaj jeden z najstarszych kulturoznawczych „dokumentów założycielskich” (por Aneks) Podstawą do realizacji planowanego projektu było zgromadzenie kadry naukowej zaintereso- wanej badaniami kultury, a następnie powołanie Zakładu Teorii Kultury i Poli- tyki Kulturalnej, który miał zapewniać teoretyczne zaplecze dla kierunku oraz program merytoryczny planowanego instytutu Nad pracami organizacyjnymi we wstępnej fazie przygotowań do otwarcia kierunku mieli czuwać pracownicy utworzonego w 1974 roku Zakładu Filmoznawstwa (pod kierownictwem doc dr hab Alicji Helman¹⁸) W roku 1977 Rada Wydziału propozycję powołania odrębnego Instytutu Kultury uznała za przedwczesną i kulturoznawstwo na blisko 15 lat znalazło miejsce w strukturze Instytutu Literatury i Kultury Pol- skiej, który powstał z podziału dawnego Instytutu Filologii Polskiej na dwie jednostki – drugą stanowił Instytut Języka Polskiego

Utworzenie kulturoznawstwa zaowocowało powołaniem nowych zakładów – w 1976 roku utworzono zakład teatrologiczny (pod kierownictwem doc dr hab Eleonory Udalskiej¹⁹), a wkrótce potem także Zakład Historii Sztuki (pod kierownictwem doc dr hab Ewy Chojeckiej²⁰) Szczegółowe dzieje tych zakła- dów i związanych z nimi specjalizacji wymagają odrębnego opracowania Warto by także zrekonstruować obraz całego ówczesnego akademickiego środowiska regionalnej W Uniwersytecie Śląskim pełnił funkcje prodziekana i dziekana; założyciel i pierwszy kierownik Zakładu Teorii Kultury i Polityki Kulturalnej W latach 1984–1990 był zaangażowanym i kontrowersyjnym działaczem politycznym; po roku 1990 wrócił do pracy naukowej Autor 24 książek, twórca 7 antologii, 34 prac edytorskich, tłumacz, eseista, znawca literatury czeskiej, słowackiej, niemieckiej i skandynawskiej

18 Prof zw dr hab Alicja Helman, muzykolog i filmoznawca Współtworzyła kulturoznawstwo w Uniwersytecie Śląskim, budując jednocześnie podstawy nowoczesnego filmoznawstwa; w latach 1973–1986 kierowała Zakładem Filmu w Instytucie Filologii Pol- skiej (do 1977), a potem (do 1986) w Instytucie Literatury i Kultury Polskiej Po przejściu na Uniwersytet Jagielloński, od 1986 roku była kierownikiem Zakładu Filmu i Telewizji w Instytucie Filologii Polskiej Współtwórczyni Instytutu Sztuk Audiowizualnych UJ, kierownik Katedry Teorii Filmu w tym instytucie, a następnie jego dyrektor (do 2007)

19 Prof zw dr hab Eleonora Udalska, filolog i historyk krytyki teatralnej, wywodzą- cy się z Uniwersytetu Łódzkiego Wychowanka prof Stefanii Skwarczyńskiej Od 1976 roku docent, a potem profesor nadzwyczajny i profesor zwyczajny w Uniwersytecie Śląskim Wieloletni kierownik Zakładu Wiedzy o Teatrze/Historii Teatru i Dramatu (nazwę zakładu kilkakrotnie modyfikowano), twórca specjalności teatrologicznej na kulturoznawstwie śląskim Autorka prac z zakresu historii teatru i krytyki teatralnej

20 Prof zw dr hab Ewa Chojecka, historyk sztuki, absolwentka Uniwersytetu Jagiel- lońskiego, w którym w 1959 roku uzyskała doktorat, a w roku 1969 habilitację W latach 1978–2003 kierowała w Instytucie Literatury i Kultury Polskiej Zakładem Historii Sztuki/

Wiedzy o Sztuce Zakład ten w 2003 roku uzyskał status jednostki międzywydziałowej z siedzibą na Wydziale Nauk Społecznych

(30)

humanistycznego, niezwykle przecież zróżnicowanego, dynamicznego i twór- czego²¹

Wydawało się oczywiste, że Zakład Teorii Kultury i Polityki Kulturalnej w młodym uniwersytecie będzie tworzony z osób, które uzyskały wykształcenie w innych ośrodkach akademickich i które złożą deklarację woli pracy w zespo- le zajmującym się problematyką kulturową Część z nich (Witold Nawrocki, Urszula Kowalska²², Eugeniusz Jaworski²³) uprzednio współtworzyła grupę wykładowców międzywydziałowego studium kulturalno-oświatowego Witold

21 Z własnej perspektywy scharakteryzował je Witold Nawrocki: „Niezależnie od późniejszych ostrych podziałów politycznych oraz urazów psychologiczno-towa- rzyskich, jakie pozostały mi w pamięci, swoją obecność w katowickim środowisku polonistycznym oceniam jako ważny i pouczający etap w moim życiu Miałem okazję uczestniczyć w budowie uniwersyteckiego środowiska humanistycznego, o czym na Śląsku marzyliśmy od października 1956 roku i co traktowaliśmy jako spełnienie dzie- jowej sprawiedliwości wobec dzielnicy, której wiele obiecywano, ale i często zawodzono jej nadzieje Powstało sito (moja ulubiona metafora społeczna z tamtych lat), na którym osadzały się miejscowe talenty – jak wielkie i cenne, widać to dzisiaj, kiedy katowicką polonistyką kierują nasi ówcześni wychowankowie, tworząc rzeczy nowe i ważne Jego naukowo-organizacyjne uformowanie jest zasługą prof prof Władysława Lubasia, Kazi- mierza i Edwarda Polańskich, Tadeusza Bujnickiego, Ireneusza Opackiego, Alicji Helman, Włodzimierza Wójcika, Adama Jarosza, Zbigniewa Jerzego Nowaka i in Sam pomagałem w kreowaniu programu badań kulturoznawczych i tworzyłem podstawy organizacyjne zakładu, który stał się zaczynem poważnego środowiska naukowego, którym dzisiaj kieruje z wielkim powodzeniem prof Ewa Kosowska, ówczesna moja asystentka, już wtedy zwracająca uwagę szerokością horyzontów oraz odwagą projektowania badawczej przyszłości Wspólnymi siłami – nie bez napięć właściwych dla środowiska pionierów – budowaliśmy uniwersyteckie środowisko polonistyczne i kulturoznawcze (wielka rola Alicji Helman), a utrzymanie dobrych kontaktów z władzami Sosnowca spoczywało na dziekanie, który był zarazem członkiem miejskich władz partyjnych” Humanistyczne pasje prof. Witolda Nawrockiego (rozmowa S. Fryciego z W. Nawrockim) W: W świecie hu- manistycznych wartości. Rozprawy i artykuły o języku, literaturze i humanistycznych pasjach historyka literatury i badacza kultury – Profesora Witolda Nawrockiego Red S Frycie Piotr- ków Trybunalski 2006, s 321

22 Dr Urszula Kowalska (1939–2009), polonistka, absolwentka Uniwersytetu Marii Cu- rie-Skłodowskiej w Lublinie, magistrantka (1961) i doktorantka (1969) prof dr hab Janiny Garbaczowskiej, autorka rozprawy doktorskiej na temat mitu trojańskiego w dramatach XX wieku W latach 1973–1975 kierowała Studium Kulturalno-Oświatowym w UŚ

23 Dr Eugeniusz Jaworski, etnograf i antropolog kultury, student Uniwersytetu Ada- ma Mickiewicza w Poznaniu, absolwent Uniwersytetu Warszawskiego (1956), wycho- wanek prof Eugeniusza Frankowskiego, magistrant i doktorant prof Witolda Dynow- skiego, kustosz w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu, wieloletni współpracownik prof Mieczysława Gładysza i doc Józefa Ligęzy Od roku 1975 zatrudniony w Uniwersytecie Śląskim jako st asystent, od 1986 roku jako adiunkt Zainteresowania badawcze łączy z problematyką teorii kultury, metodami pozyskiwania wiedzy o procesach i zjawiskach kulturowych, w tym szczególnie historycznych uwarunkowaniach kultury wsi; autor m in rozprawy doktorskiej poświęconej budownictwu drewnianemu na Górnym Śląsku Honorowy Przewodniczący Rady Naukowej czasopisma „Laboratorium Kultury”