Uprawnienia, złączone z własnością dóbr ziemskich wedle prawa polskiego

(1)

(2)

ziemskich wedle prawa polskiego *).

Z w ł a s n o ś c i ą d ó b r z ie m s k ic h b y ł y z w i ą z a n e p e w n e u p r a w n ie n ia . D o n ic h z a lic z a ło p r a w o p o ls kie : p r a w o do p ł o d ó w g ó r n ic z y c h , p r a w o p o lo w a n i a , r y b o ł ó s t w a , p r a w o u t r z y m y w a n i a b arci p s z c z e ln y c h , p r a w o p ro p in a cy i, b u d o w y m ł y n ó w , p r z e w o z u . T r z y o s t a tn ie k a t e g o r y e b y ł y n ie t y l k o u p r a w n ie n ie m w ła ś c ic ie la , ale n a l e ż a ł y r ó w n o c z e ś n i e do k at e - g o r y i t. z. p r a w p r z y m u s o w y c h , d la t e g o o n ic h o s o b n o bę d zie m o w a .

W s z y s t k i e p o w y ż s z e u p r a w n ie n ia b y ł y z ł ą c z o n e w w i e k a c h n o w s z y c h z w ł a s n o ś c i ą d ó b r zie m sk ich , a p r a w o ich w y k o n y w a n i a u w a ż a n o z a p r z y n a l e ż n o ś ć t y c h ż e dóbr. P i e r w o t n i e j e d n a k t w o r z y ł y o n e t. z. r e g a l e k s i ą ż ę c e 2) i b y ł y o d ł ą c z o n e od w ł a s n o ś c i d ó b r. P r z e m i a n a r e g a lu k s i ą ż ę c e g o n a s t ą p iła c o d o w s z y s t k i c h p o w y ż s z y c h u p r a w n ie ń w sp o só b i d e n t y c z n y , a m ia n o w ic ie d r o g ą n a d a ń k s i ą ż ę c y c h n a r z e c z s p o ł e c z e ń s t w a . P r z e m i a n a ta o d b y ła się c o d o j e d n y c h u p r a w n ie ń w c z e śniej, c o do i n n y c h p ó ź n ie j, a m i a n o w ic ie w m iarę d o n i o s ło ś c i e k o n o m icz n e j, j a k ą u p r a w n i e n i a p o w y ż s z e p r z e d s t a w i a ły d la d w ó c h i n t e r e s o w a n y c h c z y n n i k ó w , t. j. dla k s i ę c i a i s p o ł e c z e ń s t w a . O g ó l n i e m o ż n a p o w i e d z i e ć , ż e d o p ie r o w d ru g ie j p o ło w i e w . X V I z a s a d a r e g a lu z o s t a ła z a s a d n i c z o p r z e ł a m a n a n a k o r z y ś ć w ł a s n o ś c i p r y w a t n e j .

. Własność płodów górniczych 8).

W ł a s n o ś ć p ł o d ó w g ó r n i c z y c h p r z e c h o d z i ł a w P o l s c e d w a g ł ó w n e s t a d y a r o z w o ju . W e d l e w y o b r a ż e ń , p i e r w o t n i e p a n u ją c y c h , w ła ś c ic ie l m iał p r a w o u ż y t k o w a n i a jed37n ie z p o w i e r z c h n i g r u n tu . I p r a w o p o l

0 W y ją te k z w ię k sz ej ca ło ści, p rz y g o to w y w a n e j p rz e z au to ra. Z lite ra tu ry p o r. H e l c e l (D aw ne praw o p ry w atn e p o lsk ie), k tó ry w y licza także u p raw n ie n ia p u b licz n o -p ra w n e , w y k ra c z a ją c e p oza zak res p raw a p ry w atn eg o . T a k ż e p raw o do p o b o ru m yt, o k tó re m w sp o m in a ten że au to r (str. 152— ІЬЗ) nie n a le ż y do p raw a p ry w a tn e g o .

5) O p olow aniu i ry b o ló s tw ie m ów i K r o m e r (P o lo n ia ), L ib e ra e p rin cip i e ra n tu b iq u e p iscatio n e s atq u e v e n a tio n e s. A liis non e ra n t. ne in suo quid em cu i-quam fundo, ab sq u e p ecu liari p rin cip is ind ulgentia. D u t k i e w i c z , P ro g ra m str. 152. s) Z lite ra tu ry p o r. O s t r o w s k i , (P r a w o cy w iln e nar. p o is.) T . I,

(3)

2 3 0 U P R A W N I E N I A , Z ŁĄ C Z O N E Z W Ł A S N O Ś C I Ą D Ó B R Z IE M S K I C H .

sk ie z a k r e ś la ło tu, w e d ł u g w s z e l k i e g o p r a w d o p o d o b i e ń s t w a , g r a n i c ę , do j a k i e j się g ało p r a w o w ł a s n o ś c i . G r a n i c ą tą b yła , p o d o b n ie j a k w N ie m

c z e c h ( w e d le Z w i e r c i a d ł a S a s k i e g o ) g ł ę b o k o ś ć d o j a k i e j s ię g a ł pług. W n ę t r z e ziem i u w a ż a n o w P o l s c e , p o d o b n i e j a k i g d z ie in d z ie j n a Z a c h o d z i e (w C z e c h a c h , W ę g r z e c h , N ie m c z e c h ) z a w ł a s n o ś ć k r ó l e w s k ą ( r e g a le ). Z a s a d a r e g a lu g ó r n i c z e g o i s tn ia ła w P o l s c e j u ż z a B o l e s ł a w a C h r o b r e g o . M o n a rc h a p o ls k i b y ł w y ł ą c z n y m w łaś cic ie le m w s z y s t k i c h k o p a lń w o b rę b ie c a ł e g o p a ń s t w a , a w s z e l k i e w ty m k ie ru n k u s p e c y a l- n e p r a w a osó b p o j e d y ń c z y c h c z y k o r p o r a c y j p o w s t a ł y n a m o c y n a d a ń k r ó l e w s k i c h 1). T a z a s a d a w y r o b i ł a się w P o l s c e s a m o d z i e l n i e 2), j a k k o l w i e k w p ł y w u s t a w o d a w s t w o b c y c h p r z y c z y n i ł się n ie w ą t p l i w ie do j e j u tw ie rd ze n ia. T a k m i a n o w ic ie w p ł y w a ł o w ty m k ie r u n k u p r a w o g ó r n ic z e rzym sk ie. S t a ło o n o na s ta n o w is k u , iż w s z y s t k i e m in e ra ły, z n a j d u ją c e s ię w ło n ie ziemi, s ą w ł a s n o ś c i ą p a ń s tw a . N a w e t b e z z e z w o le n ia w ł a ś c i c i e l a g ru n tu m o ż e k a ż d y w y d o b y w a ć z g r u n tu p ł o d y k o p a ln e , s k o r o o t r z y m a ł na to p o z w o l e n i e w ł a d z y r z ą d o w e j . T e z a s a d y p r a w a r z y m s k i e g o p r z y j ę ł y się w u s t a w o d a w s t w a c h ś r e d n i o w ie c z n y c h . W tym k ie ru n k u d ziała ł t a k ż e w p ł y w p r a w a w ę g i e r s k i e g o g ó r n ic z e g o ; na W ę g r z e c h b o w ie m k o p a l n i e r z y m s k ie , a z n ie m i i z a s a d y p r a w a g ó r n i c z e g o r z y m s k ie g o , u t r z y m a ł y się p r z e z d łu g ie w ie k i. T a k ż e p r a w o c z e s k i e 3) i n ie m i e c k i e w y w a r ł} ' p e w i e n w p ł y w , j a k k o l w i e k w p ł y w te n n ie sze d ł tak d a le k o , i ż b y p r a w o g ó r n i c z e p o ls k ie m iało b y ć n a ś l a d o w n ic t w e m j e d n e g o lub d r u g i e g o . O w s z e m , z n a j d u j e m y d o w o d y , ż e g ó r n ic t w o p o ls k ie b y ł o w y s o k o r o z w i n i ę t e ju ż z a c z a s ó w B o l e s ł a w a C h r o b r e g o , ż e p o s ia d a ło s w e w ł a s n e w y r o b i o n e s ł o w n i c t w o i ż e sam o w y w i e ra ło w p ł y w n a g ó r n i c t w o ś r e d n i o w i e c z n e e u r o p e j s k i e 4). W y n i k i e m z a s a d y r e g a lu g ó r n i c z e g o b yło , ż e p o z w o l e n i e k s i ą ż ę c e p o t r z e b n e b yło do w y d o b y w a n i a p ł o d ó w g ó r n i c z y c h n a w e t n a s w y m w ła s n y m g r u n c i e 5), z d ru g ie j s t r o n y p o z w o l e n i e ta k ie m o g ło n a d a ć p r a w o p o s z u k iw a n ia p ł o d ó w n a c a ły m o b s z a rz e p a ń s t w a p o ls k i e g o , z a r ó w n o w d o b r a c h k r ó l e w s k i c h j a k p r y w a t n y c h , d u c h o w n y c h j a k s z la c h e c k i c h , lub te ż n a t e r y t o r y u m , ś c i ś l e o k r e ś l o n e m b e z w z g l ę d u na p r a w a o s ó b p r y w a t n y c h G). P o z w o l e n i e tak ie z w a n o c o n c e s s i o , litte ra e str. 12(5— 127; H e 1 c e 1, s tr. 131, Ł a b ę c k i H i e r o n i m , G ó rn ictw o w P o ls c e . O p is k o p aln ictw a i h u tn ictw a p o lsk ie g o . W a rsz a w a 1841. T . I i II., T e n ż e , 0 p raw ie w łasn o ści ziem i, sz cz e g ó ln ie j zaś je j w n ę trz a p od łu g d aw nych praw p o lsk ich i p rz e p isó w dziś o b o w ią z u ją cy ch ze w zg lęd em na a rty k u ł bb2 kod. cyw . B ib l. W a r s z . 1846, II, str. 48Ь — i>40. R o z e n b e r g M a r y a n , dr., P o czątk i g ó rn ictw a w P o ls c e za B o le sła w a C h ro b re g o (w s tę p do h isto ry i p o lsk ie go p raw a g ó rn icz e g o ) P rz e g lą d p raw a i ad m in istracy i 1907, z e sz y t V I I i V III.

*) R o z e n b e r g , str. 662.

2) T a m ż e , s tr. 663. Ł a b ę c k i , T . I, str. 23 — 2b tw ie rd z ił, że p o ję c ie re g a lu g ó rn icz e g o p rz e sz ło do P o lsk i z N iem iec.

3) A G Z. I X , n r. 103, z r . 1493.

4) D ow od y te p rz y ta cz a R o z e n b e r g , s tr . 664; m ięd zy in n em i np. u staw ę L u d w ik a X I , k tó ry , r e g u lu ją c u rząd zen ia g ó rn ic z e w r. 1471, n ak azał zarząd cy kop alń, a b y w y d aw ał p ozw o len ia n a p oszu kiw an ia g ó r n ic z e w ed le w z o ró w p raw n ie m ie ck ic h , w ę g ie rs k ich , p o l s k i c h , c z e sk ic h i a n g ie lsk ich 1 stam tąd sp ro w ad zał ro b o tn ik ó w , ja k o b ie g ły c h .

5) A rchiw u m S a n g u sz k ó w II, n r. 18.

(4)

in q u is ito r ia e m in e ra ru m , frist, p o z w o l e n i e k r u s z c o ś l e d z e n i a , list szur- f o w y (schurfbrief). S t o s o w n i e do treści n a d a n ia , n a b y w a ł u p r a w n i o n y p r a w o p o s z u k iw a n ia w s z e l k i c h w o g ó le p ł o d ó w g ó r n i c z y c h , albo te ż p ło d ó w , o z n a c z o n y c h w p r z y w i le ju (np. a g a tu O t r z y m y w a ł on r ó w n ie ż p r a w o p r z e d s i ę b r a n i a t y c h w s z y s t k i c h c z y n n o ś c i , k t ó r e z w y d o b y w a n i e m p ł o d ó w g ó r n i c z y c h się ł ą c z y ł y , a w ię c p r a w o p o s z u k iw a n ia o d p o w ie d n ic h t e r e n ó w , b a d a n ia ich, k o p an ia, w y d o b y w a n i a z zie m i p ło d ó w , ob ra b ian ia ic h i r o z p o r z ą d z a n i a n i m i 2). O p r ó c z t e g o o t r z y m y w a l i z w y k l e g ó r n i c y j e s z c z e i in n e p r z y w i le j e , j a k n p. t y c z ą c e się po działu k o p a ln i n a c z ę ś c i , w o l n o ś c i w y r ę b u w las ach k r ó le w s k i c h , p r z y w i le je p e w n e c o do s ą d o w n i c t w a 3). W z a m i a n z a o t r z y m a n e p o z w o l e n ie , o b o w i ą z a n y b y ł u p r a w n i o n y do s k ład a n ia p e w n e j o p ła ty , z w a n e j olborą, n a r z e c z k r ó la (in r e c o g n i t i o n e m dom inii supretni). C z a s a m i u p r a w n i o n y do p o s z u k iw a ń b y ł o b o w i ą z a n y do o p ła ty d o p ie r o po u p ł y w i e p e w n e g o o k r e s u c z a s u (np. lat trzech ), w c ią g u k t ó r e g o miał p r a w o do p o s z u k i w a ń b e z p ł a t n y c h 4). P o z w o l e n i e ta k ie n a d a w a ł k ró l, a od r. 1 5 1 7 , k ie d y w p r o w a d z o n o u r z ą d p o d k o m o r z e g o g ó r n i c z e g o , t e n ż e p o d k o m o rzy. N a p o d s t a w ie w y r a ź n e g o z a s t r z e ż e n ia , z a w a r t e g o w tej o r d y n a c y i g ó r n i c z e j, miał p o d k o m o r z y p r a w o w y d a w a n i a tak ich p o z w o l e ń b e z p o t r z e b y z w r a c a n i a się o s o b n o d o k r ó la . U z y s k a n e w t e n sp o s ó b p o z w o l e n i e p r z e c h o d z i ł o na s p a d k o b ie r c ó w u p r a w n i o n e g o 5) (s o r te s h ae re d i- ta ria e iu x ta ius m o n ta n u m p o s s e s s a e ) . M o g ł o o n o b y ć s p r z e d a n e w s z e l a k o ty lk o z a z e z w o le n i e m k r ó l e w s k i e i n 6). P o z w o l e n i e tak ie m ó g ł u z y s k a ć k a ż d y p o d d a n y b e z w z g l ę d u n a stan, p le ć i z a w ó d 7). B e z z e z w o le n ia k r ó le w s k i e g o , w z g l ę d n i e p o d k o m o r s k i e g o , n ie b y ło w o l n o nikom u d o b y w a ć p ł o d ó w g ó r n i c z y c h . Ci, k t ó r z y p o t a je m n i e p ł o d y ta k ie d o b y w a li i p o z b y w a li je , s ta w a li się w i n n y m i z d r a d y sk arb u p a ń s t w a (fraus et p e cu la tu s te zau ri r e g n i 8).

P o w y ż e j p r z e d s t a w i o n e p r a w id ła u l e g ły j e d n a k z c z a s e m z a s a d n ic z e j zm ianie. R o s n ą c a c o r a z b a r d z ie j p r z e w a g a sta n u s z l a c h e c k i e g o s p o w o d o w a ł a , iż s z la c h t a p o c z ę ła d ą ż y ć d o u s u n ię c ia r e g a l u g ó r n i c z e g o . Już n a s e jm ie e l e k c y j n y m p o d W a r s z a w ą , d n ia 20 m aja 1 5 7 3 r., u c h w a l o n o o d p o w i e d n i e z a s t r z e ż e n ie d la p r z y s z ł e g o e l e k t a 9), a k o n s t y t u c j a sejm u k o r o n n e g o z r. 1 5 7 6 I0) o rze k ła, ż e w ł a s n o ś ć g r u n tu o b e j m uje w s z e l k i e p ł y n ą c e z n ie g o p o ż y t k i, w s z c z e g ó l n o ś c i ta k ż e te, k t ó r e z n a jd u ją się w g ł ę b i gru n tu : k r u s z c e i o k n a so ln e . Z a s a d a ta p r z e s z ła i do p r a w a l i t e w s k i e g o 11), a p o z o s t a ła n i e z a c h w i a n a aż d o k o ń c a ist n ie n ia P o lski. W y r o b i ł o się z d a n ie , ż e w ł a s n o ś ć gru n tu s z l a c h e c k i e g o

*) K o d ek s W ie lk o p o ls k i, n r. 2010. η A G Z ., IX , nr. 103. 3) Ł a b ę c k i , str. 23— 2 ó 4) A G Z ., I X , n r. 103 z r. 1493. 5) B a l z e r , str. 339. ‘ ) H e 1 c e 1, 4283 z r. 1483.

7) B a l z e r , C o rp u s iu ris P o lo n ici, O rd in atio r e i m ontanae z 19 lu teg o 1517 r., nr. 186, str. 340.

8) T a m ż e , str. 340. 9) V o l. L e g . II, 900. 10) V o l. L e g . II, 920. u) S ta tu t I I I lite w sk i, I II , 2.

(5)

2 3 2 U P R A W N I E N I A , Z Ł Ą C Z O N E Z W Ł A S N O Ś C I Ą D Ó B R Z I E M S K I C H . s i ę g a n ie l e d w i e ś r o d k a ziemi, a z a g o n s z l a c h c i c a z a g r o d o w e g o s t a n o w i w p r a w d z i e w ł a s n o ś ć n ie z b y t d łu g ą i s z e r o k ą , a le b a r d z o g ł ę b o k ą . K o p a ln ie w d o b ra c h k r ó l e w s k i c h b y ł y za tem w ł a s n o ś c i ą k r ó la , w d o b r a c h d u c h o w n y c h w ła s n o ś c ią d u c h o w n y c h , a w d o b ra c h s z l a c h e c k i c h w ł a s n o ś c ią s z l a c h t y *). S t ą d p o s z u k iw a n ia na c u d z y m g r u n c i e w y m a g a ł y z e z w o l e n i a w ł a ś c i c i e l a t e g o ż g ru n tu . Z a s a d a , s t w i e r d z o n a w r. 1 5 7 6 , b y ł a p o t w i e r d z o n a , p o m in ą w s z y o g ó l n e p o t w i e r d z e n i a w s z e l k i c h p r a w i s w o b ó d , p r z e z c a ł y s z e r e g n a s t ę p n y c h k r ó l ó w i tak: p r z e z Michała K o r y b u t a w r. 1 6 6 9 2), J a n a III w r. 1 6 7 5 3), A u g u s t a II w r. 1 6 9 9 4), A u g u s t a III w r. 1 7 3 6 5). W p a k ta ch k o n w e n t a c h S t a n i s ł a w a A u g u s t a u z n a n o j u ż p o w t ó r z e n ie t y c h p o s t a n o w i e ń j a k o z b y t e c z n e . P o w y ż s z e z a s a d y p o l s k i e g o p r a w a g ó r n i c z e g o o b o w i ą z y w a ł y p r z e z p e w i e n czas i p o r o z b i o r z e p a ń s t w a — w P r u s i e c h do r. 1 7 9 4 , w A u s t r y i do r. 1796. J a k k o l w i e k z a s a d a w ł a s n o ś c i w n ę t r z a z ie m i z o s t a ła s t w i e r d z o n a d o p ie r o w r. 1 5 7 6 , to j e d n a k j u ż za c z a s ó w p a n o w a n i a z a s a d y r e g a lu g ó r n i c z e g o z n a j d u j e m y w y p a d k i ś c is łe g o z ł ą c z e n i a w ł a s n o ś c i p ło d ó w g ó r n i c z y c h z w ł a s n o ś c i ą g ru n tu . B y ł o to j e d n a k ż e w y n i k i e m s z c z e g ó l n e g o p r z y w i l e j u 6). T a k i e p r z y w i l e j e n a d a w a n o z w ł a s z c z a o so b o m d u c h o w n y m n a b u d o w ę k o ś c i o ł ó w lub k l a s z t o r ó w , u w a ż a n o b o w ie m , ż e p ło d y k o p a ln e p r o s a cris aedificiis m axim e ei D o m in o s u n t c r e a t a e 7). Z d ru g ie j s t r o n y z n a j d u j e m y d o w o d y , że k r ó l o w i e i p o r. 1 5 7 6 n a d a w a li p o z w o l e n i a k r u s z c o ś l e d z e n i a n a całem t e r y t o r y u m p a ń s t w a . W p ł y w u s t a w y z r. 1 5 7 6 o b ja w ił s ię z r a z u t y l k o w tem, iż u p r a w n i e n i w in n i b vli o p ła c a ć d z i e d z i c o w i 1/10 c z ę ś ć d o c h o d u 8). Ł a b ę c k i p r z y t a c z a p r z y w ile je z lat 1 5 7 6 , 158 2, 1583, z a w i e r a j ą c e p o z w o l e n i e na s zu k a n ie k r u s z c ó w n a c a łe m t e r y t o r y u m p a ń s t w a i tw ie r d z i, ż e p r z y w i le j z r. 1583 b ył o statnim t e g o r o d z a j u 9). C o do s p o s o b u w y k o n y w a n i a p r z e m y s łu

1) Ł a b ę c k i , G ó rn ictw o . I, s tr. 1 1 9 —123.

2) V . L . V , 27: F o d in a s i szy b y w szelak ie, ta k so ln e , ja k o i k ru szco w e, sia rc z y ste i w s z e la k ie in n e. w olno b ęd zie każdem u n a sw oim ziem skim g ru n cie b ra ć w ed le p raw tej R z e c z y p o s p o lite j, w czym nikom u p rze szk ad zać nie b ęd ziem y , ani p rzez się, ani p rzez su b o rd in ate s qu asv is p e rso n a s.

3) V . L ., V , 274. 4) V . L ., VI. 33. ή V . L . V I, 629.

6) K od. W ie lk o p o ls k i, n r. 2035 z r. 1291. A rc h . kom . hist. T . IV , nr. 46 z r. 1382.

’) K od. W ie lk o p o ls k i, nr. 493 z r. 1280. 8) Ł a b ę c k i , G ó rn ictw o , I, s tr. 124.

9) O d m ien n ie za p a try w a ł się na rozw ó j u p raw nień g ó rn icz y ch w P o ls c e Ł a b ę c k i w sw e j p ra c y o p raw ie w łasn o ści ziem i. W e d le zd ania tam p rzed staw ion eg o , w ła sn o ść w n ę trz a ziem i (k o p aln ie) b y ła u S ło w ia n i P o la k ó w od czasów n a jd a w n ie js z y c h z łą cz o n a ściśle z w ła sn o śc ią gruntu. W P o ls c e k r ó lo w ie nie posiadali nigd y re g a lu g ó rn icz e g o D o p ie ro pod w p ły w em p ra w za chod n ich zaczęto w k r a ja c h z P o l> k i sąsia d u ją c y c h , w C z e c h a c h , M o raw ach , na Ś lą sk u , od dzielać w ła sn o ść k op alń od w łasn o ści p o w ie rzch n i ziem i i kop alnie sam e uw ażać za k ró le w szczy zn y . W P o ls c e je d n a k u trzy m ał się zw y czaj da w ny, t. j. kopalnie b y ły w ła sn o śc ią tego , czyim b y ł grunt. W p ra w d z ie Ł a b ę c k i ju ż w te j p ra c y nad m ien ia, ż e k ró lo w ie w ydaw ali p o z w o le n ia na o g ó ln e p o

szukiw an ia k ru sz có w w c a łe m p aństw ie, n iety lk o w sw y ch w ła sn y c h d o b rach , ale także i w d o brach p ry w a tn y ch , je d n a k ż e uw aża, iż p rz y w ile je te b y ły j e d ynie śro d k iem , za p o m ocą k tó re g o k ró lo w ie c h cie li d o jść do reg alu , g ó rn i czeg o . W ą tp i te ż on, czy na p o d staw ie p o d o b n e g o p rz y w ile ju p rzep ro w ad zan o

(6)

g ó r n i c z e g o is t n i a ł y o s o b n e p r z e p is y p r a w a a d m in is t r a c y jn e g o . W s p o m - n ie m y tu ty lk o , ż e r o b o t y g ó r n i c z e w i n n e b y ł y b y ć p r o w a d z o n e w te n sp o só b , iż b y n ie s z k o d z iły ż a d n y m u r z ą d z e n io m , is t n i e j ą c y m na p o w i e r z c h n i z ie m i '). R e g a l e g ó r n i c z e o b e jm o w a ło t a k ż e p r a w o w y d o b y w a n i a b u rsztyn u , a m ia n o w ic ie z a r ó w n o z g łę b i ziem i, j a k i w y s z u k i w a n i a g o na b r z e g a c h m o rs k ic h i w y ł a w i a n i a z m o rza. P ó ź n ie j p r a w d o p o d o b n ie , j a k i in n e u p r a w n ie n ia , p r z e s z ł o na w ła ś c ic ie li d ó b r 2). P r o j e k t Z a m o j s k i e g o n ie z a w ie r a o s t o s u n k a c h g ó r n i c z y c h ż a d n y c h p r z e p is ó w .

Prawo polowania3).

W r o z w o j u p r a w a p o lo w a n i a w i d o c z n e j e s t d ą ż e n i e w p o d w ó j n y m kie ru n k u : z j e d n e j s t r o n y , a b y w ł a s n o ś ć p r y w a t n ą u w o ln ić z p o d p r a w a r e g a lu k s i ą ż ę c e g o , z d r u g i e j — d ą ż e n i e t r e ś c i bardziej g o s p o d a r c z e j, a b y z p o lo w a n i a u c z y n i ć g a ł ę ź p r z y n o s z ą c ą w y d a t n i e j s z ą k o r z y ś ć i u s u n ąć p a n u ją c e p o d ty m w z g l ę d e m w y o b r a ż e n i a , ż e p o l o w a n i e j e s t do p e w n e g o s t o p n ia w ł a s n o ś c i ą o g ó ln ą . P r a w o p o lo w a n i a p r z y s ł u g i w a ło p ie r w o t n i e k ażd e m u , z b ie g ie m czasu atoli w j rro b iło się r e g a l e k s i ą ż ę c e p o l o w a n i a 4). R e g a l e to o b e jm o w a ło j e d n a k t y l k o p e w n e r o d z a j e p o l o w a n ia . A m i a n o w i c i e n a j p i e r w p o lo w a n i e w ie lk ie , v e n a t i o m a g n a , v e - natio animalium su p e rio ru m . O b e j m o w a ło o n o ł o w y n a z w i e r z y n ę g r u b szą, w s z c z e g ó l n o ś c i n a n ie d ź w ie d z ie , d ziki, j e l e n i e , d a n iele, c zasam i ta k ż e na k o z ł y i s a r n y . P o w t ó r e , o b e j m o w a ło r e g a l e p r a w o p o lo w a n i a n a b o b r y , k t ó r e z e w z g l ę d u n a z n a c z n ą w a r t o ś ć e k o n o m i c z n ą , s t a n o w iły o d d z i e l n y r o d z aj p o lo w a n ia , i p r a w o p o l o w a n i a n a ż u b r y i tu r y

w rz e c z y w isto ści g d ziek o lw iek b ąd ź p oszu k iw an ia n a gru n tach p ry w a tn y ch .W e d le nieg o p rz y w ile je tak ie w y w a rły je d y n ie ten w p ły w , ż e w zbu dziły uw agę i tro sk liw o ść szlach ty o zach o w an ie sw y ch d aw n ych p raw i d o p ro w ad ziły do ja s n e g o sfo rm u ło w an ia zasad daw no znan ych w г. 1576. In n e j te o ry i je d n a k trz y m a ł się Ł a b ę c k i w sw e m G ó rn ictw ie.

’) Ł a b ę c k i , G ó rn ictw o , I, s tr. 124.

2) B r u e n n e c k W ilh elm , dr., (D as R e c h t auf Z u eig n u n g d er von d er S e e au sg e w o rfe n en o d e r an g esp ü lten M e e re sp ro d u k te und das B e r n s te in -R e gal; K ró le w ie c , 1874). tw ierd zi, że p raw o to tw o rzy ło w P o ls c e re g a le tylko o ty le , o ile ch o d ziło o w y d o b y w an ie bu rszty nu z m o rz a i w y szu k iw an ie go nad b rze g am i, n ato m iast o ile chod ziło o w y d o b y w an ie bursztynu z g łę b i ziem i, sądzi, iż w ty m k ie ru n k u p ra w o reg alu n ie m iało zasto so w an ia, w y ch o d ząc z b łęd n e g o zało żen ia, że w P o ls c e w o g ó le n ie b y ło p ra w a reg alu .

3) Z lite ra tu ry p o ró w n a j d zieła o gó ln e o p ra w ie p ry w atn em : D r e z n e r (In stitutionu m e tc. str. 8 9 —91), O s t r o w s k i , j. w Т . I, str. 101 — 104, B a n d t - k i e (P raw o p ry w . p o ls. str. 251— 252), D u t k i e w i c z , P ro g ra m , str. lb l — 152. B u r z y ń s k i (P ra w o pols. p ry w . Т . II, s tr. 3 6 0 — 364), H e l c e l j. w. str. 1 4 8 — 151, G ł o g i e r , E n e y k lo p e d y a staro p o lsk a, Т . I I I , str. 164 — 165, B a - d e n i S t a n i s ł a w h r., O ło w ie ctw ie p o lsk ie m w c zasach p iasto w sk ich (w ie k X — X I V ). P rz e w o d n ik nauk i liter. Т . X X I V , 1896, str. 546— 556. (re c . M a ń k o w s k i , K w art. hist. 1899, str. 108 — 109), M a ń k o w s k i T ., P ra w o ło w ie c k ie w P o ls c e w w iek ach śred n ich . P rz e w o d n ik nauk i lite r. 1904, str. Ы 2 —523, 609—622, 717—730, 820 ( r e c . D ą b k o w s k i , K w art. hist. 1904, str. 285 — 287). P o n ad to po r. arty k u ł (E dm und a S ta w is k ie g o ) P oszu kiw an ia do hi- sto ry i ro ln ictw a k r a jo w e g o . B ib l. W a rs z . 1851, III, str. 445— 449.

4) H e l c e l tw ierd zi, że ło w y n ie sta n o w iły reg alu .

(7)

234 U P R A W N I E N I A , Z Ł Ą C Z O N E Z W Ł A S N O Ś C I Ą D Ó B R Z I E M S K I C H .

j a k o w y łą c z n i e z a s t r z e ż o n e d la księcia. N a t o m ia s t p o lo w a n i e m ałe , v e n a t io p a r v a , o b e jm u ją c e p o l o w a n i e n a z w i e r z y n ę n iż s z ą jak : s a r n y , lisy, z a j ą c e , w ie w ió r k i, k u n y i in n e m n ie js z e z w ie r z ę t a , tu d z ie ż p r a w o ł o w i e n ia p t a k ó w (aucupatio ) b y ł y w y j ę t e z p o d p r a w a r e g a lu . P o l o w a n i e m a łe b y ł o d o z w o l o n e p i e r w o t n i e k ażd e m u , n a w e t p o d d a n y m . P r z y c z y n a o d r ó ż n ie n ia ty c h d w ó c h r o d z a j ó w p o l o w a ń le ż a ła w s t o s u n k a c h f a k t y c z n y c h . J e ż e li b o w i e m ł o w y n a m n i e js z e g o z w i e r z a m ó g ł p r z e d s i ę - b - a ć k a ż d y z e s w e m p i e r w o t n e m u z b r o je n ie m , to p o lo w a n i e n a z w i e r z a g r u b e g o , w y m a g a j ą c e l e p s z e g o u zb ro je n ia , w i ę k s z e g o o r s z a k u m y ś l iw s k ie g o , m o g ło b y ć o d b y w a n e j e d y n i e p r z e z n a c z e l n i k ó w j a k i e g o ś p l e m ie n ia Ł), c z y r o d u 2). P o l o w a n i e m iało w c z a s a c h p i e r w o t n y c h , a i p r z e z c a ł y c i ą g w i e k ó w ś re d n ic h , c h a r a k t e r o d m ie n n y o d d z i s i e j s z e g o . B y ł o o n o n ie t y l k o r o z r y w k ą , p r z e d m io te m p r a w d z iw e j n a m ię t n o ś c i, k t ó r e j n ie w y s t a r c z a ł y n a w e t w ł a s n e n ie z m ie r z o n e l a s y 3), i s z k o łą r y c e r s k ą , ale n a d to m iało d o n i o s ł e z n a c z e n i e e k o n o m i c z n e , j a k o ś r o d e k z a o p a t r y w a n i a się w ż y w n o ś ć . O b s z e r n e l a s y o b f i t o w a ł y w r o z m a i t e g o r o d z a j u z w i e r z y n ę , k t ó rej p e w n e g a tu n k i dziś ju ż c a łk ie m w y g a s ł y . M i a r ą z n a c z e n i a ł o w i e c t w a b yła cała h i e r a r c h i a ł o w i e c k a z e s w y m i u r z ę d a m i i s łu ż b ą ł o w ie c k ą , tu d z ie ż b ard zo d a le k o id ą c e o b o w i ą z k i lu d n o ś c i p o d d a ń c z e j. Z z a s a d y r e g a lu w y n i k a ł o , iż k s ię c iu p r z y s ł u g i w a ł a m o c n a d a n ia p e w n e j o s o b i e p r a w a p o l o w a n i a n a t e r y t o r y u m c a ł e g o p a ń s tw a , bez w z g lę d u n a to, do k o g o p o s z c z e g ó ln e d o b ra n a l e ż a ł y 4). T a k sa m o m ó g ł k s i ą ż ę n ad a ć p r a w o p o l o w a n i a w i ę k s z e g o w e w ł a s n y c h d o b r a c h o b d a r o w a n e g o takim p r z y w i le je m , np. p r a w o p o l o w a n i a n a b o b r y w e w ła - sn em j e z i o r z e 5). P o z o s t a ł o ś c i ą r e g a lu b y ł t a k ż e z w y c z a j , ż e k s ię c iu , p o d ró ż u ją c e m u po k ra ju raz lub d w a r a z y do roku , tu d z ie ż j e g o służbie, p r z y s ł u g i w a ło p r a w o p o lo w a n i a , b e z w z g l ę d u na to, n a c z y j e m t e r y t o r y u m . N a r u s z e n ie r e g a l u k s i ą ż ę c e g o p o w o d o w a ł o o p ła tę k a r y n a r z e c z księ c ia, w z g l ę d n i e — u p r a w n i o n e g o 6). P i e r w o t n i e k a r y te b y ł y b a r d z o s u r o w e 7). D r o g ą l i c z n y c h n a d a ń p r z e c h o d z i to p r a w o n a o s o b y p r y

l) P o d o b n ie ż i w p ra w ie n ie m ie ck ie m m iała, w e d le H e u sle ra . p an o w ać p ie rw o tn ie zu p ełn a sw ob od a p o lo w an ia (das fr e ie Ja g d r e c h t), a r e g a le p o lo w a n ia w y ro b iło się d o p ie ro p ó ź n ie j. Inni au to ro w ie n ie m ie c c y (S c h rö d e r, A rn d t) od noszą p o c z ą te k re g a lu ju ż do czasó w p rz e d h isto ry c z n y c h i uw ażają j e ja k o c z ę ś ć skład o w ą o g ó ln e g o reg alu g ru n to w eg o (B o d e n re g a l).

*) Z te j ró ż n ic y fa k ty cz n e j m ia ła się z c z a se m w y tw o rz y ć i ró żn ica p raw n a i r e g a le k sią ż ę ce , w ed le M ańkow skiego.

*) W ła d y sła w J a g ie łło u zy sk ał od Z ako n u d o ży w o tn ie p raw o p olo w a n ia w la sa ch Z akon u nad B ie b rz ą i S zeszu p p ą. P r o c h a s k a , C od . epist. V itold i, n r. 283, str. 96.

‘ ) K o d e k s M azo w iecki, n r. 71 z r. 1350. ł i Kod. M ałop olski. II, n r. 443 z r . 1254. *) K od. W ie lk o p o ls k i, n r. 2030.

7) C h a ra k te ry sty cz n y u stę p z n a jd u jem y u K a d ł u b k a . W y r a ż a się on w ten s p o só b : N ied źw ied zia z a b iłe ś w le s ie ? O, ja k sz k arad n y p o p e łn iłe ś w y s tę p e k . Z ła m a łe ś św ię tą n ie ty k a ln o ś ć k s ią ż ę ce g o b o ru i p rz y w ła sz c z y łe ś so b ie zu ch w ale p raw o ło w ó w m o n a rsz y ch . R o zsąd n ą w p raw d zie w y m ó w k ą się w y k r ę c a s z , że ci to z w ie rz ę b a rtn ik ó w tw o ich p o s z a rp a ło , n ie k tó ry c h zab iło na m ie jscu , m iód w b a rc ia c h w y ż a rło do szczętu i trz o d y w y n isz cz y ło . P rz y p u ść m y je d n a k n aw et, że p ó k i to z w ie rz ę ży ło , lu d zie tw oi byli w n ajw ię k sze m n ie b e z p ie c z e ń stw ie ; w p raw d zie m ia łe ś pow ód się z e m ścić, ale n ie n

(8)

ale-w a t n e . N a jp ó ź n ie j z m ia n a ta n astąp iła c o do tu r ó w i ż u b r ó w , tu d zież b o bró w ; n a te r o d z a j e p o lo w a ń p a n u j ą c y n ajtru d n ie j u d z ie la li p o z w o le ń . N a d a n ia t a k ie s p o t y k a m y j u ż o d p o ł o w y w . XIII, atoli rozm iar n ad a n e g o p r a w a p o l o w a n i a b y w a ł ro zm aity . Z bie g ie m czasu p r a w o p o l o w a n i a w e s z ł o z a t e m w s k ła d t. z. p r a w a r y c e r s k i e g o , ius militare; z a s a d a ta w w . X V j e s t j u ż u s t a lo n a i p r z y ję t a : P o d o b n i e ż m iała się r z e c z i w d o b r a c h duchownj^ch. D ru g im p o w o d e m , k t ó r y s ię p r z y c z y n i ! do u p ad ku r e g a lu p a n u j ą c e g o , b y ła k o l o n iz a c y a n ie m ie c k a . O k o l i c z n o ś ć b o w ie m , ż e l u d n o ś ć w i e j s k ą z w o l n io n o o d o b o w i ą z k ó w ło w ie c k ic h , u n ie m o ż liw ia ła f a k t y c z n i e w y k o n y w a n i e r e g a lu . N a L i t w i e , g d z ie w o g ó l e w ł a s n o ś ć p r y w a t n a p ó ź n ie j w y d o b y w a się z k r ę p u j ą c y c h j ą w ię z ó w , j e s z c z e w w. X V I n a d a j ą p a n u j ą c y p o d d a n y m p r a w o p o lo w a n i a , np. w p r z y w i le ju dla z ie m i ż m u d z k ie j (art. 19 !). P r a w o p o lo w a n i a n a b o b r y p r z y s ł u g i w a ło tam j e s z c z e w c z a s a c h statutu li t e w s k i e g o n a m o c y d a w n e g o z w y c z a j u lub n a d a n e g o p r a w a p e w n y m o s o b o m n a o b c y c h g r u n t a c h . W takim w y p a d k u w ła ś c ic ie l ty c h g r u n t ó w nie m ó g ł n a nich n ic p r z e d s ię b r a ć , c o b y m o g ł o w p ł y n ą ć w s p o s ó b u je m n y n a p o lo w a n i e . G r u n t ó w , o t a c z a j ą c y c h g o n b o b r o w y , n ie m ó g ł o n o r a ć , łąk k o s ić , ani w y c i n a ć łóz, a to n a o d l e g ł o ś ć rzutu k ije m o d t y c h g o n ó w 2). T a m , g d z ie b r z e g w i e l k i e g o k s i ę c i a s t y k a ł się z d o b ra m i b o jars k ie m i, p r a w o g o n i e n i a b o b r ó w p r z y s ł u g i w a ł o z a r ó w n o b o b r o w n i c z y m księcia, j a k i b o j a r om 3), istn iała za tem w s p ó l n o ś ć p o lo w a n ia . W e w s i a c h n a p r a w ie nie- m ie c k ie m p r z y z n a w a n o s o ł t y s o m p o lo w a n i e m n ie js ze , a w d o b ra c h d u c h o w n y c h w o g ó l e — c a ł e p o lo w a n i e , z o b o w ią z k ie m sk ład a n ia p e w n e j c z ę ści u p o lo w a n e j z w i e r z y n y n a r z e c z w ła ś cic ie la .

Z a k r e s p r a w a p o lo w a n i a , j a k i e p r z y s łu g i w a ło c h ło p o m , u le g a ł z b ie g ie m c z a s u z m ia n o m w m iarę o g ó l n e j z m ia n y ich s t a n o w i s k a p r a w n e g o . P ie r w o t n i e p r z y s ł u g i w a ł o im p r a w o p o lo w a n i a m a łe g o . T o p r a w o d o z n a w a ł o o g r a n i c z e ń z j e d n e j s t r o n y p r z e z s o ł t y s ó w , k t ó r y m prz}Tw ile je l o k a c y j n e p r a w a n ie m i e c k i e g o p r z y z n a w a ł y p o l o w a n i e m a łe , z d ru g ie j s t r o n y ś c ie ś n ia ła j e n a s w o j ą k o r z y ś ć s z la ch t a . Z a p a d a ł y u c h w a ł y m iej s c o w e , o g r a n i c z a j ą c e to p r a w o , np. laudum p i o t r k o w s k i e z r. 1398, t u d zież w i e l u ń s k o - o s t r z e s z o w s k i e z 7 m a rc a r. 14 6 2 4), z a b r a n ia ją c e p o d d a n y m ł o w i e n i a z w i e r z y n y sie c ia m i 5), lub laudum p o z n a ń s k ie z r. 1 4 3 5 , z a b r a n ia ją c e p o l o w a ń n a k u r o p a t w y ( p e r d i c e s 6). O r d y n a c y e dla ziem p ru sk ich z lat 1 5 2 6 i 1 5 3 8 p r z y z n a ł y p r a w o p o lo w a n ia j e d y n i e p a n o m , p o d d a n y m n ie b y ł o w o l n o p o lo w a ć po las ac h i p o la c h , z a s t a w ia ć sideł, ani te ż mieć s i e c i i p s ó w m y ś l iw s k i c h , a to p o d u trat ą strz e lb , p s ó w i sieci.

żało ci te g o czy n ić b e z up ow ażn ien ia w ła ś c iw e j w ład zy , w ie sz b ow iem , ja k ie w y roki w y d ają p ra w a , je ś l i k to sam s o b ie czyni sp ra w ie d liw o ść . H a n d e l s - m a n . K a ra w n a jd a w n ie js z e m p raw ie p o lsk iem . W a r s z a w a 1908, str. 112— 113.

‘) D z i a ł y ń s k i , Z b ió r praw lite w sk ich , s tr. 71. 2) S t. I lit., I X , 8, S t. I I lit. X , 9.

3) U sta w a o g o n ach b o b ro w y ch dla S m o le ń sz c z y z n y z r. 1492. art. 5, D z i a ł y ń s k i , 1. c., s tr. 57.

4) K u t r z e b a , S ą d y ziem sk ie i g ro d zk ie w w ie k a c h śre d n ic h II, W o je w ó d ztw o san d om iersk ie, R o z p r. A kad. U m ie j. wydz. h istor.-filo z. S . II. T . X V I I . str. 198— 199.

5J T a m ż e , s tr. 196.

(9)

2 3 6 U P R A W N I E N I A , Z Ł Ą C Z O N E Z W Ł A S N O Ś C I Ą D Ó B R Z I E M S K I C H . W o l n o im b y ł o ty lk o , i to j e d n a k ż e z a z e z w o l e n i e m p a n ó w , k o p a ć d o ły c e l e m c h w y t a n i a w i l k ó w W te n s p o s ó b , j a k p r z e d s t a w i l i ś m y p o w y ż e j , w e s z ł o p r a w o p o l o w a n i a w sk ład a t r y b u c y j p r a w a w ła s n o ś c i. K a ż d e m u z a t e m w o l n o po l o w a ć n a w ł a s n y m g r u n c i e , n a c u d z y m g r u n c i e j e s t to z a b r o n io n e n a w e t sa m em u p a n u ją c e m u , c h y b a z a z e z w o le n i e m w ł a ś c i c i e l a 2). Z a s a d ę tę s t w i e r d z a c a ł y s z e r e g d o k u m e n t ó w 3) i p r z e p is ó w p r a w n y c h , w s z c z e g ó l n o ś c i p r z y w i le j k r ó l a A l e k s a n d r a dla ziem i ż m u d z k ie j z r. 1 4 9 2 4), o r d y n a c y a d la ziem p r u s k ic h z r. 1 5 2 6 5), k o n s t y t u c y a z r. 1 5 3 8 6), d a lej k o n s t y t u c y a d la Inflant z r. 1 5 6 1 (t. z. w ild w e r k , a r t . 21 7), sta tu t l i t e w s k i 8), k o n s t y t u c y a d la K o r o n y 9) i K u r la n d y i z r. 1 7 7 5 10). J e d e n b y ł t y l k o w y j ą t e k c o d o p r a w a p o lo w a n i a na c u d z y m g r u n c i e , m ia n o w ic ie , g d y c h o d z iło o ś c i g a n i e z w i e r z y n y , k t ó r a w c z a s ie p o lo w a n i a p r z e s z ł a n a c u d z y g r u n t . O tym w y p a d k u b ę d z ie z a ra z o b s z e r n ie j m o w a . P o l o w a n i e n a c u d z y m g r u n c i e p o c i ą g a ło z a so b ą o b o w i ą z e k o p ła t y k a r y s ą d o w e j pub liczn ej i n a d a w a ł o w ł a ś c i c i e l o w i p r a w o „ c i ą ż e n i a “ na o d b y w a j ą c y m b e z p r a w n i e p o l o w a n i e u ). J e d n a k ż e p o ję c ie , ż e o d b y w a n ie p o l o w a n i a n a c u d z y m g r u n c i e j e s t k a r y g o d n e , m o g ło się w y r o b i ć d o p ie r o w t e d y , k i e d y u z n a n o p o l o w a n i e j a k o j e d n ę z g a ł ę z i g o s p o d a r s t w a , p r z y n o s z ą c y c h k o r z y ś ć e k o n o m ic z n ą , p i e r w o t n i e b o w ie m u w a ż a n o , ż e w y k o n y w u j ą c p r a w o p o l o w a n i a n a o b c y m g r u n c i e , n ie n a r u s z a się p r z e z to p r a w w ł a s n o ś c i cu d z e j. W r. 1 7 7 5 w y s z ł a u s ta w a , u r z ą d z a ją c a s t o s u n k i p r a w n e ł o w i e c t w a . U c h y liła o n a n i e p r a w i d ł o w y z w y czaj p o lo w a n i a n a c u d z y c h g r u n ta c h . O r z e k ła , ż e o d tą d n ik o m u nie b ę d z ie w o l n o p o l o w a ć n a c u d z y m g r u n c i e b e z p i ś m i e n n e g o p o z w o l e nia d zied zica, lub p o s s e s s o r a g ru n tu , tak na z w ie r z a , j a k p t a c tw o , a to p o d u tratą p s ó w , s tr z e lb i i n n y c h p r z y r z ą d ó w d o p o lo w a n ia , tu d z ie ż p o d k a r ą 1000 g r z y w i e n . P s y , k t ó r e się z a p ę d z iły n a c u d z y g ru n t, w o l no b y ł o o d w o ł y w a ć , w s z e l a k o b e z s t r z e la n i a p r z e d nimi z w ie r z a . Dla o c h r o n y zb o ż a , n a w e t ci, c o u z y s k a li p o z w o l e n ie n a p o lo w a n i e , m o g li j e o d b y w a ć j e d y n i e w czasie : w t y d z ie ń po ś w B a r tło m ie ju do d nia i m arca. O g r a n i c z e n i e z e w z g l ę d u n a c z a s p o lo w a n i a n ie o d n o s iło się j e d n a k do p o l o w a n i a n a p t a c t w o , tu d zie ż d o d z ie d z ic ó w , k tó r y m w o l n o b y ł o p o lo w a ć , k i e d y b y c h cie li.

O s o b n y r e w i r p o l o w a n i a s ta n o w ił 3 - m ilo w y pas o k o ł o W a r s z a w } ’ . B y ł o n z a s t r z e ż o n y dla k r ó la ku r o z r y w c e . W p a sie tym , o p r ó c z d z i e d z ic ó w , w z g l ę d n i e p o s s e s o r ó w , ich słu żb y, tu d zież osób, k t ó r e o t r z y m a ły

’) V . L . I, 467, 544— 545.

2) U kład Z ak on u z książętam i M azow ieckim i z r. 1472. K od. Mazo w ie c k i, nr. 226.

J) Q uicquid —ego in te rfe c i in v e ris m eís v e n a b u lis, e g o in te rfe ci su p e r qu ae e g o iu ra su ficie n cia h a b e o . A G Z . X V . 315. ł) D a n i ł o w i c z , S k a r b ie c d yp lo m ató w , n r. 2046, s tr. 268. 5) V . L ., I, 467. 6) V . L .. I, 545. ή V. L ., V I, 526— 527. 8) S t. I lit., I X , 1, st. I I Jit., X , J. 5) V . L ., V III, 184— 185.

10) V . L ., V III, 188 — 189. z m ocą o b o w ią z u ją c ą także dla pow iatu P il-ty ń sk ie g o .

(10)

p o z w o l e n i e od d z ie d z ic ó w , m o g li p o lo w a ć k r ó lo w ie . O s o b n a straż m iała c z u w a ć n a d z w i e r z y n ą w ty m o k r ę g u г) C o do s p o s o b u o d b y w a n ia p o lo w a n i a istn iały p e w n e p r z e p is y , w k r a c z a j ą c e j u ż j e d n a k w z a k r e s p r a w a a d m i n i s t r a c y jn e g o . Np. c o do c zasu , k i e d y m o ż n a b y ł o p o l o w a ć n a c u d z y c h g r u n t a c h ( w e d l e statutu w a r c k i e g o o d d n ia ś w . W o j c i e c h a d o z e b r a n i a ż y t a o z i m e g o i j a r e g o 2), c o d o u ż y w a n i a o d p o w ie d n ic h p r z y r z ą d ó w ł o w i e c k ic h , z k t ó r y c h p e w n e b y ł y z a b r o n i o n e n a w e t n a w ł a s n y m g r u n c i e 3), (np. w e d l e u s t a w y z r. 1 5 3 8 dla z ie m p r u s k ic h z a b r o n io n o u ż y w a n i a strzelb do p o lo w a n ia , z a r ó w n o w e w ł a s n y c h , ja k w c u d z y c h la s a c h 4); c o do z a k a z u p o lo w a n i a n a p e w n e z w i e r z ę t a , np. m ło d e liszki 5). J a k w s p o m in a liś m y , p o lo w a n i e b y ło t a k ż e j e d n y m z e s p o s o b ó w n a b y c i a w ł a s n o ś c i p r z e z „ z a w ł a s z c z e n i e “ . O tym s p o s o b ie n a b y c i a w ł a s n o ś c i p o m ó w i m y s ł ó w p arę. Z w i e r z ę t a nie n a l e ż a ł y do n ik o g o , w ł a ś c ic ie le m ich s t a w a ł s ię te n, k to j e z a w ła s z c z y ł. P o d ty m j e d n a k w z g l ę d em istniało o g r a n i c z e n i e o ty le , ż e p r a w o z a w ł a s z c z e n i a s łu ż y ło j e d y n ie w ła ś c i c i e l o w i , w z g l ę d n i e o s o b o m , k t ó r e o d n i e g o u z y s k a ł y z e z w o l e nie n a p o lo w a n i e 6). P o z a te m j e d n a k n ie p o w i n i e n w ł a ś c i c i e l p r z e s z k a d z a ć p r z e c h o d z i ć z w i e r z y n i e d o l a s ó w s ą s i e d n i c h 7). J a k o c h w ilę z a w ła s z c z e n ia u w a ż a się c h w i lę , k i e d y p s y złap ią z w i e r z a , c h o c i a ż b y s a m p a n z w i e r z y n y n ie w z ią ł j e j j e s z c z e w p o s ia d a n ie . K t o ta k ą z d o b y c z w y d zierał ps o m , a lb o c h w y t a ł p s y sa m e, musiał w y n a g r o d z i ć s z k o d ę w ł a ś c ic ie lo w i. W r a z ie g d y p o lo w a ł o kilk u u p r a w n i o n y c h , z w i e r z y n a n a l e ż a ła do te g o , c z y j e p s y j ą w y t r o p i ł y i w z i ę ł y 8). J e ż e li k t o w y t r o p ił z w i e r z y n ę n a sw o im g r u n c i e i, ś c i g a j ą c ją, p r z e s z e d ł n a g r u n t o b c y , to w o l n o mu b y ł o p i e r w o t n i e d o b ić z w i e r z a i n a tej o b c e j d z ie d z in ie 9). P o d o b n i e ż s t a n o w i ł statut lite w sk i, ż e j e ż e l i k to z r a n i z w i e r z ę n a sw oim g r u n c i e , a o n o u c ie k n ie n a s t ę p n i e na g r u n t c u d z y , to w ła ś cic ie l m o ż e g o n i ć j e i u ją ć n a g r u n c i e cu d zym . M am y tu za te m w y j ą t k o w y w y p a d e k p r a w a p o lo w a n i a na g r u n c i e cu d zym . W e d l e układu m i ę d z y n a r o d o w e g o z r. 1 4 7 2 , z a w a r t e g o p o m ię d z y z a k o n e m K r z y ż a c k i m a k siążę ta m i m a z o w ie c k im i, K a z i m ie r z e m i J an u sze m , n a l e ż a ł o w takim w y p a d k u

1/i c z ę ś ć z w i e r z y n y z o s t a w ić w ł a ś c i c i e l o w i , a 3/4 miał p r a w o z a b r a ć s o b ie m y ś l iw y . P r a w o p o lo w a n i a w ty m w y p a d k u n a c u d zym g r u n c i e t r w a ło j e d n a k ż e t y l k o t r z y dni, p o te m w ł a ś c i c i e l gru n tu m ó g ł z w i e r z y n ę zabić. P s y n a l e ż a ł o z w r ó c i ć w ł a ś c i c i e l o w i 10). Z m i a n ę w p r o w a d z i ła p o d

О V . L ., V I II , 184— 18b. 2) A rt. 29.

3) T a k ie o g r a n ic z e n ie w p ro w ad ziła np. u ch w a ła w ielu ń sk o -o strzeszo w - s k ie z r. 1462. K u t r z e b a , S ą d y , s tr . 198— 199.

4) St. I lit, I X , 1, St. II lit., X , 1. s) V . L ., II, 608.

6) H e l c e l m n iem a b łę d n ie , że ło w ó w n ie m o żn a w P o ls c e zaliczać do ro d zaju z a w ła sz cz e n ia , gdyż n a le ż a ły one do w ła śc icie la .

7) L ic z n e z a strz e ż e n ia te j tre ści z n a jd u je m y w u k ład ach m ięd zy n aro d ow ych m ięd zy P o ls k ą a Z ak o n e m . P h i l i p p i I. 1 , str. 148 z r. 1248.

8) A rt. 28 statu tu w a rc k ie g o . C zersk . 883.

(11)

2 3 8 U P R A W N I E N I A , Z Ł Ą C Z O N E Z W Ł A S N O Ś C I Ą D Ó B R Z I E M S K I C H . ty m w z g l ą d e m u s t a w a z r. 1 7 7 5 , k tó ra, p r z e s t r z e g a ją c pilnie g r a n i c p r a w a w ła s n o ś c i, d o z w o l i ł a j e d y n i e o d w o ł y w a ć p s y z c u d z e g o g ru n tu , w s z e l a k o bez s t r z e la n ia p r z e d nim i zw ie r z ą t . J eże li z w i e r z e sa m o z a jd z ie w c z y j ś grun t, to p a n g ru n tu m o ż e j e u jąć i z a b ić !). P r o j e k t Z a m o j s k i e g o p o ś w i ę c a p r a w u p o lo w a n i a o s o b n y a r t y k u ł (II, 44, § i — - 3). U w a ż a on p o l o w a n i e j a k o w y n i k p r a w a w ła s n o ś c i; t y l k o w ł a ś c i c i e l o w i w o l n o p o l o w a ć n a sw o im g r u n c ie , w z g l ę d n i e temu, k o m u w ła ś c ic ie l lub p o s s e s s o r n a to p o z w o li. P o z w o l e n i e musi b y ć d a n e n a piśmie. P r a w o p o lo w a n i a o b e jm u je t a k ż e ł o w y p t a k ó w . P o l o w a n i e n a c u d z y m g r u n c i e bez t a k ie g o z e z w o l e n i a j e s t w y s t ę p k ie m , k t ó r y p r o je k t k a r z e k a r ą n a w o l n o ś c i i p ie n ię ż n ą (§ 1). S ł u ż b a l e ś n a u l e g a k a r z e w t e d y , g d y n a w ł a s n ą r ę k ę łam ie p r z e p i s y p r a w a w ty m w z g l ę d z i e (§ 2). P s y , k t ó r e się z a p ę d z i ł y w c zasie p o lo w a n i a n a g r u n t c u d z y , w o l n o p o lu ją ce m u o d w o ł y w a ć . P o l o w a n i e m a się z a c z y n a ć w t y d z ie ń p o ś w . Bartłom ieju, a k o ń c z y ć 1 m a r c a (§ 3). Z p r z e d s t a w i e n i a p o w y ż s z y c h p r z e p is ó w w y n i k a , iż p r o j e k t p o s z e d ł z a d a w n e m p r a w e m p o ls kie m , w s z c z e g ó l n o ś c i z a p r z e p is a m i u s t a w y z r. 1 7 7 5 .

Prawo rybołóstwa 2).

Jak inn e p o ż y t k i, p ł y n ą c e z d ó b r z ie m s k ic h , b ' ło te ż i p r a w o r y b o ł ó s t w a p i e r w o t n i e r e g a l e m p a n u j ą c e g o 5). R e g a l e o b e j m o w a ło j e d n a k ty l k o r y b o ł ó s t w o w ię k s z e ; r y b o ł ó s t w o m n ie js z e n a le ż a ło do w ł a ś c i c ieli g r u n t ó w . W p r z e c i w i e ń s t w i e do p o lo w a n i a w i ę k s z e g o i m n ie js z e g o , w k tó r e m p o d s t a w ą t e g o po działu b y ły g a tu n k i z w ie r z ą t , w ry- b o ł ó s t w i e o d r ó ż n ie n ie to o d n o s iło się d o r o d z a j ó w sieci, którem i r y b y ł o w i o n o . M ia n o w ic ie r y b o ł ó s t w o sie c ia m i w ię k sz e m i, do k t ó r y c h z a lic z a n o w p i e r w s z y m r z ę d z i e n ie w ó d ( s a g e n a ) n a le ż a ło do r y b o ł ó s t w a w i ę k s z e g o ( w p r a w ie n ie m ieckiem : e d l e r e r F isch fan g ), n a to m ia s t r y b o ł ó s t w o sieciam i m nie js ze m i t w o r z y ł o r y b o ł ó s t w o m ałe. R o z w i n ię t e w y s o k o r y b o ł ó s t w o z n a ło c a ł y s z e r e g sieci n a jr o z m a it s z e g o g a tunku, k t ó r e n o s iły o s o b n e n a z w y , dzisiaj p o c z ę ś c i w y c o f a n e z użycia. P r a w o r y b o ł ó s t w a o b e jm o w a ło o p r ó c z p r a w a ł o w i e n i a ryb, t a k ż e u p r a w n ie n i e p o ło w u i i n n y c h z w i e r z ą t w o d n y c h (anim alia a q u a t i c a 4). K s i ą ż ę c e r e g a l e r y b o ł ó s t w a w y t w o r z y ł o o s o b n ą k la s ę lu d n o ś ci, r y b a k ó w , k t ó r z y m ie szk a li n ie k i e d y całem i osadami, n a d a ją c takim m i e j s c o w o ś c i o m i n a z w ę o d p o w i e d n i ą 5). W d a ls z e m p r z e c i w i e ń s t w i e d o r e g a lu p o lo w a

-!) S t. i lit., IX , 1, S t. II lit., X . i.

*) Z 'lite ra tn ry por.: D r e z n e r, In stitu tio n es, str. 9 2 —93. O s t r o w s k i j.w . T . I, str. 108; C z а с к i, T . II, s tr. 286, uw. 2; H e 1 c e 1, j. w . s tr. 149 — 150; P o sz u k iw a n ia do h isto ry i ro ln ictw a k ra jo w e g o . B ib i. W a rsz . 1851, I I I , s tr. 444—445. S e I i g о A dr., Z u r G e sch ich te d e r F is c h e r e i in W e stp re u s se n (M itth eilu n gen d er w e s t- p re u ssisc h e n F is c h e r e iv e r e in s . T . 14 z. 1 ). G d ansk 1902.

s) Istn ia ło ono także n a Z a ch o d zie, a w sz c z e g ó ln o ś c i w N iem czech, S c h r ö d e r , D e u tsch e R e c h ts g e s c h ic h te , str. 189— 190.

*) A G Z . III, nr. 83, s tr. 163.

5) S ło w n ik G e o g ra fic z n y K r ó le s tw a P o ls k ie g o , ( T . X , str. 50— 68 i T .X V , 2, str. 563 — 564) w y m ien ia c a ły s z e re g m ie js co w o ś ci, z te g o tem atu u ro b io n y ch .

(12)

nia, n ie k ła d z io n o n a r e g a l e r y b o ł ó s t w a ta k w i e l k i e g o nacisku; r y b o - łó s tw o nie b y ło s z k o łą r y c e r s t w a , j a k p o l o w a n i e , c h a r a k t e r j e g o b ył w ię c e j d e m o k r a t y c z n y , a t a k ż e i j e g o e k o n o m i c z n e z n a c z e n i e b yło m n ie j sze . P o w y ż s z e w z g l ę d y b y ł y p o w o d e m , iż r y b o ł ó s t w o p r z e s z ło w c z e śniej w z a k r e s u p r a w n i e ń p ra w a r y c e r s k i e g o i z i e m s k i e g o Ł). S t a ło się to, j a k p r z y i n n y c h u p r a w n ie n ia c h , d r o g ą p o s z c z e g ó l n y c h n a d a ń . P o c z ą t k o w o też z a k r e s u p r a w n i e ń do r y b o ł ó s t w a z a le ż a ł od treści p r z y w ileju . O g r a n i c z e n i a m o g ły b y ć w p r o w a d z o n e bąd ź p r z e z o z n a c z e n ie r o d z a j ó w sieci, ja k i c h b y ł o w o l n o u ż y w a ć , ich lic z b y , czasu r y b o ł ó stw a, l ic z b y r y b a k ó w , j a k ą m o ż n a b yło u t r z y m y w a ć ; n a m o rzu z a w is ły od ilo ści o k r ę t ó w , m ie js c p o ło w u i o d le g ło ś c i ich od b r z e g ó w . P r z y nada*· n iach dla m iast o k r e ś l a n o t e r y t o r y u m гз’Ьпе, j a k d a le k o o n o n a r z e c e , p o w y ż e j i p o n iż e j m ias ta, s ię g a ło .

Z n a c z e n i e r y b o ł ó s t w a , j a k o g a ł ę z i g o s p o d a r s t w a , j a k k o l w i e k n iż sze , niż p o lo w a n ia , b y ło j e d n a k b a r d z o d o n io s łe . W w i e k a c h ś r e d n ic h k o n s u m c y a (z p o w o d u l i c z n y c h p o s t ó w ) i h a n d e l r y b a m i b y ł y b ard zo z n a c z n e , a w n ie k t ó r y c h d z ie ln ic a c h P o l s k i ( m ię d z y in n e m i i na R usi) całe o k o l i c e b y ł y p o k r y t e s z e re g ie m s t a w ó w n a t u r a ln y c h i s z t u c z n y c h , w k t ó r y c h h o d o w l a r y b k w i t ł a n a w i e l k ą s k alę . Z w ł a s z c z a w d o b ra c h d u c h o w n y c h p o ś w i ę c a n o w i e l e tr o s k liw o ś c i h o d o w l i ryb . W y r a z e m opieki, ja k ie j u ż y c z a ło p r a w o d a w s t w o tej g a łę z i g o s p o d a r s t w a , b y ł y licz n e p o s t a n o w i e n ia p r a w a k a r n e g o ( s u r o w e są z w ł a s z c z a p o s t a n o w i e n i a statu tu l i t e w s k i e g o 2) i s p e c y a l n e m a n d a ty w ła d z s); c h r o n i ą c e g o s p o d a r k ę ryb ną. Z c h w i lą p r z e jś c ia p r a w a r y b o ł ó s t w a w o b r ę b p r a w a w ła s n o ś c i, n a l e żało r y b o ł ó s t w o w r z e k a c h p r y w a t n y c h , s t a w a c h , j e z i o r a c h , s a d z a w ka c h , do ich w ł a ś c i c i e l i 4), w r z e k a c h p o s p o lit y c h d o w łaś cicie li p r z y l e g ły c h b r z e g ó w , w m iarę ic h d łu g o ś ci. T a k w s z c z e g ó l n o ś c i o r z e k ła u s t a w a z r. 1 7 7 6 c o d o r z e k i W a r t y 5). P o d d a n y m p r z y z n a w a n o p o s p o - licie r y b o ł ó s t w o m a ł e 6). R y b o ł ó s t w o w r z e k a c h s p ła w n y c h nie m o g ło c z y n i ć p r z e s z k o d y w o l n e j ż e g l u d z e . C o do s p o s o b u w y k o n y w a n i a p r a w a r y b o łó s t w a , to ż a d n y c h o g ó l n y c h p r z e p i s ó w , o g r a n i c z a j ą c y c h po d tym w z g l ę d e m s w o b o d ę w ła ś cic ie li, nie b y ło . B y ł y j e d n a k p e w n e o g ra n ic z e n ia , z a w a r t e bąd ź to w p r z y w i le ja c h ( z w ła s z c z a w p r z y w i l e ja c h l o k a c y j n y c h o s a d n a p r a w ie n ie m ie c k ie m ), bądź też w y d a w a n e p r z e z p o s z c z e g ó l n e m ias ta, np. z a k a z w y k o n y w a n i a r y b o ł ó s t w a , c h o d zą c p o r z e c e (p e d itan d o 7). W w o d a c h k r ó l e w s k i c h p r z y s ł u g i w a ły o k o li c z n y m m ie s z k a ń c o m u s t a w o w o d a le k o s i ę g a j ą c e w o ln o ś c i. WTo ln o ś ć

*) lu s d ucale et m ilita re in v eiian d o , piscan d o. K o d e k s kat. K r a k o w sk ie j I, n r. 59, str. 74.

2) S t. I l i t, V III, 12. I X , 4, 6, X I , 23, S t. I I lit., X , 5. 7, X I II , 7, X I V . ‘26. 3) Np. m andat k ró le w s k i z 24 c z e rw c a 1511 dla sta ro sty k a m ie n ie ck ie g o L a n c k o ro ń sk ie g o . R p s C zart. N r. "252, nr. 565 str. 266—267 (k s ię g a podkan- c le rs k a D rz e w ie ck ie g o ).

4) Z asad ę tę s tw ie rd z a ko n sty tu cy a dla K u rlan d y i i S e m ig a lii sejm u war s zaw sk ieg o z r 1775. V . L .. V III, 188; z d a w n ie jsz y ch p rz y w ile j k ró la A le k san d ra d la Żm udzi z r. 1492 D a n i ł o w i c z , S k a r b ie c , T , II, nr. 2046, str. 268.

5) V . L .. V III. 918. 6) A G Z . X I I. 319, 319 a.

0 S t e n z e l i T z s c h o p p e , U rk u n d en sam m lu n g zu r G e sch ic h te der S täd te in S c h le s ie n u. O b e r-L a u sitz , nr. 114, s tr. 491.

(13)

2 4 0 U P R A W N I E N I A , Z Ł Ą C Z O N E Z W Ł A S N O Ś C I Ą D Ó B R Z I E M S K I C H . r y b o ł ó s t w a m o g ła s ię p r z e d s t a w i a ć j a k o u zu p e łn ie n ie w o l n o ś c i p o l o w a n i a w c z a s a c h , g d y p o lo w a n i a t r w a ł y n i e k i e d y d łu ż s z y o k r e s c z a s u !). P r o j e k t Z a m o j s k i e g o u w a ż a ł p r a w o r y b o ł ó s t w a j a k o p r z y n a l e ż n o ś ć g ru n tu , a ło w ie n ie r y b w c u d z y c h w o d a c h k a r a ł j a k o w y s t ę p e k . O d r ó ż n i a ł o n m i a n o w ic ie ł o w i e n i e r y b w w o d a c h p ł y n ą c y c h , j e z i o r a c h i s t a w a c h , od ło w ie n ia r y b w w o d a c h z a m k n ię t y c h , g d z i e r y b y b y ł y u m y ś l n i e o s a d z o n e i taki w y s t ę p e k k a r a ł s u r o w ie j (II, 39, § 4).

dżytek b a r c i 2).

U ż y t e k b a r ci b y ł p r z y n a l e ż n o ś c i ą g r u n t o w ą . D o p e w n e g o sto p n ia istn iało j e d n a k n a M a z o w s z u r e g a l e b artn e . K s ią ż ę t a , n a d a ją c m ia n o w i c ie g ru n ta, z a s t r z e g a l i s o b i e p r a w o i d o c h o d y z b arci, z n a j d u j ą c y c h s i ę n a g r u n t a c h n a d a n y c h . D o c h o d y te p o b ie r a li na r z e c z p a n u ją c y c h b a r t n ic y k r ó l e w s c y . P o n i e w a ż j e d n a k d o p u s z c z a li się on i n a ty c h g r u n ta c h n a d u ż y ć , p r z e t o n a s e jm ie p io t r k o w s k im z r. 1 5 3 8 u ch y lił król to p r a w o i p o s t a n o w ił, ż e o d tą d b a r t n ic y n ie m o g ą n a g r u n t a c h s z l a c h e c k i c h z b ie r a ć m io d u 3). P R Z E M Y S Ł A W D Ą B K O W S K I.

J) P r o c h a s k a , C o d ex e p isto la ris V ito ld i, nr. 283, str. 56. 2) P o r . H e l c e l , str. 196 — 198.