W ięzi rynkow e folwarków inflanckich
na przełomie XVI i XYII w ieku
N astaw ienie folw arku pańszczyźnianego na produkcję rynkow ą jest zjawiskiem powszechnie uznanym w e .współczesnej historiografii, mimo różnic w jego· interpretacji1. W ięzi towarowe, będące niew ątpliw ie w aż nym problemem gospodarki· pańszczyźnianej, wym agają dalszych badań. Przede wszystkim należy ustailić stopień towarowości folwarku, choć — przynajmniej w odniesieniu do Inflant — odczuwa się w literaturze niedobór danych, zarówno w zakresie w ielkości nadwyżek rynkowych, jak i dziedzin gospodarki, iktóre dostarczały ich w pierwszej kolejności. Nie w iem y, jak przedstawiała się sprawa utowarowienia gospodarstw różnych typów w zależności od w łaściciela (.królewskie, kościelne i pry watne) ozy też rozmiarów, a także w zależności od struktury gospodarstw (tj. oid udziału produkcji folwarcznej i danin chłopskich w dochodzie w łaściciela) oraz położenia geograficznego. Wobec 'niedostatecznego stanu zachowania m ateriałów słabo jest znana gospodarka pieniężna własności feudalnej, zwłaszcza zaś wydatki. W łaśnie jednak sposób w ykorzysty wania środków pieniężnych, otrzym anych dzięki realizacji nadw yżek produkcyjnych na rynku, idofoitnie podkreśla feudalny charakter fol warku jako sw oistego „przedsiębiorstwa“ (W. K u l a), jako „przedsię biorstwa opartego na pańszczyźnianej pracy chłopów“ (S. D. S к a z- k i n ) 2. Jakościowa
0
'cena towarowości folw arku powinna uw zględniać ten oczyw isty fakt, że naw et w okresie rozkwitu gospodarki folwarcznej1 Aby ograniczyć liczbę przypisów, podajem y na w stępie podstaw ową ogólną i teoretyczną .literaturę zagadnienia: B. Z i e n t a r a , Z zagadnień spornych tzw.
wtórnego poddaństwa w Europie Środkow ej, PH XLVII, 1956, z. 1; Wł. R u s i ń
s k i , Drogi rozwojowe fo lw a rku pańszczyźnianego, tam że z. 4; S. D. S к a z к i n,
O snownyje problem y t. n. „wtorogo izdanija kriepostniczestw a” w Średniej i Wo- stocznoj Jewropie, „Woprosy Istorii” 1958, z. 2; nadto A. W у с z a ń s к i, Próba oszacowania obrotu żytem w Polsce X V I w., KHKM IX, 1961, s. 23—33; ostatnio
zaś W. K u l a , Teoria ekonom iczna ustroju feudalnego. Próba modelu, W arsza w a 1962.
M ateriałam i dotyczącymi folw arków inflanckich z drugiej połowy XVI w. z a j m owali się w tej lub innej m ierze: A. S o o m , G utsw irtschaft in Livland am
Ausgangs des 16 Jahrhunderts, „Zeitschrift fü r O stforschung” t. V, 1956, z. L;
E. T a r w e 1, Agrarny je otnoszenija w polskich władienijach jużnoj Estonii w końce
X V I - naczale X V II w. (autoireferat dysertacji), Tallin 1961; H. L i g i , O rozwitii myzno-barszczinnogo choziajstwa w Estonii w sieredinie X V I w., „Jeżegodnik po
agrarnoij istorii Wostocznoj Jew ropy 1959”, Moskwa 1961; W. W. D o r o s z e n k o .
Oczerki agrarnoj istorii Ł atw ii w X V I w., Riga 1960, s. 193—201, 279—314. Na sprze
daż nadwyżek produkcyjnych w specjalnych w arunkach podm iejskich (okolice R y
gi) w skazuje: Dz. L i e p i n a , Agräräs attiecibas Rigas lauku novadä
velä feodälisma pasmä (17.—18.gs.), Riga 1962, s. 116—128.
2 W. K u l a , Problem y i m etody historii gospodarczej, W arszawa 1963, s. 225 nn: S. D. S к a z к i n, op. cit.
podstawową ilość produktu społecznego dawała nie rola pańska, lecz morze gospodarstw chłopskich, otaczających folwark i zachowujących swój zasadniczy naturalny charakter. N ależy dopiero w yjaśnić, w jakim stopniu towarowość folwarku — dość wysoka w liczbach absolutnych, a także względnych wobec m asy produktu w rękach pana — określała stopień utoiwarowienia całej gospodarki 3.
W św ietle nowszej, szczególnie polskiej, literatury m arksistowskiej pojawia się wreszcie zadanie stałego śledzenia w p ływ u rynku na fo l wark; w jaki sposób w pływ ał nań ruch cen a szczególnie zmiany ' term s of trade; w jakim stopniu koniunktura (czy ona — przede wszystkim ?) określała politykę gospodarczą w łaściciela ziemskiego? 4
Zdając sobie sprawę z trudności, autor n ie pretenduje do· całkowitego rozwiązania zagadnienia, chociażby na tak niew ielkim obszarze, jak In flanty. Zamierza zbliżyć się do jego rozwiązania przy pomocy analizy tych źródeł, które odzwierciedlają w pew nym stopniu związki z rynkiem folw arków inflanckich w latach 1580—1620. Takich źródeł, ogólnie bio rąc, zachowało się sporo. N ie licząc inwentarzy kurlandzkich z lat sześć dziesiątych 5, wspom nieć trzeba obszerny m ateriał rewizji dóbr admini stracji polskiej, przeprowadzanych niejednokrotnie w latach 1582— 1599, celem sprawdzenia praw w łasności m iejscow ej szlachty i uporządkowania gospodarki w b. dobrach Zakonu Inflanckiego i biskupów, przekazanych pod zarząd starostom. Część tych źródeł znajduje się w m oskiewskich 6 i ryskich archiw ach7, część została opublikowana 8. Źródła te zawierają cenne dane o· strukturze folw arków państwow ych (rozmiary gruntów ornych, liczba poddanych, ich powinności itd.), do badania interesującego nas problemu towaro.wości folw arku bywają one jednakże mało przy datne. Dane O' ilości zasianego· ziarna spotyka się dość często, lecz raczej przybliżone (np. w brulionach rew izji 1582 r.); dane o urodzajach opie rają się na oszacowaniach (w większości starostw w latach 1590 i 1599). Co zaś dotyczy nadwyżek produkcji towarowej, pozostaje ona nieznana, ponieważ brak danych o konsumpcji zbożowej folwarków 9.
W tych warunkach cenniejsza okazuje się ta część rewizji, która za chowała się w zespołach K omisji Skarbowej w Archiwum G łównym Akt Dawnych w W arszawie 10. Zawierają one z reguły konkretne dane o bud
3 Por. A. W y с z a ń s k i, Próba oszacowania obrotu żytem w Polsce X V I w.
■ 4 Na ten tem at por. zwłaszcza W. K u l a , Problem y i m etody historii gospodar
czej, W arszawa 1963, s. 503—582.
5 Opis dochodów pięciu m ajątków ks. Anny K urlandzkiej : Einnahmenanschlag
aus dem Leïbgeding der Herzogin Anna von K urland vom Jahre 1566, „Sitzungsbe
richte der K urländischen Gesellschaft fü r L ite ratu r und K unst in M itau”, M itau 1897, s. 159—181 ; spis dochodów m argrabiego A lbrechta z okręgu grobińskiego, kolo Litoawy, w 1560 r.: W ackenbuch der Vogtey Grobin, Anno 1560, oryginał w Sztok holmie, fotokopia w zbiorach In sty tu tu H istorii AŃ Łotewskiej SSR.
6 C entralnyj G osudarstw iennyj Archiiw D riewnich Aktów (CGADA), Moskwa, zespół 389 (M etryka Litewska) księgi n r 574 (bruliony rew izji zamków z 1582 r.) i n r 577 (rewizja zamków 1590 r.).
7 M iejskie Archiwum Państw ow e w Rydze (RGGA) zesipół 19, tom 127 (rewizje żarników Ü xküll i Kircholm z 1‘a t 1577—d'582).
8 J. J a k u b o w s k i i J. K o r d z i k o w s k i , Polska w X V I w ieku. Inflanty, W arszawa 1915.
9 W większości tekstów reiwizji z .1590 r., obejm ujących praktycznie wszys.tkie królewszczyzny, zarówno w łotew skiej ja k i estońskiej części Inflant, mieści się ocena naturalnych przychodów zamkowych w złotych i w groszach. W ten sam spo sób postąpili rew izorzy w 1599 ir. W skazuje to, że pew na część produktów była przeznaczona na sprzedaż, lecz w skazów ka ta zbyt jest ogólnikowa
262
żecie folw arków na .przestrzeni w ielu lat, o przychodzie .w naturaiiaeh (ize wskazaniem danych o. roli folwarcznej i O' poddanych) oraz rozchodach (zasiewy, utrzymanie czeladlzi, bydła, załóg zamkowych iitp,). Jedno cześnie w każdym starostw ie lub zamku w skazuje się składniki bilansu pieniężnego, określając źródła w pływ ów1 pieniężnych (wliczając dochód ze sprzedaży produktów) i zasadniczą strukturę rozchodów1: opłata ad m inistracji i rzem ieślników, 'zakup sprzętów gospodarskich i produktów,
wynagrodzenie wojska itp.11 Omawiane m ateriały charakteryzują tow a- rowość m ajątków skarbowych w Inflantach w latach osiem dziesiątych XVI w., tzn. po w ojn ie lat 1558—1582. W trzech wypadkach [Trejden
T ab ela 1 Wielkość badanych starostw
Folwar ków Zasiewy (lasztów) od — do Osiadłych Pustych haków Zagrodni ków lub komor ników
Starostwa — lata gospo
darstw haków Trejden 1582—1586 1(2) 7—10 145 105 15 30 Orlin 1584—1589 4(5) 14—23 80 • 9 Iberpol 1584—1588 1 20—23 400 115 • 80 Fellin 1586—1589 3 380 100 • Taurus 1586—1587 3 20—35 145 48 70
1582— 1586, Orlin 1584— 1589 i Iberpo.l 1584— 1588] marny budżet kró lewskiej, części dochodów, pozostałej po w ydzieleniu 1/3 części na rzecz starosty. W dw u wypadkach [Fellin 1586— 1589 i Taurus 1586— 1587] posiadamy budżet całego· gospodarstwa zamkowego; tutaj część staroś cińska, nie została w ydzielepa 12. Jak na m iejscow e inflanckie stosunki, dobra te są niew ątpliw ie w ielkie. Tabela 1 ukazuje ich skalę 13.
tach 1582—T586, Iberpolu (Oberpahlen, Pöltsaimaa) ,w latach 1584—1588 oraz gospo darstw zamkowych w Fellimie (Viljandi) w latach 1586—1589 i Taurus (Tarvastu) w latach ,1586—1587; tamże, dz. LIV, ks. 19, fol. 182—234, rew izje starostw a Orliń skiego (Erlaa, Eńgli). Za przyjazną w spółpracę i m ikrofilm y z Polski pragnę podzię
kować doić. dr Antoniem u Mączaikowi.
11 Swoistość feudalnej rachunkowości, sum ującej dochód i rozchody z osobna w n aturalnej częśoi budżetu i oddzielnie w pieniężnej, została stw ierdzona niejedno krotnie przez polskich badaczy (J. R u t k o w s k i , W. K u l a ) . Ich uwagi dadzą się odnieść także do analogicznych źródeł inflanckich.
12 Podsum owania dochodów i w ydatków w Fellimie 'i Taurus za lata 1586 i 1587 dokonano w źródle łącznie. Dla każdego zamku z osobna przytoczono dane o ziemi ornej i przychodzie naturaldów. Starostę feilińskiego wym ienia się jako zmarłego już w 1585 r. (AGAD, ASK I, ks. 64, fol. 480). W następnych latach to stanowisko w ogóle nie było zajęte, dlatego w odróżnieniu od innych staro stw cały dochód w pływ ał tu na rzecz króla.
Zasadę w ydzielania 1/3 dochodów starostw inflanckich na rzecz dzierżawtcy-sta- rosty w prowadziła konstytucja 1589 r. (Volum ina legum t. II, s. 278, art. 6). P ra k tykę taką potw ierdzają aikty nadania starostw z przełom u XVI/XVII w. Por. CGADA, zespół 389, t. 80, nr 238. 609m, 778n i inne. Rewizje zamków z ostatniego dwudziestolecia XVI· w. podają nie tylko wielkość dochodów folw arkow ych i od poddanych, ale także ich podział na część królew ską (2/3) i starościńską (1/3), n a tom iast w ydatki na utrzym anie zamku, wojska, czeladzi itd. pokrywano wyłącznie z części królew skiej.
13 W szystkie dane przybliżone, przytoczone zostały dla ogólnej orientacji, choć siłą rzeczy zmieniały się z roku na rok, jako że zmieniały się i zasiewy folwarczne i liczba poddanych w każdym „pogoście” („wójtostwie”).
Tówairowość m ajątków kościelnych wykazuje w najdrobniejszych szczegółach księga w pływ ów i w ydatków kolegium jezuickiego w Rydze z lat 1592— 1621 14. B y ły to dobra średniej wielkości; za czasów kontr reformacji, za Stefana Batorego·, jezuici otrzym ali ponad 200 działek ziemi na terytorium ryskim i oprócz tego- w promieniu 60 km cd Rygi trzy folw arki należące uprzednio do cy stersó w 1δ. W związku z tzw. zajściami kalendarzowym i w latach osiem dziesiątych jezuici zmuszeni byli w ydalić się z miasta, lecz po swoim powrocie (wiosną 1591 r.) żarli w ie zabrali się do gospodarzenia w w yżej w ym ienionych majątkach. Działki w m ieście (ogrody, m łyny itp.) wydzierżawiali za czynsz pie niężny, na folwarkach zaś pracowali chłopi pańszczyźniani. Na polach folwarcznych (do których w XVII w. przyłączono jeszcze trzy folwarczki, należące przedtem do osób świeckich) wysiewało' się, przykładowo bio rąc IV
2
łasizta zboża, poddanych liczono· na ponad stu.Rachunkowość prowadzono' nieprzerwanie od lipca 1592 do maja 1621 r., tj. do czasu przejścia Rygi pod władzę Gustawa Adolfa. Pierw sza część źródła (k. 8— 294) uwzględnia dochody kolegium, począwszy od czynszów dzierżawnych, ofiar oid znanych osobistości, opiekunów za konu, i wszelkiego rodzaju w pływ ów z folwarków, talk pieniężnych, jak i w naturaliaeh. Dosłownie każdą pozycję dochodową, aż do pietruszki i ogórków włącznie, utrwalano' ‘wyjątkowo skrupulatnie, należy przy tym dodać — z wyceną w pieniądzu. Druga część' źródła (k. 294— 699) poświęcona jest rozchodom. Tutaj szczegółowość jest jeszcze bardziej uderzająca. Na cokolwiek w ydano pieniądze — na zakupy rynkow e pro duktów potrzebnych ido kuchni, zaopatrzenie w obuwie, odzież lub sprzę ty, wszystko, aż do ostatniego zakupionego' gwoździa zapisywano z dnia na dzień w odpowiedniej rubryce. Jak skrupulatnie prowadzono tę bu chalterię, można sądzić już z tego, że na m iesiąc przypada 50— 100 za pisek. Ogólna liczba zapisek iw księdze, na przestrzeni trzydziestu lat sięga dziesiątków tysięcy.
Gospodarstwa szlacheckie poznajemy na podstawie dorocznych ra chunków gospodarczych jednego· z w ybitnych inflanckich w łaścicieli ziemskich, Heinricha Tiesenhausena Starszego 1δ. Obszerny kompleks jego m ajętności zgrupowany był wokoło zamku Bersizon (Bërzaune) w połud niowo-wschodnich Inflantach. Majątki te opustoszały w czasie działań wojennych latem 1577 roku. Znalazły się w rękach polskich dowódców wojskow ych (Dębińskiego i Poezaty) i zostały zwrócone w łaścicielow i w 1582 roku. Od lipca tegoż roku rachunki gospodarcze Tiesenhausena (które prowadził już od 1577 r.) są specjalnie szczegółowe. W każdym
14 Libri duo rationum Collegii Rigensis in quorum primo Accepta, in secundo
vero Expensa continentur, Ri'ksarkivet, Stockholm. Fotokopia znajduje się w In sty
tucie H istorii AN Łotewskiej SSR. O istnieniu tego unikalnego, nadzwyczaj boga tego i różnorodnego w treści źródła, pisał jeszcze . K. S c h i r r e n (Verzeichnis
livländischen Geschichtsquellen in schwedischen A rchiven und Bibliotheken, D or
pat 1861—1868, s. 168—170). lecz od tego czasu zostało o,no niesłusznie zapomniane. 15 Były to m ajątki B lum enthal (M azjum prava) na terytorium m iejskim Rygi, w pobliżu samego m iasta, Pargen (Lieljum prava) nad Dźwiiną, 60 km od Rygi, oraz Ablein, także 60 km od Rygi, w pobliżu Lem sal; do Ablein należał także folwarczeik Eisen (pagus sive praediolum praedii Ablenensis). Do tych m ajątków , nadanych przez Batorego w latach 1582—1583, dosizły później <1613) z nadania Zygm unta III jeszcze trzy m ałe folw arki (praediola), uprzednio należące do miejscowej szlachty: lgitis, Schiirsten i Kusfoul.
18 Heinrichs von Tiesenhausen des A elteren auf Bersohn und K altznau Jahrre
chnungen von 1578 bis 1593, Vidzem es saimniectbas Vestures avoti 1553— 1618 д.,
S p rz ed a no ίυ z k ró le w s k ie j c z ę śc i 26,8 30,0 17 ,6 28 ,4 24,4 15 ,1 8,2 1 17 ,2 ^ "O. qT NO СГ) <V> 29, 4 1 pu ró w 6 6 9 7 3 0 22 3 1 6 2 2 8 3 7 3 0 6 1 86 1 3 2 9 2 9 7 9 2 2 9 5 3 4 2 — 1 5 6 1 6 i 1 in n e p u ró w i 2 0 8 40 2 4 8 1 1 1 1 1 1 1 K o n su m p cj a z czę śc i kr ólewskiej żo łn ie rz e 1 1 1 1 1 1 1 1 38,3 28.7 29.8 33 ,1 p ur ów 1 1 1 1 1 1 1 1 3 52 9 2 16 6 6 3 2 LZi 9 na fo lw ar k ac h 26 ,7 2 6,0 21,2 25,2 10.9 16,2 2 2. 9 15 ,7 1 3.3 2 1.4 20,9 isT>4 p ur ó w 6 6 4 4 7 4 2 7 0 1 4 0 8 3 7 4 3 2 8 ■ 5 1 5 1 2 1 7 1 26 1 1 6 0 8 4 34 3 30 3 N a zasi ew y z c z ę śc i k ró le w s k ie j *-<л ccT - 2 ·—*' co en X cn ■3- 64 ,2 7 9 ,7 78 ,9 7 2,6 ł— T- inr*T o ' o \ M M Tf 24 8 CSJ (N iNft «/-Г ^ c7 •o ''e* Ό 55,5 47,0 63, 4 6 3, 6 55 ,9 3 7,5 30.0 59.0 37,5 p ur ów ι/ l h Г4 (3\ Μ Ό ON V“ł t-“ 2 3 0 7 2 2 0 8 1 6 3 0 1 78 1 5 6 1 9 2 18 6 1 5 0 9 1 0 5 0 4 74 5 C z ę ść k ró l. 2 /3 p ur ó w 2 4 9 6 1 8 2 7 l 2 7 0 5 5 9 3 3 4 3 7 2 0 4 3 2 2 5 5 1 7 7 3 5 9 4 8 5 7511 2 11 7 19 11 3 Cał y zb ió r j pur ów 3 7 4 4 2 74 1 1 9 0 4 8 3 8 9 5 15 5 3 0 1 7 3 2 8 5 U 4 5 7 14 2 2 7 11 2 6 6 3 17 6 28 6 6 9 O d ch ło p ó w a ?... c> ?i i ' -7 53 ,7 52 ,9 41,0 »O *^T Γ*Ί S 8,8 14.9 14.9 ***4**r 59.0 55,4 63.0 55,9 p u ró w 2 0 0 5 1 4 5 4 7 8 4 4 5 5 4 4 9 4 8 9 1 3 9 3 8 38 5 6 2 3 4 1 39 8 16017 O m ło t n a fol w ar ka c h 46 ,3 47 ,1 59 ,0 49 ,5 91 ,2 8 5 .1 8 5 .1 C\ co 41 .0 44, 6 37.0 44,1 p u ró w 1 7 3 9 1 2 8 7 1 12 0 4 1 4 6 4 7 0 0 2 5 6 8 2 7 9 6 10 0 6 4 5 8 4 2 5 0 3 2 1 7 7 8 12 6 5 2 Ż y to Ję cz mi eń Ow ie s Ogółem Ż y to Jęcz mień Ow ie s Ogółem Ż y to Jęcz mień O w ie s Og ółem T re jd e n 1 5 8 2 — 1 5 8 6 O rl in 1 5 8 4 — 1 5 8 9 Ib e rp o l 1 5 8 4 — 15 88 iS ce X сС Η οο οο IT)
7
iS со Ό XΟ cc £ X Ο ec <Λ Ο 1ш Λ (Λ Xο 'S äο с С .S X о ω N i-£ ■S о X) N Ό Ό "G N О u Ό Ю XО >> N u CU О 3 X ° 2 i ,P" с о >° ^ Ы Ό ‘O 15 *α α ·-- ЧО S *S ^5 t s •N > I -O « I X *? f"4N
I “
3 ~ C ·- и 3 С N ce JË ее to -g ·£ . с . S 3 о в ъ ·° Ö Й · -О се ^ г-Û, с £ с ·■g
-s '§ 1
g I “ о. а •з о 00 о 5 -N VÇ 40 α X Т IN I I « > со и * <> 2 ί 0 Ό О О u сС ’S N В · - N сС О Гч о -t-r *— #Ł> !_ >ί 31 i l s
S « Il _T Ό P S g g ta С $-* ‘3 •N — ce ! . 2 > с T3 p > N ce я я* ο *·**4 S a c % & 3 a> Ьг ■*->N N f- · - û . N s. S J N y-N О •а С о. О 3о -С ^ ТЗ ьГ >ч £ се о с TJ со X -N се — сз N ^ X гн г- О W о . Е Л û> jaC ·>. Ь К J2 £ g _ ~ о .2 з σ' "ö £■ 3 л — -о « .а , . J3 Xi с Й м й ^ ·* о .2 II > ź JS <3 t-Ч « u t J £ 2 'S ·Ν . л 2 оз з w s t * S й ν' £ a .5 « о о ^ v§ ^ i> * S ‘ N N £ " -î ·- £ ° w .S ! s 5 О c/2 С 5 о с x> <f Ό ел ь.- 53 n ^ ^ ÿ с 3 1 1 1 i «t * i *
<“ . 6Û · С · 4 TH CS С η • · .. -£ 32 | 1 . 2 1 '2 jï § я-‘N D n -g e . S N Groku gospodarczym (zaczynał się zw ykle w czerwcu) podlegał skrupu latnej rejestracji przychód i rozchód, w naturze i w pieniądzu 17.
W latach 1582— 1588 gospodarkę pańszczyźnianą prowadzono w trzech folwarkach Berszom (Berzaune), Kailtznoiw (Kalsnava) i Матвипетп (Mär- ciena). W połowie 1588 r. K altzonow przejął pod s.wój zarząd syn w łaści ciela, też Henryk; ojciec otrzym yw ał odeń corocznie za to 4000 grzywien ryskich. W yobrażenie o rozmiarach i strukturze danego kom pleksu m ająt kowego daje z jednej strony samo źródło·, w edług którego na gruntach folwarcznych w ysiew ano w różnych latach od
8
do20
łasztów ziarna, z «drugiej zaś Wackenbiioher, tj. spisy chłopów i ich obowiązków w tych majątkach. W 1593 r. liczono w tych 'dobrach 287 gospodarstw, zasiedlo nych na I I8
V2
hakach; oprócz tego· 94 gospodarstwa o 39 hakach stały puste. Jak na warunki m iejscow e była to posiadłość bezwarunkowo wielka, zatem wnioski w yciągane w oparciu o om awiane źródło· można odnosić tylko do w ielkiej 'Własności. Danych o związkach rynkow ych średniego i drobnego folwarku świeckiego dotychczas brak dla teryto rium Inflant.Analizę zawartości w ym ienionych źródeł zaczniemy od spraw y tow a- rowości gospodarki rolnej starostw. W tabelach 2 i 3 'dane o bilansie zbożowym każdego starostwa podane zostały w uogólnieniu, jako sum y w pływ ów i rozchodów za kilka lat. Likwidując następstw a spustoszeń z okresu w ojny inflanckiej (1558—1581) starostwa już w latach 1582— 1589 dostarczały na rynek nadwyżki produkcji zbożowej. W Trejden 'Wy nosiły one 28,4%, w Orlinie .17,2%, w Ibeirpolu 29,4%, w F ellinie z po czątku 13,5%, a później nawet 48,3%i całego przychodu zbożowego, któ rym rozporządzała administracja tych majątków. Najwięcej sprzedawano żyta (24,4— 63,6% przychodu), następnie jęczmienia (do 42,8%), najmniej owsa (do 17,6% przychodu)18.
Należy zaznaczyć, że rzecz dotyczy sprzedaży, a nie potencjalnej nad w yżki zbożowej, która w całości przecież nie trafiała na rynek. Termino logia naszych źródeł nie zostawia co do tego poważniejszych w ątpli w ości 19. Co w ięcej przytoczone przez nas dane procentowe raczej zani żają stopień towarowości niż zwiększają; np. nie zdecydowaliśm y się za liczać do sprzedaży przypadków oddawania zboża żołnierzom, zamiast należnego im. wynagrodzenia w gotówce. Towaroiwość produkcji zbożo wej, nierówna w poszczególnych starostwach, podlegała także wahaniom w czasie.
Obraz ukazany przez tab. 4 jest dość niejednolity; świadczy om o n ie- t rwałoś ci w ięzi rynkow ych starostw tego okresu. Zasadniczą przy czyną tego b yły skutki zawieruchy wojennej, które zwalczano powoli 17 P atrz w stęp A. S v â b e g o , Vidzem es saimniecïbas vestures avoti, s. V—■ XXVII; A. S o o m , ap. cit., s. 34.
18 Inne rodzaje zbóż; pszenica, ja re żyto, gryka itd. w sum ie przychodów od gryw ały b. m ałą rolę i praw ie nigdy ich nie sprzedawano. Jeżeli idzie o zasadnicze zboża, to badany przez nas m ateriał źródłowy przeczy tezie E. T a r v e l a , jakoby „wszystkie dochody z południowych starostw estońskich szły n a pokrycie m iej scowych .wydatków i w ten sposób nie pozostawały żadne nadwyżki na wywóz z prow incji” (T a r V e 1, op. cit., s. 10).
10 w Trejden, passim: „Restat żyta NN purow. To przedano po gr. NN, sum m a ” ; w Orlinie: „Restant pro SRM żyta NN p.urow - - przedało się, per gr. NN. s u m m a - - ” ; w Iberpolu: „Żyto, k tóre przedano, każdy p u r po gr. NN, sum m a - - ; w Fellinie: „Przedano na zapłatę żołnierzom - - ” etc. Jeszcze bardziej przekony w ający jest fakt, że w pływy ze sprzedaży zbóż uwidocznione są także w części roz chodowej rachunków , której realność jest oczywista.
P rz yc hó d i ro zc hó d w m aj ąt ka ch za m ko w yc h Fe lli n i T au ru s w la ta ch 1 5 8 6 — 15 89 266 Sp rz ed an o 2 8 ,2 7, 4 1 3 ,5 6 3 ,6 4 2 ,9 4 8 ,3 p u ró w 2 85 9 2 00 3 05 9 3 86 7 1 74 9 5 61 6 K o n su m p cj a ( % ca łe go p rz y ch o d u ) in n e 17 7 48 3 2 7 4 ΡΛ O s 11 0 60 O r~-żo łn ie rz e 31,2 53.5 .626 45,9 3.7 2.7 0O(ν' pu ró w 3 15 8 3 51 0 3 73 6 10 40 4 2 2 4 11 2 SD СЛ Γ*Ί N a folwar k ac h 7 ,3 2 1 ,3 8, 7 1 0 ,0 1 1 ,7 3 6 ,4 8 4 ,3 3 0 ,0 pu ró w 74 0 1 39 5 52 0 2 65 5 7 10 1 48 5 1 23 8 3 43 3 N a za si ew y °/ /0 ca łe g o p rz y cho du 1 8 ,4 1 4 ,8 1 9 ,2 18 ,1 1 9 ,2 1 6 .7 1 5 .7 1 7 ,9 °/ /0 zb io ru fo l w ar cz n eg o 3 3 ,9 2 6 ,6 4 7 ,3 3 4 ,2 42 ,6 ' 3 2 ,4 2 0 ,3 3 4 ,8 pu ró w 1 97 0 97 2 1 14 8 4 0 9 0 1 17 0 67 8 22 9 r-r-> o (N C ał y zbi ór p ur ó w 10 12 5 6 56 1 5 96 4 22 65 0 6 08 1 4 0 8 4 1 46 8 11 63 3 Od ch ło p ów 4 2 ,6 4 4, 2 5 9 ,0 4 7 ,9 5 4 ,7 4 9 ,6 2 2 ,9 4 8 ,5 p u ró w 4 31 3 2 90 3 3 52 9 10 74 5 3 32 9 1 98 5 33 4 5 64 8 O m ło ty n a fo lw ark ach 57 ,4 5 5 ,8 4 1 ,0 5 2 ,1 4 5 .3 5 1 .4 77 ,1 "-T p ur ó w 5 81 2 3 65 8 2 43 5 11 90 5 2 7 5 2 2 0 9 9 1 13 4 5 98 5 Ż yt o Ję cz m ie ń O w ie s O g ó łe m Żyt o Ję cz m ie ń O w ie s 1 O g ó łe m Tauru s 15 8 6— 15 87 Fe ll in 15 8 8 — 15 89 U w ag i: 1. W od ró żn ie n iu od tr ze ch st ar os tw 15 82 — 89 (t ab el a 2) , gd zi e w yd at k o w an o zb oż e z kr ól ew sk ie j cz ęś ci d o ch o d u , w Fe ll ir ie i Taur us ie w zw ią zk u ze śm ie rc ią st ar os ty ni e w y o d rę b n io no cz ęś ci st ar o śc iń sk ie j. D la te go i ro zc ho dy (w tej lic zb ie sp rz ed aż zb óż ) zo st ał y obl i cz on e w st os un ku do ca ło śc i zb oż ow eg o do ch od u ty ch m aj ąt kó w . 2. D o do ch od u ni e w łą cz on o re m an en tó w z p o pr ze dn ic h la t, st ąd po zo rn y de fi cy t ni ek tó ry ch zb ó ż,
-i z w ys-iłk-iem . Dają s-ię one stw -ierdz-ić także w szerszej skal-i: w latach 1576—1585 zaznacza się ostry sipadek inflanckiego eksportu zbożow ego20. Dla Inflant południowych szczególnie bolesne skutki gospodarcze spo wodowała rosyjska wypraw a 1577 r., która spustoszyła prawy brzeg D źw iny w szczególności starostwo Orlińskie, jak również majątki Tiesen- hausena. Jeszcze w początkach roku 1582 wojska polsko-litew skie zakwa terow ane iw Inflantach przeżyw ały „w ielkie trudności“ z zaopatrzeniem w żywność i furaż, którą trzeba było przewozić Dźwiną z ziem litewtsko- r u sk ic h 21. Niem niej odbudowa gospodarcza w następnych łatach posu wała się naprzód; stwierdizają to źródła starostwa trejdeńskiego i rachun-T a b e l a 4 W ah a n ia p ro c en tu tow arow ości zbóż w starostw ach
Lata
Trejden Orlin Iberpol Fellin
Ż. J. O. Ż. J. O. Ż. J. O. Ż. J. O. 1582 19 17 8 . . . . 1583 30 50 13 • • • • • • · • 1584 40 52 19 42 13 — — 31 — • 1585 43 17 9 35 8 16 21 32 — • 1586 2 48 28 28 7 13 25 27 9 16 — 6 1587 • • • —■ — — 38 53 39 39 — — 1588 • • • 26 27 11 75 14 23 58 41 — 1589 • • • • • • • • • 68 44 — Ż . — ż y to ; J. — jęczm ień ; O . — owies.
ki H. Tiesenhausena. Nieurodzaj w 1587 r. spowodował drożyznę, w połud niow ych Inflantach naw et głód, jednakże najbardziej dotknął starostwo Orlińskie: jare zboża zniszczył mróz, brakowało naw et na zasiew. W Feilli- nie-Taurus i również w starostw ie iberpolskim towarowość produkcji kur czy rozdawanie ziarna garnizonom zamkowym. W połow ie lat osiemdzie siątych ta pozycja rozchodów pochłonęła około połow y całego przychodu zbożowego w ym ienionych zamków. Stopniowy wzrost ilości sprzedawa nego' w Iberpolu zboża tłum aczy się zm niejszeniem w ydatków ziarna na potrzeby Wojska (z 51% w 1584 r. d-o- 17% w 1588 r.). W starostwach Orliń skim i Trejden tego· rodzaju rozchodów w ogóle nie było.
Zapotrzebowanie na zboże w sam ych folwarkach dla służby i bydła (szczególnie dla. koni) było· największe (30%) w zamku fellińskim z jego rzeszą pachołków, rzem ieślników i innej czeladzi, co n ie przeszkodziło ad m inistracji zamkowej w latach 1588— 1589 w ydzielić na sprzedaż połowę zebranego- ziarna.
Na specjalną uwagę zasługują przyczyny słabego utowarowieni-a w
sta-20 W yraźnie w skazują to -rejestry cła s-undzkiego (co -prawda wskazują-ce licz by zaniżone, m iędzy innym i dla-tego, że nie uw zględniają tow-a-rów, które- pozosta wały w Lubece i innych -portach bałtyckich). Według obliczeń autora, wywóz zboża z całych In flan t wynosił średnio rocznie:
w latach 1574—1-575 — 3734 łasztó-w 1576—1578 — 1360
1581—1585 — 693
1586—11590 — 2901 1591—1595 — 7098
21 A rchiw um Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetm ana Koronnego t. II, n -ry 602, 603, 609. W ja-ki-m stopniu z-d-ewastowana była gospodarka zamków południowoin- flan-ckich w skazuje rew izja 1582 roku. CGADA, zespół 369, -ks. 574.
P rz yc hó d i ro zc hó d zb oż a w tr ze ch m aj ąt ka ch H . T ie se n h au se n a (B er sz o n , K al tz n o w , M ar sz en ) w la ta ch 15 82 — 15 93 268 rt "o x> KS H Sp rz ed an o °/ /0 ca łe g o przy ch o d u N ft) N o > oC Ό 60 ,5 4 5 ,3 4,5 40,9 pu ró w 4 98 7 3 22 3 39 4 3 71 2 3 79 0 14 2 16 24 8 N a słó d pu ró w 4 0 56 3 43 6 7 4 92 In n e ro z cho dy pu ró w 44 9 39 4 5 6 2 2 1 4 51 57 8 2 14 6 Z uż yt o w fo lw ark ach °/ /o całe g o prz y chod u 1 2 ,3 *-4 s i i 16 ,8 pu ró w 1 0 2 1 23 9 2 30 7 9 8 9 17 2 1 9 5 7 6 6 85 N a za si ew y °/ /o ca łe g o pr zy chodu 3 1 1 20 ,0 1 7 ,9 % zb io ru fo l war czneg o 2 4 ,4 2 1 ,2 2 2 ,1 £ ЮŁh Qh 1 84 6 1 49 1 1 0 4 4 1 2 2 1 1 02 5 50 4 7 13 1 C ał y zbiór pu ró w 8 3 03 9 40 3 4 30 7 6 1 36 8 3 72 3 18 1 39 7 0 2 Od chł op ó w CO N N 0O oC (VT 6,1 17.3 3 6 .3 1 8 ,9 pu ró w 73 1 1 94 3 1 89 5 37 1 1 4 5 2 1 15 6 7 51 2 O m ło t na fo lw ark ach 91 .2 7 9 .3 5 6 ,9 9 3 ,9 8 2 .7 6 3 .7 **4■“-Γ 00 puró w 7 57 2 7 4 6 0 2 4 4 8 5 76 5 6 9 2 0 2 02 5 32 19 0 Ży to Ję cz m ie ń O w ie s Żyto Jęcz m ie ń O w ie s O gó łe m (z a 11 la t) 15 8 2 —1 58 8 (3 fo lw ark i) 15 88 —1 59 3 (2 folw ark i) Ki a *кз £ cś ч> a o W) N £ CÖ z ej •N O es cö Ό S3 kJ Ό c3 Ό Όu. N fcOkS £ D ro bu ję cz m ie n ia : sł ód (w ci ąg u w sz ys tk ic h la t — 5 10 9 pu ró w ) i pi w o (1 23 2 b ec zk i) . D la pr zy g o to w an ia pu ra sł od u po tr ze ba 0, 8 pu ra ję cz m ie n ia , a na be cz kę pi w a 1,3 pu ra sł o d u . W sk az an a ilo ść sł od u i pi w a od p o w ia d a 5 50 4 pu ro m ję cz m ie n ia , w ię c og ół em sp rz ed an o fa kt yc zn ie 12 50 7 rys ki ch p u ró w , tj. 70 ,4 % ze br an eg o ję cz m ie n ia . O gó ln y ro zm ia r p ro d u k cj i to w ar ow ej w yr az i się cy fr ą 21 75 2 pu ró w (o ko ło 45 0 ła sz tó w ), co w yn os i 54 ,8% w sz ys tk ic h zb óż (ż yt a, ję cz m ie ni a i ow sa ), kt ór e w ty ch la ta ch do st ał y się do sp ic hl er zy H . T ies en h au sen a.
rostw ie Orlińskim. Zaznaczono już wyżej skutki spustoszeń w 1577 r. i nieurodzaj w 1587 r., lecz z drugiej strony starostwo to n ie oddawało zboża dla wojska, a dla własnej służby zużywało go n iew iele (15,7%). Dlaczegóż w ięc utowarowienie było· nie tylko niskie, aile wykazyw ało na wet tendencję spadkową i zanik (od 1584 r. do 1589: 24%, 24%, 18%!, 0%)? Przyczyn należy szukać w strukturze samego folwarku, z,byt na staw ianego na pracę pańszczyźnianą. W istocie, w innych starostwach przychód ziarna szedł w m niej w ięcej równym stopniu z folwarków i da nin. W Orlinie chłopi dostarczali zaledw ie 13,1% zbóż, a 86,9% dawała uprawa folwarczna. W tym że starostw ie należy stw ierdzić jeszcze dwie związane ze sobą okoliczności, 'Stanowiące również przyczyny słabego u to- warowienia, a to· niezm iernie m ałe urodzaje (żyto — drugie ziarno, jęcz m ień i ow ies — 'niespełna drugie,
1
,8
) i wyjątkowo w ysoka pańszczyzna. W Orlinie gospodarstwo chłopskie obrabiało m ianow icie średnio 11,5 pu rów ziemi ornej, w Trejden 4,2, w 'starostwach estońskich 2,4— 3,8 purów. O nadzwyczajnie niskich urodzajach pól folw arcznych m ówi fakt, że w Orlinie w ydatki ziarna siew nego w yn osiły 55,9% zbiorów folwarcz nych i 72,6% z królew skiej części dochodów! Zbytnie zw iększenie obsza ru folwarcznego narzuciło· poddanym starostwa Orlińskiego ciężar pań szczyzny przekraczający ich siły; stwierdza się w każdym razie złą upra w ę pańskiej roli. W równie krytycznej sytuacji znalazło się gospodar stw o chłopskie: wskazuje na to fakt·, że mimo niskich norm daniny zbo żowej (4— 5 purów z gospodarstwa) poddani Orlińscy ledwo· m ogli im podołać.Badane przez nas m ajątki otrzym yw ały ze sprzedaży zboża nie mniej niż 70— 80% całego przychodu. Dochód ze sprzedaży innych produktów nie odgryw ał zasadniczej roli. W w ym ienionym ostatnio starostwie sprze dawano· np. cały zbiór łniu i konopi ((które dostarczali,, jak wszędzie, chło pi), co dało jednak zaledw ie 3,5% pieniężnego dochodu. W Trejden sprzedawano 'wszystek len i m iód, co dało· 9,5% pieniężnego dochodu. W starostwie iiberpoisikim sprzedawano część lnu i konopi, czasem chmiel; przyniosło to 5,2% w pływ ów pieniężnych. W zamkach Feilin-Taurus większą część renty naturalnej zastąpiono czynszem: poddani daw ali pie niądze zamiast lnu, konopi, chm ielu, baranów itp. Podrzędna rola tycb pozycji w przychodzie była charakterystyczna nie tylko dla starostw. W szyscy feudałow ie inflanccy skupiali sw oje w ysiłki na rozwoju eksten syw nej gospodarki zbożowej, w takiej lub innej m ierze przeznaczonej na rynek.
. Pam iętać trzeba, że nie znam y losów tej części dochodu (1/3), którą otrzym yw ał starosta. Rozchód ziarna na zasiew, na utrzym anie czeladzi zamkowej i bydła, żołnierzy pochodził z królew skich dwóch trzecich dochodu. Starostowie m ieli o w iele większą możność sprzedaży nadw y żek produkcyjnych niż król. Liczne źródła nie pozostawiają najm niej szej wątpliwości, że w Inflantach starostow ie starali się należycie w y korzystać sytuację 22.
22 Znajdujem y w źródłach w ielokrotne i widocznie nieskuteczne skargi Rygi na starostów nadużyw ających p raw a w arzenia piw a i zbyw ających w łasne i doku pione zboże w prost na statk i przybyłych do portu cudzoziemców. Starostow ie zaj m ow ali się skupem ii sprzedażą bydła swoich poddanych, a niekiedy — jak na p rz y kład mairienburski starosta H. I. Tiesenhausen — naw et posiadali w łasne p rzysta nie. P atrz RGGA, zespół 2, t. 93, 100, 104, 290 i 1330 (z la t 1596—1611). Królewskie ograniczenia handlu starościńskiego — tamże, akt 557 (16 listopada 1582); ak t 583 (10 m aja 1590) i inne.
270
Oceniając w całości towairowość gospodarki zbożowej królewszczyzn, tę aktyw ność handlową starostów należy brać pod uwagę. U w zględ niając ten czynnik, stw ierdzić trzeba, że rolnictwo· m ogło dostarczyć ryn kowi znacznie większą część nadw yżek produkcyjnych niż to wskazują tabele.
Własność szlachecka znajdowała się w sytuacji uprzywilejowanej w po równaniu z •królewszczyznami, um ożliwiającej szerszy kontakt z ryn kiem. W ręku w łaściciela m ajątku pozostawał ca ły przychód; czeladzi było znacznie mniej, odpadały wydatki na utrzym anie wojska. Oprócz tego· osobisty nadzór nad gospodarstwem zmniejszał straty, nieuchronne w królewsizczyznach z powodu nadużyć starostów, usterek rachunkowoś ci itd. Dysponując dużym i nadwyżkami produkcji i — co równie waż ne — ścisłym i związkami z m iejscow ym kupiectwem , szilacheic-właściciel ziemski miał możność sprzedawania produktów na rynku bardziej system matycznie i z w iększą dla siebie korzyścią.
Interesująca postać H. Tiesenhausena, w ybitnego
1
szlachcica inflanc kiego, uosabia być może, najpełniej główne cechy feudalnego przedsię biorcy. B ył to jeden z najbezwzględniejszych feudałów, który potrafił w ydobyć m aksimum zysku z pracy swoich poddanych i występował wobec nich nie tylko w roli zapobiegliwego ziemianina, lecz i przedsię biorcy: nie ograniczał się bowiem do sprzedaży produkcji ze swojego fol warku, lecz skupyw ał także u sąsiadów, dorabiał się na odprzedaży pro duktów chłopskich i pożyczał pieniądze na procent. Cały dochód pienięż n y H. Tiesenhausena w latach 1582— 1593 w ynosił 164 700 grzywien ry skich. Bezpośrednio z gospodarstwa pochodziło 80 550 grz., w tym ze sprzedaży ziarna — 71 780 grz. (czyli 89,1%), ze sprzedaży innych pro duktów — 3 320 grz. (4,1%); w form ie czynszu pieniężnego· przychodziło od chłopów — 5440 grz. (6
,8
%) 23.Jak 'Widać z tabeli 5, w iększość (81,1%) dochodu ziarna w majątkach H. Tiesenhausena zabezpieczały role folwarczne. Przy tym gospodarka folwarczna rozwijała się całkiem pomyślnie, w odróżnieniu np. od sta rostwa O r l i ń s k i e g o , gdzie udział r o l i pańskiej był jeszcze wyższy.
Pomimo znacznego· rozszerzenia gruntów folwarcznych (w latach 1582—1587 przynajmniej półtora raza) urodzaje nie obniżyły się. Wy nosiły przeciętnie 'dla żyta — 4,8, jęczmienia — 5,7, owsa — 2,6. Odsetek ziarna siew nego był odpowiednio niżsizy niż w którym kolwiek ze starostw. Z czasem zmniejszała się rola danin chłopskich w przychodzie zboża (z 20,6% w latach 1582— 1588 do 16,8%i w latach 1588— 1593), a to· w w y niku w yższych zbiorów folwarcznych. Podstawą tych sukcesów była do stateczna liczba poddanych, zabezpieczająca siłę roboczą dla folwarków. Zwiększanie pól folwarcznych nie doprowadziło· tu jeszcze do sytuacji,
23 Pozostałe sum y pochodziły częściowo z pożyczek zaciągniętych u szlachty lub kupców ryskich, częściowo ze sprzedaży kosztowności (które zresztą również kupowano: tezauryzacja w yraża się w tych sam ych latach liczbą 9530 grz., w ypła conych za złote i srebrne naczynia, monety, ozdoby itp.), lecz w większej jeszcze mieirze z sum uzyskanych za m ająte k Kaltznow, który w 1586 r. przejął syn w łaści ciela — również Henryk. W ciągu 5 la t z tej pozycji wpłynęło 20 000 grz. H istoria finansow ych operacji Tiesenhausena z jego kontrahentam i mogłaby stanow ić przed m iot Oddzielnych badań. W pierw szej kolejności byli to znani kupcy ryscy: Rotger zur H orst w latach 1'566-—1583, Franz N iestedt (1577—1592), bracia R ottger i W er ner Depenbrock w latach 1590—1604, H erm an W acker w latach 1594—1610 i inni, oraz naczelne władze polsko-litew skiej adm inistracji (umowa z Andreasem Spili w latach 1583—1593) i w reszcie miejscowa szlachta. Grzywna ryska = 6 półgro- szy = 1/5 złotego.
jaką stw ierdziliśm y w Orlinie, gdzie bardzo w ysoka pańszczyzna (11,5 purów na gospodarstwo·) 'doprowadziła gospodarkę do zastoju. Z począt kiem ostatniego· dziesięciolecia XVI w . ciężar pańszczyzny sprzężajnej w majątkach H. Tiesenhausena nie przewyższał 4— 5 purôiw roili na go spodarstwo.
Rozszerzając gospodarkę własną w łaściciel zasiedlał jednocześnie ma jątek: gdy w 1582 r. dw ie trzecie gospodarstw było nieosiadłych, to w 159y r. pozostała ich zaledw ie jedna trzecia. Dążność do rozszerzenia przez feudała areału folwarcznego miała na celu przede w szystkim zwiększenie zbiorów żyta i jęczmienia, tj. tych zbóż, które cieszyły się najw iększym zainteresowaniem rynku. Folwark daw ał co najmniej 90% żyta i około
88
% jęczmienia, a w łaśnie tych zbóż, w przeciw ieństw ie do owsa, sprzedawał Tiesenhausen najw ięcej. Owies w głównej m ierze do starczali chłopi i sprzedawano· go okazyjnie, w niew ielkich ilościach. Pro cent zboża sprzedanego- w 'danym roku (por. tab.6
) w skazuje, iż sprze-T ab ela 6Ziarno sprzedawane na rynku przez H. Tiesenhausena (w procentach wpływu)
Kultury zbożowe 1582 1583 1584 1585 1586 1587 1588 1589 1590 1591 1592 Śre
—83 —84 —85 — 86 —87 — 88 —89 - 9 0 —91 —92 —93 dnio Żyto 43 26 41 67 51 60 41 44 47 41 67 52 Jęczmień ze słodem i piwem 45 64 62 56 62 63 56 69 70 65 81 64 Owies 13 8 10 — 11 4 10 2 ~ — 7 5 Średnio 35 39 48 48 47 48 40 45 46 44 61 47
daż żyta prowadzona była tu o w iele system atyczniej niż w badanych poprzednio· starostw ach 24.
Zboże sprzedawano· zazwyczaj dużymi partiami do· Rygi tamtejszym, kupcom. Jeszcze -w roku 1577 H. Tiesenhausen dostarczył sw ojem u daw nemu kontrahentowi (m einem w ie rd te in Riga) rajcy Rotgerowi Horstowi łasizt żyta, łasat słodu i 4 w oły — w szystko za 360 grz., a w grudniu te goż roku jeszcze
6
V2
łasiztów żyta za 728 grz. U tegoż Horsta w latach 1582— 1583 kupował on różne towary: wino, śledzie, żelazo·, szkło·, papier, korzenie itp. za o-gólną sum ę 346 grz. Anidreasowi Spili w latach 1591— 1592 dostarczył Tiesenhausen z m ajątku Berszon8
łasztów jęczmienia, a z m ajątku Marsznen jeszcze8
łasztów jęczm ienia za I960 grz. itd. Tie senhausen sprzedawał zboże po· cenach w yższych niż starostwa. Jak w y nika z porównania um ów za transakcje przeprowadzone w datach 1584— 1589, otrzym ał on np. za pur żyta 18— 20 groszy, gdy w Trejden 15— 18 gr., w Iberpolu 15— 20 gr., w F ełlin ie 15— 22 gr., a iw Orlinie zgoła tylko 12— 15 gr. za pur. Ciekawe, że Tiesenhausen wyprzedzał nawet jezuitów. Wedle· rachunków jezuickich pur żyta sprzedawano w latach 1596— 1598 średnio· po· 27,5 grosza, zaś w edle rachunków Tiesenhausena24 Liczby tabeli 5 w skazują na stosunek sprzedanego zboża do wszystkich wpływów, .wliczając rem anenty zboża ·ζ poprzednich lat, zw racane jako dług, kupio ne dla odprzedaży itp. Z tego powodu procentowe dane będą trochę inne niż w tabeli III: żyto i owies — niższe, jęczmień — wyższe.
272 Λ o cg й Ό >> PŚ
ε
□ *5Ьüj о 'S Λ £ *rt* ε £ CÖ •N О .О О £ О кн й £ О Н p Й <1>— - o 40 ел Й N O о \ ю X X г-3 X л ΌО а (А О ел *3 й I -О гч <Ν Ό О OJ 40 •I 22 4 0 4 0 ^ X 1 Ι/Ί 4 0 4 0 н - Z X > I О сГ °о (N m 00 04 co T-t 4 0 4 0 »n т О с %> <2 с »£* N а k £ & •N ·Ν о (Ν 5 6 8 i 18 3 5/ 6 13 8 1/2 253 391 1/2 20 2 65 1 1/6 32 6 5/6 11 7 1/2 26 9 1/2 3 8 7 30 2 540 44 0 45 410 1/2 45 5 1 /2 3 0 5 57 7 29 5 1/2 1 3 2 33 0 1/2 43 2 1/2 1 9 0 42 8 1/ 2 67 2 1/2 20 0 4 0 4 60 4 380 О С * а ? 02 .5 ‘с о 04 •«fr S $ к ^ а όО) £ N Й о ~ с■s i !
а » , “ £ i 1 е ·: ε з i & ‘5 , • g з E fr 1— О й 43 О 3 л й st Έ й N CJ 4> Й С Ό 3 а з чэо Он £ О) 43 ел % О :. O w ie s, ps ze ni cę i gr oc h zu ży to pr aw ie w ca ło śc i, tz n. p ra kt yc zn ie ich ni e spr ze da w an o.po 34 grosze. W iększą część jęczm ienia Tiesenhausen, jak w idzieliśm y, sprzedawał w stanie przerobionym na słód i piwo. I to nie był oczyw iście przypadek. Jeżeli łaszt jęczm ienia sprzedawano za 151 grz., to słód za
166 grz., a odpowiadającą m u ilość piwa za 210 grz.
Poważną rolę w dochodach H. Tiesenhausena odgrywał skup i odprze daż na rynku różnorodnej produkcji chłopskiej. W latach 1582— 1593 za kupił od chłopów towary za kw otę 4240 grzywien. Częściowo· b y ły to artykuły niezbędne dla folw arku (ryby za 1348 grzywien, chm iel za 408, masło· i słonina za 370 grz. itp.). Takie jednak produkty, jak piwo·, kono pie, m iód kupowano wyraźnie dla zysku. Zakupione np. od chłopów piwo
(127 beczek po trzy grzywny) sprzedawano· w karczmach w łaściciela po 5 grzywien za beczkę. W ten sam sposób szlachcic spekulow ał na chłop skich konopiach (ponad 40 szyfuntów , kupionych po 1/2 'grzywny lisfunt, sprzedał po· l zh grzywny), m iodzie (10 szyfumitów, kupionych od chło pów po 2 grzyw ny za lisfunt, sprzedał po 4— 5 grz.), na w osku i niektó rych innych towarach.
Przedsiębiorczość Tiesenhausena jest nam dobrze znana dzięki jego rachunkom, n ie stanow iła ona jednak w yjątku. Istotnie, niew iele zacho wało się wiadomości o transakcjach handlowych szlachty, a to· na skutek niezachowania się odpowiednich źródeł. To, co· pisali G. M i c k w i t z i J. A h v e n a i n e n o rozkwicie szlacheckiego handlu w przededniu upadku Zakonu Inflanckiego·25, odnieść można również do· okresu pol skiego. Na przełom ie XVI i XVII w ieku nie ustała walka Rygi ze szlach tą, w alka zwłaszcza przeciw handlowi szlachty z chłopam i (Bauernhan- del), który sądząc z częstych skarg Rygi podkopywał dobrobyt kupie- ctwa. Z drugiej zaś strony księgi ryskich rachunków m iejskich z tego okresu obfitują w nazwiska inflancko-kurlandzkiej szlachty, która wystę-: puje bądź w roli dłużników, bądź w ierzycieli miasta, przy czym kw oty sięgają kilku tysięcy talarów lub dziesiątków tyśięcy grzywien ryskich 26.
*
Dochody pieniężne jezuitów ryskich związane z gospodarką ich ma jątków w ynosiły w latach 1592— 1621, łącznie 26 556 złotych p o lsk ich 27, Część tej sum y (2506 złp) stanow iła rentę pieniężną ściąganą od chło pów, która w pływ ała z tytułu czynszu, „pogostowego“ lub w .wyniku kom utacji ren ty naturalnej, rzadziej jako przeliczenie na gotówkę na leżnej pańszczyzny. W głównej m ierze (24 050 złp) były to· jednak w pły w y ze sprzedaży nadwyżek produkcyjnych na rynku m iejskim ,
O jakie konkretnie szło· nadwyżki, w skazuje tabela 8. I tutaj w za
25 G. M i c k w i t z , A us Revoler Handlung słu c h e m . Zur Technik des Ost
seehandels in der ersten H älfte des 16. Jahrhunderts, Helsinki 1938, s. 29—3,1, 65—
70; J. A h v e n a i n e n , Der G etreidehandel Livlands im M ittelalter, Helsinki 1963, s. 94—107, 120—135.
26 RGGA, zespół 2, t. 546, k. 8—16 (18 sierpnia 1589); aikt 1330, k. 6—14 (26 listo pada 1597) i a k t 547, k. 3—4 (1643). Analogiczny m ateriał dotyczący aktywności h a n dlowej szlachty kurlamdzkiej zaw ierają opublikowane recesy zjazdów stanów k u r- landzkich z la t 1567, 1568, 1570 i nast. „Archiv fü r die Geschichte Liv-, E st- und C urlands”, wyd. F. J. B u n g e , t. II, 1843, s. 168—270.
27 RGGA, zesp. I, t. 32: Jerlicher Sum m arischer A u sstzu g k aller der S ta d tt
Einnahm e und Aussgabe, 1593—1654. To część jedynie ogólnego przychodu kolegium
jezuickiego! Pełny dochód sięgał 50 000 zł, czyli praw ie połowa pochodziła z czyn szów za działki oddawane w dzierżawę mieszczanom, z procentu· od pożyczek,
z ofiar dostojników itp. Tych źródeł wpływ ów pieniężnych, jako nie związanych
274
kresie średnich rozmiarów własności kościelnej natrafiam y na dobrze nam znany obraz: 2/3 pieniężnego dochodu (67,4°/o) pochodziło' ze sprze daży zboża i jego przetworów — piwa i wódki. J a to zasadnicze uprawy tow arow e spotykam y znów żylto (około połow y dochodu ze sprzedaży ziarna) i jęczmień. Te towary sprzedawano regularnie co· roku. Żyto sprzedawano' zazwyczaj w dużych partiach, pow yżej łńsztu w każdej. W ten sposób sprzedawano· około- 150 łasztów, tzn. praw ie 80% sprzeda nego żyta. W -sierpniu 1593 r. sprzedano jednorazowo 10 łasztów i 5 pu- rów, w m aju 1599 r. — 8 łasztów i 9 purów iitd. Dwie okoliczności, chy ba n ie przypadkowe, rzucają się przy tym w oczy. Po· pierwsze — sezo nowość tycih sprzedaży; około- 60% transakcji zbożowych przypada na wiosnę, a szczególnie lato· (okres żeglugow y). Po· w tóre — dw oisty cha rakter zapisek o hurtowych transakcjach żytem; w p ły w y pieniężne notu je się najpierw w m onecie obcej (w talarach) i dopiero- później przelicza na zło-te28. Jedno i drugie wskazuje pośrednio, że nabywcą żyta
(prawdo-T ab ela 8
Przychód kolegium jezuickiego w Rydze ze sprzedaży produktów wiejskich w latach 1592—1621 (w złotych) 1592-95 (3 1/2 lat) 1596— — 1600 1601— — 1605 1606— — 1610 1611— — 1615 1616— — 1620 1621 (1/2 roku) Ogó łem za 29 lat %
Za zboże (głównie żyto),
mąkę i kaszę 898 3 729 1 074 703 1 441 2 340 68 10 258 4 2,6
Za piwo i wódkę (dochód
z karczem) 297 952 127 392 1 505 2 533 151 5 957 24,8
Za bydło i produkty zwie rzęce (skóry, sierść, sło
ninę, sery itp.) 169 534 278 273 62 374 48 1 738 7,2
Za siano, len, konopie
i warzywa 104 649 207 199 288 382 — 1 829 7,6
Za drzewo i materiały leś
ne, wąpno i cegłę 135 727 566 680 1 170 283 14 3 575 14,9
Za ryby, futra i miód 11 101 8 51 129 215 24 539 2,2
Pozostałe wydatki (sprze
daż sprzętów itp.) .—. 79 14 2 2 62 _ 159 0,7
Suma dochodu pieniężnego 1 614 6 771 2 274 2 300 4 597 6 189 305 24 050 100,0
podobnie za pośrednictwem mieszczan ryskich) był najczęściej cudzo ziemiec. Potwierdza to statystyk a ceł -sundzkich, Wskazująca w ty-m okre sie poważny -wzrost eksportu zbożowego Rygi i całkowitą w nim prze wagę żyta.
Nieco- inaczej w yglądała sprawa z jęczm ieniem . W sens-ie towarowości, zboże to- n ie ustępowało żytu, jednak sprzedawano je głów nie na rynku w ew nętrznym . Jęczmień ja to ziarno- sprzedawano rzadko i niem al z re guły — w niew ielkich ilościach (na pury, a cnie na łaszty). Jęczmień z fol warków dostawał się do spichrzów kolegium głów nie jako- słód; ta-m wyra
28 Np. zapiski z lipca 1593 r.: Pro 10 lastis siliginis et 5 modiis 174 taleros. Lasta
biano z niego piwo, które następnie sprzedawano ;w karczmach jezuic kich 29. Gdy sprzedaż ziarna jęczm iennego w ciągu 30 lat dosięgała ok. 800 zł, to dochód z karczem w tym okresie w yniósł 5957 zł. O ile karcz m y b yły rozlokowane w sam ych majątkach lub pod Rygą 30, oznaczało to sprzedaż jęczm ienia (ściślej m ówiąc jego przetworów) na m iejscow ych wiejskich d m iejskich rynkach. Inne produkty zbożowe z folw arków je zuickich szły z rzadka ty lk o na rynek i to· w niew ielkich ilościach: mąka, kasza, groch, proso, ow ies i pszenica.
T abela 9 Rozchody pieniężne w starostwach inflanckich w latach 1582—1589 (w grzywnach ryskich)
Wyszczególnienie Trej den Orlin łber-pol Tau rus Fellin Ogółem 1582— — 1586 1584— — 1589 1584— —1588 1586— — 1587 1588— —1589 grz. °//0 Wpływy pieniężne 1 279 908 2 827 4 735 3 771 13 520 Pozycje rozchodów
1 Płace i utrzymanie czeladzi folwarcznej 580 696 1 008 472 412 3 168 27,2
2 Płace rzemieślników 32 — 339 30 — 401 3,5
3 Żywność zakupiona dla czeladzi 132 212 120 390 — 854 7,3
4 Zakupy miejscowych towarów (surow
ce i produkty) 4 _ 12 _ _ 16
!
4,4
5 Zakup zboża siewnego 82 352 62 — — 496
6 Produkty importowane
a) sól i śledzie 57 83 58 45 84 327
b) wino i art. kolonialne — — 115 100 — 215 1
7 Produkty przemysłowe z importu (że
lazo, kotły, szkło itp.) 39 220 21 _ 280
2,4
8 Wynagrodzenie żołnierzy 260 940 3 671 824 5 695 48,9
9 Pozostałe wydatki 20 166 — — 186 1,6
Ogółem wydatki 1206 1 343 3 040 4 729 1 320 11638 100,0
Jaka część ziarna szła na rynek? O tym daje pojęcie tabela 7, gdzie z jednej strony zestawiono· dane o zbiorze dwóch zasadniczych upraw (żyto i jęczmień), z drugiej strony o skali ich sprzedaży w latach
1 6 1 5 — 1 6 2 1 31.
Z ogólnej ilości zbóż, które sz ły od spichrzów jezuickich (z tej ilości nie w yłączano ziarna siewnego) w ten lub inny sposób dostało się na ry nek: żyta — 58,l°/o, jęczm ienia 54,1%. Owsa w tych latach w ogóle nie sprzedawano, a z innych zbiorów poszło na rynek zaledwie 15Vs purów
20 W karczm ach tych sprzedaw ano i wódkę (vin u m crem atum ) jednakże jej w y rób na przełom ie XVI i X V II w. znajdow ał się dopiero w zaczątkach. Zazwyczaj pisarze wciągali do ksiąg sum aryczne dane o dochodzie z karczem, nie oddzielając wpływ ów z piw a i wódki. T akie (rozgraniczenie przeprow adzono tytko w pojedyn czych latach i one to dają możność stw ierdzenia skrom nego (w porów naniu z p i wem) udziału zysków z palenia wódki. Np. w 1619 r. .dochód z piwa w karczm ach wynosił 541V3 zł, z wódki zaledwie 39Ve zł.
30 Największy dochód z karczem w pływ a z m ajątk u Bargen, położonego n a oży wionym trakcie handlowym na praw ym brzegu Dźwiny.
31 W fotokopii, z której korzystaliśm y, b rak u je k a rt zaw ierających w pływ y z m a jątk ó w jezuickich za poprzednie lata.
276
pszenicy i 17-/s purów prosa. Cały zbiór zbóż w ynosił w ciągu 6 bada nych lat ok. 8000 purów, sprzedawano zaś nie m niej niż 3500 purów. Sto- pień towarowości gospodarki zbożowej w majątkach jezuickich w ynosił by w ięc ok. 40— 45°/o. Udział innych gałęzi gospodarki był znacznie skrom niejszy, zarówno w ogóilnej m asie produk tów 32, jak i przy porów naniu dochodu pieniężnego ze sprzedanej ich części.
Jalk widać z tabeli 8, produkty hodowli bydła przyniosły w okresie tychże 30 łat (1592— 1621) zaledw ie 7,2% pieniężnego· dochodu z m ająt ków jezuickich. B yły to przeważnie skóry iwołów i cieląt (rzadko krów), sprzedane za sum ę 921 zł. Z żywego inwentarza sprzedawano· prawie wyłącznie konie, a tylko w w yjątkow ych okazjach w oły i krowy.
Zupełnie n iew ielkie i nieregularne sum y w pły wały ze sprzedaży w eł ny, m asła i łoju. N iew iele, bo tylko 7,6% (1582 zł) przyniosła sprzedaż siana, jeszcze mniej — siem ienia lnianego i konopi (219 zł). Te ostatnie uprawy początkowo .nie grały w m ajątkach jezuickich żadlnej roli, a nie jakie znaczenie uzyskały dopiero pod koniec badanego okresu.
Jeszcze m niejszy dochód pieniężny dawało· ogrodnictwo, chociaż w in nych m ajątkach (np. u H. Tiesenhausena) w ogóle n ie zaznacza się ono w rachunkach. K sięga rachunków m ajątków jezuickich wzm iankuje dość często drobną sprzedaż kapusty, ogórków, marchwi, pietruszki it d., oczy w iście na ryskim m iejskim rynku.
Dość wreszcie istotne znaczenie jako źródło w p ływ ów pieniężnych m iała diła administracji jezuickiej działalność przem ysłowa (17,1% w szystkich w pływ ów pieniężnych). Przede wszystkim należy tu w ym ie nić drewno (w kwocie 2870 zł), które — przygotow yw ane do sprzedaży w ramach pańszczyzny chłopskiej — szło na rynek ryski. Próbowano w majątkach zorganizować produkcję wapna, dachówki i cegły, część tych wyrobów w eszła na rynek, ale po 1601 r. sprawa ta ucichła. Również bartnictwo i rybołówstwo, jak należało’ oczekiwać, nie napełniło pieniędz mi jezuickiej szkatuły, co oczyw iście nie oznacza, iż nie m iały one zna czenia. gospodarczego. Zupełnie m ożliwe, że ryby dostarczane przez chło pów, wosik i m iód szły na potrzeby kolegium , jednakże, jak przekonamy się później, w iększe ilości tych towarów system atycznie zakupywano na m iejscow ym rynku.
Towarowość m ajątków feudalnych rozumiana jako odsetek rzuca nych na rynek dochodów w naturze, Wskazuje jedną tylko stronę ich po wiązań rynkow ych. Druga strona to w ydatki. Jak w ykorzystyw ał feu dal te ogrom ne sum y, które w padały do· jego· rąk, głównie w wyniku ryn kowej sprzedaży nadwyżek produkcyjnych? Obraz, który ukazują źró dła ujęty został system atycznie w tab. 9— 11·33. Nie w głębiając się w szczegóły, poruszym y na ich poidstawie tylko sprawy, naszym zdaniem, najistotniejsze. P rzede w szystkim rozpatrzmy odrębności ro-zchodów, w y pływające z typu własności.
32 Zgodnie z danym i dla lat 1615—1621, ogólna ilość w szystkich wpływów z p ro dukcji i surow ców (w ujęciu pieniężnym) rów nała się 5732 .zł 12 gr. Zboże i jego przetw ory (mąka, słód, .piwo) oceniano na sum ę 42881/г złotych, inaczej mówiąc — 74,8°/o! Na pozostałe produkty zostawała <1/4 ogólnej sumy, w tym na produkty ho dow lane 9,7%, rośliny przemysłowe (len, konopie itp.) — 2,4%, n a ogrodnictwo 2,5%, zaś na produkty leśne, bartnictw o, rybołówstwo i inne — 10,6%.
, 33 Te dan e nie pretendują do absolutnej ścisłości. Spraw a polega na tym, że posiadane źródła nie zawsze pozwolą ustalić charakter /wydatków. Trudno n<p. o k re ślić pochodzenie kupionego tow aru (miejscowy, czy importowany), lub też oddzie lić w ydatki na surow ce rzemieślnicze, od opłaty za pracę odpowiedniego rzem ieśl nika: zduna, szklarza, kraw ca itd.
T a b ela 10 Rozchody pieniężne w majątkach H. Tiesenhausena w latach 1577—1593 (w grzywnach ryskich)
Razem za 16 lat V III1577 VII 1582 VII 1588
—V II1582 —V II1588 —V II1593 /o sumy
1
(5 lat) (6 lat) (5 lat) grz. rozcho
dów \
Wpływy pieniężne 13 665 74 699 100 297 188 661
Pozycje rozchodów
1 Wynagrodzenie administracji fol
warcznej 1 215 4 242 3 189 8 646
2 Wynagrodzenie rzemieślników 659 525 1 482 2666 7,0
3 Zakup żywności pochodzenia miej scowego na potrzeby gospodar
stwa domowego i czeladzi — 1 715 1 739 3 454
4 Zakupy artykułów gospodarczych
(surowce, sprzęty domowe) po 3,5
chodzenia miejscowego 192 1 327 701 2220
5 Zakup bydła
a) konie .— 1 788 806 2 594 '
b) woły itp. — 1 903 284 2 187 3,0
6 Zakup produktów z importu:
a) sól i śledzie — 1 096 554 1 650
b) wina i art. kolonialne 404 726 1 708 2 838 4,0
7 Zakup towarów importowanych przemysłowych:
a) żelazo, kotły, wyroby metalo
we, szkło itp. 23 1 404 828 2 255 1,4
b) tkaniny, odzież, obuwie 1 525 2 969 4 530 9 024
c) przedmioty luksusowe (złoto, 11,6
srebro, naczynia) — 5 458 4 221 9 679
8 Podarunki dla krewnych, łapówki, dobroczynność, wydatki właści
ciela na podróże i pocztę 1 391 5 226 3 946 10 563 6,6
9 Spłaty poprzednio zaciągniętych
długów lub procentów 3 772 29 292 47 386 80 390
49,9-10 Wydatki nadzwyczajne 1 400 12 881 10 277 24 558 15,2
Ogółem wydatki 9 800 70 881 80 694 161 375 100,0
W króleiwszezyzmach (ściślej — w strukturze rozchodów części przy padającej króloiwi) ogrom ne kw oty pochłaniał żołd stacjonującego po zamkach wojska. Odnosi się to zwłaszcza do starostw usytuowanych w pobliżu granicy szwedzkiej {F ellin i Taurus ок. 70%, Iberpol — 31% w szystkich rozchodów pieniężnych). W królewszczyznaoh położonych z dala od granic najw iększe wydatki szły na utrzym anie urzędników i słu żb y zamkowej. W zamkach .inflanckich wynosiło to około połowy w ydatków (w Trejden 48%, w Orlinie 52%), w zamkach estońskich znacznie m niej. W szelkiego rodzaju zakupy (produkty, surowce, narzę
278
W starostw ie trejdeńskim , gdzie ogólny rozchód w latach 1582— 1586 .wy nosił 1206 złotych, wydano: 11,3% 'n a p ro d u kty mięsne dla czeladzi, po w rozy, wapno itp ., 6,6% na ziarno siewne, 2,5% na rzem ieślników i 7,7% na kupno żelaza, ko tłó w , szkła, so li i śledzi. Kosztow niejszych tow arów im portow anych, ja k sukna, w ina, korzenie oraz innych przedm iotów zb ytku brakow ało zazwyczaj w budżecie królewszczyzn.
T a b e la II Rozchody pieniężne kolegium jezuickiego w Rydze od lipca 1592 do czerwca 1600 r.
Wyszczególnienie Kwota w zł j %
i
1 Wyżywienie (Victus) 5 785 30,9
bydło i mięso z uboju 1 919
ryby 829
inne produkty miejscowe 581
wino i słodycze 1 384
sól i śledzie 365
inne produkty importowane 707
2 Odzież i obuwie ( vestiaria, sartoria) 3 008 16,1
3 Utrzymanie inwentarza gospodarczego (praedia,
familia, fabrica) 4 054 21,5
4 Utrzymanie kościoła, biblioteki i szpitala 3 207 17,1
5 Inne wydatki (extraordinaria, varia) 2 646 14,4
j 18 700 100,0
Uwaga: We wskazanej kwocie opłata najemnych rzemieślników i czeladzi wynosiła 2918 zł, czyli 15,6% rozchodów.
W śród rozchodów posiadłości pryw atnych, sądząc z bardzo szczegó łow ych rachunków H. T iesenhausena (1582— 1593), połoiwa (49,9%) w ią że się z operacjam i finansow ym i, w znacznej m ierze lichw iarskim i. Tak w ięc w latach 1592— 1593 Tiesenhausen w y p ożyczył na procent (auff rente) H. U ngernow i i H. Kruidenerowi 12 000 grzyw ien. Na dalszym m iejscu będą w yd atk i nadzw yczajne (15,2%), np. w latach 1582— 1583 — 6250 grzyw ien na .wykup m ajątków i 500 na „podarki“ królew skim re wizorom w Rydze, w latach 1586— 1587 — 3680 grzyw ien na w ykup żo n y i córek z niew oli rosyjskiej. Opłata adm inistracji folw arcznej i rze m ieśln ików najem nych pochłania 7% środków pieniężnych, tj. o w iele m niej, n iż w starostw ach. Zakupy produktów m iejscow ych sięgały zale dw ie 6,5% za to w ydatki na tow ary im portowane w yrażały się w po w ażnej sum ie 25 446 grzyw ien (tj. 5089 zł), czyli 15,8% w szystkich w y datków. Zwraca uw agę fakt, ż e wśród tych towarów przeważają artyku ły zbytku: .drogie sukna, jedwabie, złote i srebrne ozdoby, naczynia arty styczne, wina, korzenie itd. Z okazji ślubu córki H. Tiesenhausen wydał w latach 1591— 1592 na stroje i ozdoby 3250 grzyw ien. Na kupno· w szel kiego rodzaju kosztow nych przedm iotów (z „grubą“ m onetą włącznie) należy patrzeć jako na tezauryzację charakterystyczną dla ograniczonego zakresu w ięzi tow arow ych w społeczeństw ie feudalnym . N ieprodukcyjny
