195 Abstract: NOWE MATERIAŁY DO POZNANIA POCZĄTKÓW KULTURY PRZEWORSKIEJ NA TERENIE ZACHODNIEGO MAZOWSZA

MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XL, 2015

TOMASZ GALEWSKI

NOWE MATERIAŁY DO POZNANIA POCZĄTKÓW KULTURY PRZEWORSKIEJ NA TERENIE ZACHODNIEGO MAZOWSZA

Abstract:

This article presents materials from fi rst phase of Pre-Roman Iron Age settlement from Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II i V. The ceramics has been analyzed in terms of tafonomy, technology and morphology.

Several types of pottery fi nds were determined. Most of them have many analogies in Jutland region, also have been found in Mecklenburg, Brandenburg and middle Odra river region. In Poland this can be compared to early phase of Brześć Kujawski settlement. The fi nds from Nowy Drzewicz are earlier then the Przeworsk culture. Those materials can be used for better understanding of relations between Pomeranian, Przeworsk and Jastorf cultures.

Key words: New materials, Przeworsk culture, Western Mazovia

Geneza kultury przeworskiej pozostaje w sfe- rze zainteresowań wielu badaczy (Dąbrowska 1988;

1994, 71-87; 2008; Dąbrowska, Woźniak 2005, 87- 101). Jednym z najistotniejszych problemów jest korelacja systemów chronologii względnej czasów poprzedzających powstanie kultury przeworskiej z materiałami tejże kultury oraz materiałami z terenu Jutlandii i dzisiejszych Niemiec (Keiling 1997, 35-44;

Martens 1997, 107-136; Grygiel 2004, 13-82). Utrud- nia to wszelkie dalsze badania i próby interpretacji materiałów z początków epoki żelaza

. Prezentowane poniżej materiały, pochodzące ze stanowiska w No- wym Drzewiczu, pow. Żyrardów, stanowią istotny przyczynek do badań nad tym zagadnieniem

.

zarejestrowanych w ramach badań AZP (stanowi-

ska V, II i I) w 2001 r. Rozciąga się ono na polach

uprawnych przynależnych do wsi Nowy Drzewicz,

około 500 m na południe od drogi z Wiskitek do

Błonia. Stanowisko zajmuje teren rozległego,

piaszczystego wyniesienia rozciągającego się na

długości około 200 m i oddzielonego od podob-

nych wzniesień podmokłymi, rynnowymi zagłębie-

niami. Badania części stanowiska zlokalizowanej

na trasie przyszłej autostrady A-2, przeprowadził

Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie,

działający na mocy umowy zawartej z Instytutem

Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. Pracami

terenowymi w pierwszym sezonie badawczym (tj.

(335 obiektów); okresu przedrzymskiego – ceramiki typu jastorfskiego (350 obiektów); okresu wpływów rzymskich – kultury przeworskiej okresu wpływów rzymskich (72 obiekty); średniowiecza oraz nowo- żytności (12 obiektów).

Prace związane z opracowaniem wyników ba- dań nadal trwają, jednak doniosłość odkryć skłania do wcześniejszej publikacji części z nich. Niniejszy artykuł prezentuje materiały typu jastorfskiego ze starszej fazy osadniczej. Zabytki te odkryto jedynie w kilku obiektach, lecz w znaczącej liczbie (zwłasz- cza zespół pochodzący z ob. 1633; ar 318). Dodatko- wo należałoby zaznaczyć, iż obszar ich odkrycia nie pokrywa się z terenem, na którym odkryto późniejsze materiały charakterystyczne dla młodszego okresu przedrzymskiego (wylewy facetowane, wazy etc.).

Zabytki tego typu posiadają bardzo mało analogii na terenie Polski i w znaczący sposób mogą przyczynić się nie tylko do lepszego poznania początków kultury przeworskiej na terenie zachodniego Mazowsza, ale przede wszystkim do uściślenia korelacji chronologii względnych i lepszego zrozumienia zmian zachodzą- cych u progu młodszego okresu przedrzymskiego.

METODA OPRACOWANIA

Ceramikę naczyniową z okresu przedrzymskie- go pochodzącą z Nowego Drzewicza, stan. II i V (nr aut. stan. 78) opracowano w oparciu o metodę H. Machajewskiego i R. Pietrzaka (2004, 83-122), poszerzoną o kryteria technologiczne zaczerpnięte z pracy R. Wołągiewicza (1993).

W celu zminimalizowania wpływu błędu staty- stycznego, a także jak najpełniejszego i najrzetelniej- szego opisu prezentowanego zbioru, fragmenty po- chodzące z jednego naczynia potraktowane zostały jako jedno naczynie. Analizie poddano wszystkie fragmenty o wielkości powyżej 2x2 cm oraz fragmen- ty o cechach dystynktywnych, które nie przekraczały tej wielkości. Oznacza to, iż dokładniejszej analizie poddano jedynie 1568 fragmentów, które przypisano 371 naczyniom (z analizy wyłączono 1088 fragmen- tów, które nie spełniły powyższych kryteriów). Ba- daniom poddano również stan zachowania ceramiki będący skutkiem działania procesów postdepozycyj- nych oraz cechy technologiczne związane z wykona- niem naczyń.

Dalszy etap opisu naczyń opierał się na anali- zie zmienności makromorfologicznej oraz mikro- morfologicznej. W ten sposób wyodrębniono grupy naczyń w oparciu o kryteria: stosunku wysokości do szerokości (uzupełnionego kryterium wieloczłono- wości naczyń), kształtu brzuśca, formy wylewu oraz potraktowania krawędzi wylewu. Wydzielone typy naczyń i przyjęta nomenklatura są zatem koherentne z zaproponowanymi przez H. Machajewskiego i R.

Pietrzaka (2004, 83-122).

STAN ZACHOWANIA ZBIORU

Analizowany zbiór ceramiki został sklasyfi kowany na podstawie dwóch kryteriów. Wielkości zachowanych fragmentów oraz stopnia erozji powierzchni. Z analizy wynika, iż jedynie 5,7% naczyń jest dobrze zachowa- nych lub posiada niewielkie oznaki zniszczenia, a 15,1%

naczyń jest zniszczona w stopniu uniemożliwiającym ustalenie cech diagnostycznych. Równocześnie, aż 59%

naczyń to fragmenty o wielkości do 3 cm. Naczynia, których fragmenty mieszczą się w przedziale 4-6 cm stanowią 22,9% wszystkich naczyń. Naczynia, których wielkość przekracza 7 cm, stanowią 18,1% (z czego po- nad 1/3 pochodzi z obiektu 1633). Szczegółowe wyniki analizy przedstawiają tabele 1 i 2.

ANALIZA TECHNOLOGICZNA

Poddane analizie cechy technologiczne, to: fak- tura i barwa powierzchni naczyń; rodzaj, granulome- tria i ilość domieszki schudzającej; barwa przełamu oraz grubość ścianek. Zgodnie z podziałem zasto- sowanym przez H. Machajewskiego i R. Pietrzaka (2004) za nadrzędną cechę uznano grubość ścianek.

Doprowadziło to do wydzielenia trzech grup techno- logicznych: naczynia cienkościenne (grubość do 6 mm), średniościenne (7-9 mm) i grubościenne (grub- sze niż 10 mm). Analizie poddano jedynie 335 na- czyń, w przypadku których dało się określić wszystkie cechy technologiczne. W prezentowanym zbiorze do- minują naczynia średniościenne barwy brązowej lub czarnej, rzadziej ciemnobrązowej lub ceglastej, zaś do schudzenia masy ceramicznej najczęściej używa- no tłucznia mineralnego. Szczegółowe wyniki analizy prezentują tabele 3-6.

TYPOLOGIA NACZYŃ

Grupa A – naczynia trójczłonowe:

A.III.2.a – naczynie trójczłonowe o brzuścu jajowatym, wylewem wygiętym skośnie na zewnątrz i zaokrąglonej krawędzi (tabl. 9:3).

Naczynie tego typu odkryto w obiekcie 1633 na arze 318 wraz z naczyniami typu A.III.3.a, B.I.1.a, B.III.2.a, B.III.3.a, D.I.1.a, E.I.2.a, E.I.4.a, E.I.4.b, H.I.2.a oraz „talerzem”. Jego cechy: kształt zbliżony do wazowatego (średnica wylewu wynosi 25 cm), krótsza szyjka i ucho umieszczone od wylewu po gór- ną część brzuśca, wyróżniają ten egzemplarz spośród innych naczyń tej grupy. Formy takie znamy z terenu Jutlandii, gdzie datowane są na fazę I wg C. J. Becke- ra (1961, tabl. 13:d). Podobne, choć nie identyczne, naczynie zostało znalezione również w grobie nr 118 w Luboszycach (Domański 1975, tabl. 12:b, c, e).

A.III.3.a – naczynia trójczłonowe o brzuścu jajo-

watym, długim łukowato wygiętym na zewnątrz wyle-

wie i zaokrąglonej krawędzi (tabl. 1:2; 3:6, 7; 11:1).

Na stanowisku w Nowym Drzewiczu natrafi ono na cztery tego rodzaju naczynia (ob. 691 ar 161; ob.

839 i 842 ar 51; ob. 1417 ar 181; ob. 1633 ar 318).

W obrębie ob. 839 i 842 ar 51 (dużą część naczynia nr 3 i 12 z ob. 842 znaleziono także w ob. 839) naczy- nie tego typu odkryto wraz z misą typu E.I.4.a i dwo- ma garnkami typu B.I.3.a. W ob.1633 odkryto także naczynia typu A.III.2.a, B.I.1.a, B.III.2.a, B.III.3.a, D.I.1.a, E.I.2.a, E.I.4.a, E.I.4.b, H.I.2.a oraz „talerz”.

Najbliższe analogie dla tego typu naczyń odnajduje- my wśród ceramiki starszej fazy osadniczej w Brześ- ciu Kujawskim (Grygiel 2004, 16, ryc. 2), w Otorowie (Żychliński 2004, 248, ryc. 4:6) oraz liczniej w Bran- denburgii (Seyer 1982, tabl. 14:3; 16:7; 23:23) i na terenie Jutlandii (Becker 1961, tabl. 1:c; 19:q, r; 56:c;

71:b; 74:n).

Grupa B – garnki dwuczłonowe:

B.I.1.a i B.III.1.a – garnki dwuczłonowe o brzuś- cu zaokrąglonym lub jajowatym, prostym wylewie i zaokrąglonej krawędzi (tabl. 6:2; 7:2; 8:1; 11:3;

12:1, 2).

Z omawianego zbioru pochodzi sześć tego typu naczyń (ob. 606 ar 184; ob. 1633 ar 318; dwa z ob. 1667 ar 351; ob. 1674 ar 231; ob. 1981 ar 246).

Formy te współwystępowały na osadzie z garnkami typu B.I.3.a oraz natrafi ono na nie w ob. 1633 ar 318.

W Polsce analogiczne okazy wystąpiły między inny- mi w Wojnowie (Kasprowicz 2004, 228, ryc. 12:3), Poznaniu-Nowym Mieście (Kasprowicz 2008, tabl.

28:2; Machajewski, Pietrzak 2008, tabl. 3:1,2) oraz Brześciu Kujawskim (Grygiel 2004, 37, ryc. 8:g). Na- czynia tego typu odkryto również licznie w kręgu ja- storfskim (Becker 1961, tabl. 43:o, 44:f, 48:e; Keiling 1969, tabl. 10:g, 12:h).

B.I.3.a – garnki dwuczłonowe o brzuścu zaokrą- glonym, wylewie wygiętym łukowato na zewnątrz i zaokrąglonej krawędzi (tabl. 1:1; 2:1; 5:1; 6:1).

Z osady w Nowym Drzewiczu pochodzą cztery naczynia tego typu (ob. 600 ar 183; ob. 606 ar 184 oraz 2 egz. z obiektów 839 i 842 ar 51). W obrębie obiektów formy te współwystępują z typami A.III.3.a, B.I.1.a, B.I.3.a, B.III.2.a i E.I.4.a. Najbliższe analogie z ziem polskich znane są z osady w Pławcach (Ma- kiewicz 2004, 241, ryc. 3:1). Dużo liczniej naczynia tego typu znajdowane są jednak na terenie Jutlandii

„talerzem”. Podobne formy znajdowane są nad środ- kową Odrą (Domański 1975, tabl. 31:b; 34:i), w Oto- rowie (Żychliński 2004, 248, ryc. 4:1), w Brześciu Kujawskim (Grygiel 2004, 16, ryc. 2:b) oraz w Werb- kowicach-Kotorowie (Dąbrowska 1994, 80, ryc. 1:f).

Naczynia te są również powszechne na terenie Jut- landii (Becker 1961, tabl. 6:b; 7:b; 58:j; 59:c). Podob- ne okazy znaleziono także w Brandenburgii (Seyer 1982, tabl. 41:2, 6) oraz w Meklemburgii (Keiling 1969, tabl. 3:o; 24:m; 27:o).

B.III.3.a – garnki dwuczłonowe o brzuścu jajo- watym, wylewie wygiętym łukowato na zewnątrz i za- okrąglonej krawędzi (tabl. 9:7).

Opisywane naczynie pochodzi z ob. 1633 ar 318 i zostało znalezione wraz z egzemplarzami typu A.III.2.a, A.III.3.a, B.I.1.a, B.III.2.a, D.I.1.a, E.I.2.a, E.I.4.a, E.I.4.b, H.I.2.a oraz „talerzem”. Podobne formy odkrywano licznie nad środkową Odrą (Do- mański 1995, tabl. 6:a; 16:g; 19:f; 31:b;), w Obórce (Sobucki, Woźniak 2004, 205 i 209, ryc. 6:6; 9:5), Poznaniu-Nowym Mieście (Kasprowicz 2008, tabl.

29:2), w Brześciu Kujawskim (Jażdżewski 1939, tabl.

19:1,2), a także w Werbkowicach-Kotorowie (Dą- browska, Liana 1963, 51, ryc. 10:g). Podobne naczy- nia znane są również z Jutlandii (Becker 1961, tabl.

1:b; 43:h; 47:f; 60:e, h; 76:h).

Grupa C – garnki dwuczłonowe z dwoma uchami:

C.III.1.a – garnek dwuczłonowy z dwoma ucha- mi, o brzuścu jajowatym, prostym wylewie i zaokrą- glonej krawędzi (tabl. 7:1).

Naczynie tego typu odkryto w obrębie ob. 1059 na arze 220. Formy te znamy również z Wojnowa (Kasprowicz 2004, 222, ryc. 6:11) i z młodszej fazy osady z Brześcia Kujawskiego (Grygiel 2004, 25, ryc.

4:g). Liczniej garnki tego typu występują na terenie Jutlandii, gdzie datowane są na I i II fazę wg C. J.

Beckera (1961, tabl. 3:f; 9:o; 11:b,d; 63:j).

C.III.3.b – garnki dwuczłonowe z dwoma ucha- mi, o brzuścu jajowatym, wylewie wygiętym łukowato na zewnątrz i górą ściętej krawędzi (tabl. 3:1; 7:3).

Z Nowego Drzewicza pochodzą dwa egzem-

plarze tego typu naczynia. Na pierwszy natrafi ono

w obrębie ob. 1447 ar 193, wraz z misą „z wiszącymi

uchami” typu E.I.4.b. Drugi pochodzi z warstwy kul-

turowej (warstwa 306 ar 252). Tego typu naczynia od-

Z osady w Nowym Drzewiczu pochodzą dwa tego typu naczynia. Pierwsze, o zaokrąglonej krawędzi, pochodzi z ob. 1633 ar 318, gdzie wystą- piło wraz z naczyniami typu A.III.2.a, A.III.3.a, B.I.1.a, B.III.2.a, B.III.3.a, E.I.2.a, E.I.4.a, E.I.4.b, H.I.2.a oraz „talerzem”. Drugie, o krawędzi górą ścię- tej, zostało znalezione w warstwie kulturowej na arze 183. W przypadku tego naczynia warto nadmienić, iż prawdopodobnie było ono zdobione pionowymi pasami, na przemian, chropowacenia i gładzenia.

Tego typu ornament, jak i same naczynia jednoczło- nowe, znamy z nad środkowej Odry (Domański 1975, tabl. 4:d; 23:o; 26:r), Brandenburgii (Seyer 1982, tabl. 34:7; 35:1) i Meklemburgii (Keiling 1969, tabl.

51:i; 55:h). Podobne okazy, odnaleziono również w Poznaniu-Nowym Mieście (Machajewski, Pietrzak 2008, tabl. 27:1,2) i Wytycznie (Mazurek 2001, 52, ryc. 3:14, 17). Naczynia tego typu odkrywane są rów- nież na Jutlandii, gdzie datowane są od fazy I wg C.

J. Beckera (1961, tabl. 34:c; 36:l).

Grupa E – misy:

E.I.2.a – Misy o brzuścu zaokrąglonym, brzegu wygiętym na zewnątrz i zaokrąglonej krawędzi (tabl.

6:8; 10:17).

Z osady w Nowym Drzewiczu, pochodzą 2 tego typu naczynia. Na pierwsze natrafi ono w ob. 1633 na arze 318 wraz z formami typu A.III.2.a, A.III.3.a, B.I.1.a, B.III.2.a, B.III.3.a, D.I.1.a, E.I.4.a, E.I.4.b, H.I.2.a oraz „talerzem”. Drugi egzemplarz pochodzi z obiektu 620 ar 183. Podobne okazy odkryto na osa- dach w Modliszewie (Sobucki, Woźniak 2004, 210, ryc. 10:1, 4, 7), Brześciu Kujawskim (Jażdżewski 1939, tabl. 6:11, 22; 9:9; Grygiel 2004, 25, ryc. 4:b), Izdebnie Kościelnym (Kołacz 1995, tabl. 27:c) oraz w Wytycznie (Mazurek 2001, 52, ryc. 2:6). Występu- ją one również licznie w Jutlandii (Becker 1961, tabl.

3:b; 5:c,d; 17:j).

E.I.4.a – Misy o brzuścu zaokrąglonym, wylewie wygiętym łukowato do wewnątrz i krawędziach za- okrąglonych (tabl. 2:2; 10:16).

Z Nowego Drzewicza pochodzą trzy tego typu naczynia (ob. 701 ar 162; ob. 839 i 842 ar 51; ob.

1633 ar 318). Misy te odkryto wraz z formami typu A.III.2.a, A.III.3.a, B.I.1.a, B.I.3.a, B.III.2.a, B.III.3.a, D.I.1.a, E.I.2.a, E.I.4.b, H.I.2.a oraz „talerzem”. Po- dobne naczynia zadokumentowano nad środkową Odrą (Domański 1975, tabl. 7:h; 8:g), w Otorowie (Żychliński 2004, 249, ryc. 5:1-4), Wojnowie (Kas- prowicz 2004, 222, ryc. 6:10), Brześciu Kujawskim (Grygiel 2004, 16, ryc. 2:f) oraz w Wytycznie (Mazu- rek 2001, 52-53, ryc. 2:1, 2; 3:29). Analogiczne okazy znamy również z terenu Jutlandii, gdzie występują już od fazy I wg C. J. Beckera (1961, tabl. 42:k,l).

E.I.4.b – misy o brzuścu zaokrąglonym, wylewie wygiętym łukowato do wewnątrz i krawędziach górą ściętych (tabl. 3:5; 11:5).

Z Nowego Drzewicza pochodzą dwa tego typu naczynia, obydwa zachowane niemal w całości, to tzw. „misy z wiszącymi uchami” (ob. 1447 ar 193;

ob. 1633 ar 318). Formy te znane z terenu ziem polskich zostały opracowane przez Andrzeja Macia- łowicza (2004, 43-60). Analogiczne okazy z terenu Jutlandii datowane są raczej na fazę II i III wg C.

J. Beckera (1961 tabl. 9:j, 73:e; 82:l). Egzempla- rze z obiektów z Nowego Drzewicza odkryto wraz z naczyniami o charakterze „starszo przedrzym- skim” (typ A.III.2.a, A.III.3.a, B.I.1.a, B.III.2.a, B.III.3.a, C.III.3.b, D.I.1.a, E.I.2.a, E.I.4.a, E.I.4.b, H.I.2.a oraz „talerz”). Brakuje form, które mogłyby wskazywać na młodszą chronologię powoduje, iż należałoby je datować najpóźniej na przełom star- szego i młodszego okresu przedrzymskiego, a nie na początek młodszego okresu przedrzymskiego.

Za tak wczesnym datowaniem przemawia również bliska analogia naczynia z Brześcia Kujawskiego, które odkryto wraz z naczyniami charakterystyczny- mi dla starszej fazy osadniczej (Grygiel 2004, 16, ryc. 2). Powoduje to problem dotyczący określenia początku pojawienia się mis „z wiszącymi uchami”

na ziemiach polskich i na terenie Jutlandii (por. Ma- ciałowicz 2004).

Grupa H – kubki:

H.I.2.a – Kubek o brzuścu zaokrąglonym, skoś- nie wychylonym wylewie i zaokrąglonej krawędzi (tabl. 4:3; 9:8, 10).

Z osady w Nowym Drzewiczu pochodzą trzy tego typu naczynia (ob. 652 ar 183; 2 egz. z ob. 1633 ar 318). W obrębie ob. 1633 ar 318 forma ta zosta- ła odkryta wraz z formami typu A.III.2.a, A.III.3.a, B.I.1.a, B.III.2.a, B.III.3.a, D.I.1.a, E.I.2.a, E.I.4.a, E.I.4.b oraz „talerzem”. Podobne okazy znamy z Otorowa (Żychliński 2004, 252, ryc. 7:4), Brześcia Kujawskiego (Grygiel 2004, 25, ryc. 4:d, e) i Wytycz- na (Mazurek 2001, 52-54, ryc. 3:12; 5:15). Kubki tego typu występują również na terenie Jutlandii (Becker 1961, tabl. 18:a).

Grupa I – pozostałe formy naczyń:

„Talerze” (tabl. 10:1)

Z osady z okresu przedrzymskiego pochodzą trzy „talerze” o pewnym datowaniu. Największy eg- zemplarz odkryto w ob. 1633 na arze 318 wraz z na- czyniami typu A.III.2.a, A.III.3.a, B.I.1.a, B.III.2.a, B.III.3.a, D.I.1.a, E.I.2.a, E.I.4.a, E.I.4.b, H.I.2.a.

Pozostałe dwa fragmenty wystąpiły w ob. 991 i 1001 na arze 178. Formy te, zwane także plackami, znane są zarówno z zespołów z wczesnej epoki żelaza, jak i ze stanowisk z okresu przedrzymskiego. Natrafi ono na nie także między innymi w Brześciu Kujawskim (Jażdżewski 1939, tabl. 9:5; 10:15) oraz stanowi- skach kultury Poieneşti-Lukaševka (Babeş 1993, tabl.

29:59, 60).

Figurki gliniane (tabl. 13:1-8)

Z warstwy kulturowej na stanowisku w Nowym Drzewiczu pochodzi osiem fragmentów najprawdo- podobniej z tzw. „wilków-” lub „kozłów ogniowych”

(niem. Feuerbocke). Zabytki tego typu są rzadkie na terenie ziem polskich, dlatego też, mimo iż należy je wiązać z młodszą fazą zasiedlenia stanowiska, pomi- nięcie ich byłoby błędem. Do tej pory znanych jest jedynie 5 stanowisk, na których odkryto podobne zabytki. Z czterech stanowisk osadowych: Dopie- wo, Nowa Wieś, Haćki, Werbkowice-Kotorów oraz z grobu z Drohiczyna (Dąbrowska 1988, 185-188).

Znacznie więcej zabytków tego typu znamy z obszaru północnych Niemiec i Jutlandii oraz z kultury Poie- neşti-Lukaševka (Babeş 1993, 77, ryc. 22).

Fragmenty fi gurek z Nowego Drzewicza mogą pochodzić z trzech lub więcej odrębnych zabytków.

Jednak stan ich zachowania nie pozwala na jedno- znaczne potwierdzenie tej tezy. Niewykluczone, iż wszystkie pochodzą z jednego i tego samego egzem- plarza. Fragmenty pochodzące z arów 147, 180 i 191 posiadają ornament w postaci płytkich linii rytych oraz dużych i głębokich odcisków stempla w kształ- cie trójkąta. Fragmenty z arów 91 i 180 są zdobione płytkimi liniami rytymi oraz mniejszymi, głębokimi odciskami stempla w kształcie trójkąta. Pozostałe trzy fragmenty pochodzą z ara 167 i posiadają or- nament w postaci głębokich linii rytych oraz bardzo płytkich odcisków stempla w kształcie trójkąta o lek- ko zaokrąglonych konturach. Ornamenty tego typu spotykane są zarówno na egzemplarzach z Jutlandii, jak i z kultury Poieneşti-Lukaševka (Becker 1961, tabl. 28:g; 58:g,h; Babeş 1993, tabl. 25:4). Z terenu ziem polskich najbliższą analogię stanowi egzem- plarz z Haciek (Kobyliński, Szymański 2011, 46).

MIKROMORFOLOGIA

Z uwagi na znaczne rozdrobnienie materiału, fragmenty naczyń, w przypadku których nie dało się określić typu makromorfologicznego, otrzymały je- dynie określenie podtypu i odmiany. Dla zachowania spójności rozważań zastosowano taki sam system jak w przypadku określenia makromorfologii – autor- stwa H. Machajewskiego i R. Pietrzaka (2004, 87).

Dna natomiast zostały określone wedle kryteriów

Mazurka. Prezentowane zestawienie wydaje się w dużej części pokrywać z publikowanymi przez tegoż autora materiałami „grupy czerniczyńskiej”

(Mazurek 1995, 259, ryc. 30). W przypadku analizo- wanego zbioru zaskakuje pojawienie się egzemplarzy o ściankach podciętych, charakterystycznych raczej dla młodszego okresu przedrzymskiego. Procentowe zestawienie wyników przedstawiają tabele 7 i 8.

W materiałach z osady dominują wylewy wy- chylone skośnie na zewnątrz, niepogrubione, o kra- wędziach zaokrąglonych lub rzadziej górą ściętych.

Częste są również wylewy pionowe i łukowato wychy- lone na zewnątrz. W omawianym zespole widoczny jest jednak całkowity brak wylewów pogrubionych i facetowanych tak charakterystycznych dla młodsze- go okresu przedrzymskiego. Tego typu wylewy odkry- to co prawda na stanowisku w Nowym Drzewiczu, lecz w zupełnie innym rejonie i związane z inną fazą zasiedlenia.

Niespełna 5% naczyń z omawianego zbioru po- siada ślady zdobienia. Połowa z tego zbioru to zdo- bienia plastyczne, takie jak: ornament wykonywany paznokciem (tabl. 12:5), karbowanie krawędzi (tabl.

9:2, 4; 12:1), dołki palcowe umieszczone pod wyle- wem oraz listwa plastyczna. Pozostałe 50% zbioru stanowią różnego rodzaju wzory złożone z linii ry- tych głęboko oraz punktów wykonanych prawdopo- dobnie zaostrzonym patykiem lub twardym źdźbłem trawy (tabl. 8:10).

PODSUMOWANIE

Prezentowane materiały posiadają wiele ana- logii zarówno z terenu ziem polskich, jak i ze strefy związanej z funkcjonowaniem kultury jastorfskiej i ceramiki typu Kraghede. Najwięcej podobieństw odnajdujemy wśród naczyń pochodzących z terenów Jutlandii oraz z bliższego stanowisku Brześcia Ku- jawskiego. Zwłaszcza formy pochodzące z licznego zespołu odkrytego w ob. 1633 ar 318 (tabl. 9-11).

Interesujące jest naczynie z ob. 1417 ar 183 (tabl.

3:7). Jego trójczłonowa konstrukcja, długi łukowato

wychylony na zewnątrz wylew oraz nieco dwustożko-

waty kształt brzuśca sugeruje bardzo wczesną metry-

kę. Niemal identyczne naczynie pochodzi ze starszej

fazy osady w Brześciu Kujawskim (Grygiel 2004, 16,

wydają się również tzw. „misy z wiszącymi uchami”

oraz tzw. „talerze”. Misy takie pojawiają się na macie- rzystych terenach kultury jastorfskiej i ceramiki typu Kraghede u progu młodszego okresu przedrzymskie- go. „Talerze” należy wiązać natomiast jeszcze z tra- dycjami „schyłkowobrązowymi”. Zastanawia jedynie pojawienie się dwóch egzemplarzy den podciętych.

Zwłaszcza, że odkryto je w jednorodnych zespołach o raczej wczesnej metryce. Jednak, równie nielicz- nie, natrafi ono na nie w starszej fazie osadniczej we wzmiankowanym już wcześniej Brześciu Kujawskim.

Mimo tak licznych analogii określenie dokład- nej i precyzyjnej chronologii prezentowanych mate- riałów nie jest łatwe. Większość wypracowanych sy- stemów periodyzacji podobnych zespołów ceramiki odnosi się bowiem do materiałów odkrywanych na

terenie Jutlandii, Szlezwigu i Holsztynu, Meklem- burgii i Brandenburgii. Z terenu Polski natomiast opracowaniu poddano jedynie materiały z Pomorza Zachodniego i z nad środkowej Odry. Stanowiska z ceramiką typu jastorfskiego z terenu środkowej i południowo-wschodniej Polski nadal wymagają szerszego rozpoznania i opracowania. Dodatkowym utrudnieniem jest niewątpliwie brak całkowitej zgod- ności co do korelacji systemów periodyzacji nawet na macierzystych terenach kultury jastorfskiej oraz wciąż wymagająca lepszego rozpoznania kwestia schyłku i wzajemnych relacji kultury łużyckiej, po- morskiej i grobów kloszowych. Na podstawie datowa- nia materiałów typu Brześć Kujawski, prezentowany zespół można jedynie datować na schyłek starszego okresu przedrzymskiego (por. Grygiel 2004, 13-82).

WYKAZ SKRÓTÓW:

Machajewski (red.) H. Machajewski (red.), Kultura jastorfska na nizinie wielkopolsko-kujawskiej, Poznań 2004.

LITERATURA:

Babeş M.

1993 Die Poieneşti-Łukasevka-Kultur, Bonn.

Becker C. J.

1961 Førromersk Jernalder i Syd- og Midtjzlland, København.

Czopek

1992 Uwagi o chronologii względnej i periodyzacji materiałów z okresu halsztackiego i starszego okresu przedrzymskiego w świetle analizy cera- miki kultury pomorskiej, [w:] S. Czopek (red.), Ziemie Polskie we wczesnej epoce żelaza i ich powiązania z innymi terenami, 81-89, Rzeszów.

Domański G.

1975 Studia z dziejów środkowego Nadodrza w III-I w.

p.n.e., Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk.

Dąbrowska T.

1988 Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia – zasięg – powiązania, Warszawa.

1994 Wpływy jastorfskie na kulturę przeworską w młodszym okresie przedrzymskim, [w:]

J. Gruba, A. Kokowski (red.), Lubelskie

Materiały Archeologiczne 8/1, Kultura Prze- worska 1, Lublin 71-87.

2008 Młodszy okres przedrzymski na Mazowszu i zachodnim Podlasiu, Materiały starożytne i wczesnośredniowieczne 7.

Dąbrowska T., Liana T.

1963 Sprawozdanie z prac wykopaliskowych w Werb- kowicach-Kotorowie pow. Hrubieszów w 1960 roku, Wiadomości Archeologiczne 29, 44-59.

Dąbrowska T., Woźniak Z.

2005 Problem genezy kultur przeworskiej i oksywskiej [w:] P. Kaczanowski, M. Parczewski (red.), Archeologia o początkach Słowian, Kraków, 87-101.

Grygiel M.

2004 Problem chronologii i przynależności kulturowej

materiałów o charakterze jastorfskim z Brześ-

cia Kujawskiego, woj. kujowasko-pomorskie,

w świetle ostatnich badań nad problematyką

okresu przedrzymskiego w Polsce, [w:] Macha-

jewski (red.), 13-82.

Jażdżewski K.

1939 Kujawskie przyczynki do zagadnienia tubylczo- ści Słowian na ziemiach polskich, Wiadomości Archeologiczne16, 106-161.

Kasprowicz T.

2004 Stanowisko kultury jastorfskiej w Wojnowie stan.23, Gm Murowana Goślina, woj. Wielko- polskie, [w:] Machajewski (red.), 215-235.

2008 Osada i cmentarzysko ludności z okresu prze- drzymskiego na stanowisku 284 (AUT 192) Poznań-Nowe Miasto, [w:] H. Machajewski, R. Pietrzak (red.), Poznań-Nowe Miasto. Źród- ła archeologiczne do studiów nad pradziejami i wczesnym średniowieczem dorzecza środkowej Warty, Poznań, 225-298.

Keiling H.

1969 Die vorrömische Eisenyeit im Elde-Karthane- Gebiet, Schwerin.

1997 Chronologische probleme am Übergang von der Bronze- zur Eisenzeit im Raum südlich der Ostsee, [w:] J. Martens (red.), Chronological problems of the Pre-Roman Iron Age in North- ern Europe, Copenhagen, 35-44.

Kobyliński Z., Szymański W.

2011 Gród na pograniczu światów, Haćki, Podlasie, Archeologia Żywa nr 4 (56), 45-47.

Kołacz M.

1995 Osada kultury przeworskiej w Izdebnie Kościel- nym, stanowisko I, gmina Grodzisk Mazowiecki, Barbaricum 5.

Maciałowicz A.

2004 Dwie interesujące misy z cmentarzyska kultury przeworskiej w Suchodole, pow. sochaczewski – ślad kontaktów wzdłuż tzw. szlaku bastarneń- skiego?, Barbaricum 7, 43-60.

Machajewski H., Pietrzak R.

2004 Z badań nad ceramiką naczyniową z okresu przedrzymskiego w Wielkopolsce, [w:] Macha- jewski (red.), 83-122.

2008 Osada ludności z okresu przedrzymskiego na stanowisku 278 (AUT 191) Poznań-Nowe Miasto, [w:] H. Machajewski, R. Pietrzak (red.), Po- znań-Nowe Miasto. Źródła archeologiczne do stu- diów nad pradziejami i wczesnym średniowieczem dorzecza środkowej Warty, Poznań, 153-224.

Makiewicz T.

2004 Osady kultury jastorfskiej w Pławcach i Borzeje- wie, pow. Środa Wlkp. na tle Osadnictwa kultury jastorfskiej w Wielkopolsce, [w:] Machajewski (red.), 235-244.

Martens J.

1997 The Pre-Roman Iron Age in North Jutland, [w:]

J. Martens (red.), Chronological Problems of the Pre-Roman Iron Age in Northern Europe, Copenhagen, 107-136.

Mazurek W.

1995 Materiały grupy Czerniczyńskiej w wojewódz- twie chełmskim, [w:] Węgrzynowicz T. (red.), Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych – Razem czy osobno?, Warszawa, 229-264.

2001 Materiały typu jastorfskiego ze stanowiska 5 w Wytycznie, gm. Urszulin, woj. Lubelskie, Wiadomości Archeologiczne 54, 49-57.

Seyer H.

1982 Siedlung und archäologische Kultur der Germa- nen im Havel-Spree-Gebiet in den Jahrhunder- ten vor Beginn u.Z., Berlin.

Sobucki A., Woźniak Z.

2004 Nowe materiały o cechach jastorfskich z Wielko- polski, [w:] Machajewski (red.), 199-214.

Wołągiewicz R.

1993 Ceramika kultury wielbarskiej między Bałty- kiem, a Morzem Czarnym, Szczecin.

Żychliński D.

2004 Osada z młodszego okresu przedrzymskiego

z elementami kultury jastorfskiej w Otorowie,

pow. Szamotuły, stan.66, [w:] Machajewski

(red.), 245-258.

TOMASZ GALEWSKI

New materials to know the origins of the Przeworsk culture in the Western Mazovia Summary

The multicultural site at Nowy Drzewicz (aut.

stan. 78) is a result of the merger of three sites (I, II, V). In connection with works anticipating construc- tion of highway A-2, the institute of archeology and ethnology of PAN department from Warsaw had started excavations. During three seasons (2007, 2008 and 2009) large number of artifacts from sev- eral periods has been acquired. This article presents materials from fi rst phase of Pre-Roman Iron Age settlement from Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II i V.

The ceramics has been analyzed in terms of tafonomy (table 1-2), technology (table 3-6) and morphology (table 7-8), based on H. Machajewski, M. Pietrzak (H. Machajewski, M. Pietrzak 2004, 83-122) and R. Wołągiewicz (R. Wołągiewicz 1993) method. Several types of pottery fi nds were deter- mined. Most of them have many analogies in Jutland

region, dated to Becker I or II phase (Becker 1961).

Such pottery also have been found in Mecklenburg,

Brandenburg and middle Odra river region. In Po-

land this can be compared to early phase of Brześć

Kujawski settlement (Grygiel 2004, 13-82). Lack

of the local relative chronological system for such

pottery fi nds, forces us to date those mainly using

the foreign chronological systems. That would mean

I and II phase according to C. J. Becker, and I phase

according to J. Martens (Becker 1961; Martens 1997,

107-136). In Mecklenburg and Brandenburg it would

be phase I (Keiling 1969; Seyer 1982). M. Grygiel

dates the materials from Brześć Kujawski not earlier

then phase Lt B2 (Grygiel 2004, 13-82). This means

that the fi nds from Nowy Drzewicz are earlier then

the Przeworsk culture. Those materials can be used

for better understanding of relations between Pomer-

anian, Przeworsk and Jastorf cultures.

Tabela 1. Zestawienie wyników analizy wielkości zachowanych fragmentów i wydzielonych naczyń Table 1. The analysis results of size of preserved fragments and vessels

Wielkość fragmentów wydzielonych naczyń % fragmentów % naczyń

0-1 cm 113 48 7,2 12,9

2-3 cm 304 171 19,4 46,1

4-6 cm 251 85 16,0 22,9

7-10 cm 139 31 8,9 8,4

11-15 cm 326 21 20,8 5,7

16+ cm 435 15 27,7 4,0

Suma 1568 371 100 100

Tabela 2. Zestawienie wyników analizy stanu zachowania zbioru Table 2. The analysis results of preservation of fragments and vessels

Stan zachowania fragmentów wydzielonych

naczyń % fragmentów % naczyń ceramika dobrze zachowana lub posiadająca niewielkie

oznaki zniszczenia 380 21 24,2 5,7

ceramika z wyraźnymi śladami zniszczenia 1025 294 65,4 79,2

ceramika zniszczona w stopniu uniemożliwiającym

analizę 163 56 10,4 15,1

Suma 1568 371 100 100

T abela 3. Zest a wienie wynik ó w analizy tec hnologii wyk onania naczyń ceramiczn y c h T able 3. The anal ysis r esults of po tter y tec hnology

Grubość ścianek

P o wierzc hnia naczynia R odza j domieszki granulome tr ia domieszki ilość domieszki przełom y

Suma

gładka / gładk a

gładka / szors tk a

szorstk a / gładk a

szorstk a / szors tk a

ch ropo wacona / gładk a

ch ropo wacona / szors tk

a wyświecana / gładka

Piasek Piasek i tłuczeń biały

Tłuczeń biały Tłuczeń biały i piasek Tłuczeń biały i różo wy

Tłuczeń biały, r óżowy i

piasek Tłuczeń różo wy

Tłuczeń różo wy i biały

drobnoziar nista

drobno i śr ednioziarnis

ta

średnioziar nista

średnio i gr uboziarnis

ta

gruboziar nista

nieliczna średnia liczna jednobarwne dwubarwne wielobarwne

do 6 mm 11 ,0 6,0 0,9 5, 1 x x 2,4 1 ,8 3,6 11 ,6 5,4 1 ,5 0,6 0,3 0,6 1 0,4 7 ,5 6,3 0,3 0,9 4,2 17 ,9 3,3 1 2,5 7 ,2 5,7 25,4 7-9 mm 4,5 7 ,8 5,4 29,6 1 ,5 5 ,1 1 ,2 1 ,8 2, 1 3 4,3 5,7 6,3 2, 1 0,6 2, 1 2,7 1 6 ,1 2 4,8 5, 1 6,3 1 ,5 3 7 ,6 1 5,8 1 4,6 2 4,2 1 6 ,1 5 4,9 1 0 mm i więcej 0,9 1 ,5 1 ,8 1 0 ,1 1 ,8 3,6 x 0,3 0,3 1 5,8 0,9 1 ,8 x 0,6 x 0,3 4,5 9,6 2,7 2,7 0,3 1 2,8 6,6 1 ,8 7 ,8 1 0 ,1 1 9,7 Suma 1 6,4 1 5,2 8, 1 4 4,8 3,3 8,7 3,6 3,9 6,0 61 ,8 11 ,9 9,6 2,7 1 ,5 2,7 1 3,4 28, 1 40,6 8, 1 9,9 6,0 68,4 25,7 29,0 39, 1 3 1 ,9 1 00 T abela 4. Zest a wienie wynik ó w analizy k olor u i po wierzc hni naczyń o g rubości ścianki nie przekracza jącej 6 mm T able 4. The anal ysis r esults of color and sur face of po tter y with thic kness of less than 6 mm Gr ubość ścianki P o wierzc hnia naczynia do 6 mm gładk a / gładk a gładk a / szors tk a szors tk a / gładk a szors tk a / szors tk a ch ropo w acona / gładk a ch ropo w acona / szors tk a wyświecana / gładk a Suma

Kolor po wierzchni

zewnętrznej naczynia

czar n y 2 1 ,2 9,4 x 7 ,1 x x 9,4 4 7 ,1 szar y 2,4 2,4 x 3,5 x x x 8,2 brązo wy 11 ,8 3,5 2,4 2,4 x x x 20,0 żółt o-szar y 1 ,2 1 ,2 1 ,2 1 ,2 x x x 4,7 jasnoceg lasty x 1 ,2 x 3,5 x x x 4,7 ciemnoceg lasty 2,4 1 ,2 xxxxx 3 ,5 ciemnobrązo wy 4,7 4,7 x 2,4 x x x 11 ,8 Suma 43,5 23,5 3,5 20,0 0 0 9,4 1 0 0

T abela 5. Zest a wienie wynik ó w analizy k olor u i po wierzc hni naczyń o g rubości ścianki między 7 a 9 mm T able 5. The anal ysis r esults of color and sur face of po tter y with thic kness of 7-9 mm P o wierzc hnia naczynia gładk a / gładk a gładk a / szors tk a szors tk a / gładk a szors tk a / szors tk a ch ropo w acona / gładk a ch ropo w acono / szors tk a wyświecana / gładk a Suma 2,2 3,8 1 ,6 7 ,1 x x 1 ,1 1 5,8 x 1 ,1 1 ,1 4,3 x x x 6,5 2,2 2,7 3,3 17 ,4 1 ,6 3,3 x 30,4 x 1 ,6 x 1 ,6 0,5 1 ,6 x 5,4 1 ,1 1 ,1 0,5 9,2 x 1 ,6 x 1 3,6 x 0,5 0,5 3,3 0,5 1 ,6 x 6,5 2,7 3,3 2,7 1 0,9 x 1 ,1 1 ,1 2 1 ,7 8,2 1 4 ,1 9,8 53,8 2,7 9,2 2,2 1 0 0 T abela 6. Zest a wienie wynik ó w analizy k olor u i po wierzc hni naczyń o g rubości ścianki przekracza jącej 1 0 mm T able 6. The anal ysis r esults of color and sur face of po tter y with thic kness of mor e than 1 0 mm P o wierzc hnia naczynia gładk a / gładk a gładk a / szors tk a szors tk a / gładk a szors tk a / szors tk a ch ropo w acona / gładk a ch ropo w acona / szors tk a wyświecana / gładk a Suma x 1 ,5 1 ,5 xxxx 3 ,0 1 ,5 x x 3,0 x 1 ,5 x 6 ,1 1 ,5 4,5 x 1 9,7 3,0 6, 1 x 3 4,8 x x 3,0 3,0 x 3,0 x 9 ,1 1 ,5 x 1 ,5 3,0 1 ,5 1 ,5 x 9 ,1 x x 3,0 9, 1 3,0 3,0 x 1 8,2 x 1 ,5 x 1 3,6 1 ,5 3,0 x 1 9,7 4,5 7 ,6 9 ,1 5 1 ,5 9, 1 1 8,2 0 1 00

Tabela 7. Zestawienie procentowe poszczególnych typów wylewów Table 7. The percentages summary of types of the pottery edges

Typ wylewu 1a 1b 2a 2b 3a 3b 4a 4b

Procent wszystkich wylewów 10,1 16,2 33,3 15,2 13,1 4,0 3,0 5,1

Tabela 8. Zestawienie procentowe poszczególnych typów den Table 8. percentages summary of types of the pottery bottoms

Typ dna Aa Ab Ac Ba Ca Cb Cc

Procent wszystkich den 25,0 29,2 4,2 12,5 8,3 8,3 12,5

Tabela 9. Charakterystyka prezentowanych obiektów Table 9. Characteristics of the presented objects

Ar Obiekt

Ilość wydzielonych naczyń w obrębie

obiektu

Ilość fragmentów pochodzących z obiektu

Tablice

numer Typy naczyń wydzielone w obrębie obiektu

51 839 i 842 65 415 1 i 2 A.III.3.a; E.I.4.a; B.I.3.a

161 691 12 18 3 A.III.3.a

162 701 3 50 x E.I.4.a

178 991 6 38 x Talerz

178 1001 4 64 x Talerz

181 1417 1 12 3 A.III.3.a

183 600 9 92 4 i 5 B.I.3.a; B.III.2.a

183 620 1 31 6 E.I.2.a

183 652 11 109 4 H.I.2.a

184 606 8 88 6 B.I.1.a; B.I.3.a

193 1447 6 133 3 C.III.3.b; E.I.4.b

220 1059 28 38 7 C.III.1.a

231 1674 14 70 7 B.I.1.a

246 1981 31 251 8 B.III.1.a

318 1633 110 992 9, 10 i

11

A.III.2.a; A.III.3.a; B.I.1.a; B.III.2.a;

B.III.3.a; D.I.1.a; E.I.2.a; E.I.4.a; E.I.4.b;

H.I.2.a; Talerz

351 1667 33 152 12 B.I.1.a; B.III.1.a

Hannower (G. Schwantes)

1909-1950

Jutlandia (C. J. Becker)

1961

Meklemburgia (H. Keiling)

1969

Brandenburgia (H. Seyer) 1982

Poien-Łuk.

(M. Babeş) 1993

Laten-wschód (Z. Woźniak)

1974

DATY p.n.e.

750

Ia Ib1 Ib2

IIa Id

Ia

Ib

IIa Ic1

IIa

IIb1 Ic

0 Lt D2

A3

200

100 I

IIb

II IIc

IId IIc III

MO P R

Lt C1

MO P R

Lt B2 Jastorf c

IIb

Lt C2 Ha D3

SO PR

Lt A

IIIb Seedorf

A2

Lt D1 IIb2

500 Ib

Jastorf b

400

Ic2 Lt B1

300 600

SO PR

Ia Holsztyn-południe

(H. Hingst) 1959

Polska (R. Wołągiewicz)

1979

Wessenstedt

Ha D2

Ib

II

IIIa

Jastorf a Ia

Ripdorf A1

Tabela 10. Zestawienie chronologii względnych

Table 10. Correlation of relative chronology systems

Tablica 1. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego. 1, 6-8 – ob. 842 ar 51;

2-5 – ob. 839 ar 51

Table 1. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age. 1, 6-8 – pit 842 a 51;

2-5 – pit 839 a 51

Tablica 3. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego. 1-5 – ob. 1447 ar 193;

6 – ob. 691 ar 161; 7 – ob. 1417 ar 181

Table 3. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age. 1-5 – pit 1447 a 193;

6 – pit 691 a 161; 7 – pit 1417 a 181

Tablica 5. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego. 1 – ob. 600 ar 183;

2 – warstwa 307 ar 183

Table 5. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age. 1 – pit 600 a 183;

2 – layer 307 a 183

Tablica 7. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego. 1 – ob. 1059 ar 220;

2 – ob. 1674 ar 231; 3 – ob. warstwa 306 ar 252

Table 7. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age. 1 – pit 1059 a 220;

2 – pit 1674 a 231; 3 – pit layer 306 a 252

Tablica 9. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego. 1-11 – ob. 1633 ar 318

Table 9. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age. 1-11 – pit 1633 a 318

Tablica 11. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego. 1-6 – ob. 1633 ar 318

Table 11. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age. 1-6 – pit 1633 a 318

Tablica 13. Nowy Drzewicz, pow. Żyrardów, stan. II i V. Ceramika z okresu przedrzymskiego. 1-3 – warstwa 307 ar 167;

4 – warstwa 307 ar 147; 5-7 – warstwa 307 ar 180 i 191; 8 – warstwa 307 ar 91

Table 13. Nowy Drzewicz, distr. Żyrardów, site II and V. Pottery from Pre-Roman Iron Age. 1-3 – layer 307 a 167;

4 – layer 307 a 147; 5-7 – layer 307 a 180 and 191; 8 – layer 307 a 91