Widok Kierunki badań nad polskimi rękopisami iluminowanymi epoki baraku

Z b ig n ie w M lk o łe jk o

KIERUNKI BADAŃ NAD POLSKIMI RĘKOPISAMI ILUMINOWANYMI EPOKI BAHOKU

R ę k o p is y z d o b io n e s ta n o w ią — p r z y n a jm n ie j we w sp ó łczesn y m o d c z u c iu - m a r g in e s p o l s k i e j k u l t u r y b a ro k o w e j. Z r e g u ł y w ię o b a ­ d a c z e d z ie jó w i l u m i n a t o r s t w a p o l s k i e g o / i s z e r z e j : d z ie jó w s z t u ­ k i / n i e p o ś w ię c a ją im z b y t w i e le u w a g i, z a m y k a ją c n a j o z ę ś o i e j swe r o z w a ż a n ia s y m b o lic z n ą n i e j a k o d a t ą ś m i e r c i S t a n is ł a w a S a m a s t r z e l - n i k a /1 5 4 1 r . / . O d n o si s i ę t o z w ła s z c z a do w ypow iedzi o c h a r a k t e ­ r z e ogólnym , t z n . do p r a c z a k r o jo n y c h s y n t e t y c z n i e i o b e jm u ją c y c h swym z a k re s e m c a ł o k s z t a ł t d z ie jó w s z t u k i p o l s k i e j l u b t e ż p o św ię ­ c o n y c h a r ty s ty c z n y m dokonaniom barok u^«

D o p ie ro bowiem od k i l k u n a s t u l a t - pom inąw szy n i e l l o z n e , po­

j a w i a j ą c e s i ę w rę c z n a z a s a d z ie p rz y p a d k u o p ra c o w a n ia w c z e ś n ie j ­

s z e - zaobserw ow ać m ożna s z e r s z e z a in t e r e s o w a n ie p ro b le m a ty k ą

z w ią z a n ą z p ó ź n ie js z y m n i ź l i re n e s a n s o w e zdobniotw em k s i ą ż k i r ę k o ­

p i ś m i e n n e j . O o zy w lśo ie ob ecn y e t a p b a d a ń j e s t z a le d w ie e tap em

w stęp n y m , z a le d w ie p r ó b ą r e k o n e s a n s u n a zapoznanym d o ty o h o z a s t e ­

r y to r i u m badawczym , ohoó p rz y z n a ć t r z e b a , że p r a c e d o k u m en tao y jn e

- o ozym p o n i ż e j - o s i ą g n ę ł y j u ż z n a cz n y s t o p i e ń z a aw a n so w a n ia .

W ynikiem t e g o s t a n u / L z a ra z e m je g o św ia d eo tw e m / j e s t r o z p r o s z e n i e

z a i n t e r e s o w a n i a b a d a c z y , k t ó r z y k o n c e n t r u j ą s i ę p r z e d e w s z y s tk im

n a t w o r z e n i u m o n o g r a f ii p o s z c z e g ó ln y c h zab ytk ów bądź t e ż p o je d y n -

ozyo h a r t y s t ó w , o r a z pewna " o h w ie jn o ś ó " m e to d o lo g ic z n a . Owa n ie p o ­

r a d n o ś ć j e s t w g łó w n e j m i e r z e , j a k można s ą d z i ć , r e z u l t a t e m r o z u ­

m ow ania " p e r a n a lo g ia m " , a 00 z a tym i d z i e - wyrazem m e o h a n io z n e -

go s to s o w a n ia wobeo rę k o p is ó w b arokow ych m etod i k a t e g o r i i w y p ra -

oowanyoh p r z y b a d a n iu i o p i s i e z d o b n io tw a k s i ą ż k i ś r e d n i o w i e c z n e j

i r e n e s a n s o w e j. A u to rz y n i e k t ó r y c h o pracow ań n i e u w z g lę d n ia ją j a k ­

by f a k t u , i ż barokow y r ę k o p i s s ta n o w i j a k w spom niano - z ja w is k o m a r g in a ln e i że w z w ią z k u z wyraźnym i w o ią ż w z r a s ta ją c y m prym a»

tem k s i ą ż k i d ru k o w a n e j n ad r ę k o p iś m ie n n ą / n i e c h o d z i t u t a j , r z e c z J a s n a , o p ry m a t w s e n s i e ilo ś c io w y m , l e c z o p rze w ag ę w y n ik a ją c ą z ł a t w i e j s z e j z n a c z n ie t e c h n i k i p r o d u k c j i i a m o ż liw o ś c i s z e r s z e g o o b ie g u c z y t e l n i c z e g o / z m ie n iły s i ę j e g o f u n k c j e , że p rze k a z y w a n e p r z e z e ń t r e ś c i i d e o l o g i c z n e i a r t y s t y c z n e o d n o s z ą s i ę j u ż do zu®

p e ł n i e in n e g o s y s te m u w a r to ś c i * Mam t u n a m y ś li t o z w ła s z c z a , że r ę k o p i s ilu m in o w an y p r z e s t a ł być w e p o c e b a ro k u domeną a r t y s tó w zaw odowych, a je g o z d o b ie n ie m p o c z ę l i s i ę t r u d n i ć a m a to r z y , z czym w ią ź e s i ę — z j e d n e j s t r o n y — o b n i ż e n i e p oziom u a r t y s t y c z n e ­ go wykonywanych d z i e ł , z d r u g i e j z a ś - p rz e m ie s z c z e n i® s i ę s z t u k i z d o b n ic z e j k s i ą g rę k o p iś m ie n n y c h z o b s z a r u tzw» k u l t u r y s wyso­

k i e j " n a o b s z a r - g r a n i c z ą c e g o z k u l t u r ą ludow ą - d y le ta n c tw a * N ie je d n o k r o tn i® d o s t r z e c t e ż m ożna, i ż wykonawcy barokow ych r ę k o ­ p isó w ilu m in o w a n y c h p o d p o rz ą d k o w u ją w sw ych p r a c a c h t r e ś c i a r t y s ­ ty c z n e o k re ślo n y m p rze k a z o m ideowym bądź o g r a a i o z a j ą j e a a r z e c z w a r t o ś c i u ż y tk o w y c h ; n i e o z n a c z a t o je d n a k c a ł k o w i t e j d e w a l u a c j i t y c h p ie r w s z y c h , choć b e z w ą t p i e n i a s c h o d z ą one n i e j a k o n a p l a n d a l s z y .

R o z p o w sz e c h n ie n ie s i ę k s i ą ż k i d ru k o w a n e j i w y p a rc ie s z t u k i l u i n i a t o r s k i e j p r z e z r e p r o d u k o y jn e t e c h n i k i i l u s t r a c y j n e /d rz e w o ­ r y t i m i e d z i o r y t / z n a jd u j e s y m b o lic z n y w y ra z w ty ® , że z n a o z n ą r o ­ l ę w d e k o r a c j i i l u m i n a l o r s k i e j p o c z y n a ją odgryw ać r y c i n y , k t ó r e c z ę s t o w k l e ja s i ę b e z p o ś r e d n io do z d o b io n e g o d z i e ł a * N ie je d n o k r o t­

n i e r y o in y t e k o lo ro w a n o i z a o p a try w a n o w d o d a tk o w e , r ę o z n i e wyko­

n ane o rn a m e n ty , c z y n ią c z n i c h w t e n s p o s ó b im a a n e n tn ą o zęźó d ek o ­ r a c j i m l n i a t o r s k i e j . R y cin y s ł u ż ą t e ż d e k o ra to ro m kodeksów ja k o n a j p o s p o l i c i e j używana w zo rce i k o n o g r a f i c z n e , w tym m ie js c u n a l e ­ ż a ło b y z w ró c ić uwagę n a in n e g o j e s z c z e t y p u r e l a c j e pom iędzy g r a f i k ą a i lu m in a to r s tw e m , pom iędzy k s i ą ż k ą z d o b io n ą r ę c z n i e a k s i ą ż k ą w ypo sażo n ą w o rn am en t t y p o g r a f i c z n y . C hodzi o kontynuow a­

ne n a d a l w ep ooe b a ro k u p ró b y z b l i ż e n i a - ozy w ręo z naw et s c a l e ­ n i a - obu t y c h fo rm z d o b n ic z y c h . B łu g o bowiem u tr z y m a ł s i ę w P o l­

s c e z w y czaj w y p o s a ż a n ia w i l u m i n a c j e k s i ą ż k i drukowanej® J a k o o -

a t a t n i p r z e ja w te g o r o d z a j u d z i a ł a l n o ś c i n i e k t ó r e ź r ó d ł o t r a k t u j ą

- n i e s ł u s z n i e - tw ó r c z o ś ć A d ria n a E r f tg e r a , k t ó r y o p r a w ia ł i i l u ­

m inow ał k s i ę g i , n a jp i e r w w K ró lew cu do 15&A. r . , a p ó ź n ie j w P o z n a -

n i u do p o c z ątk ó w XVII w ie k u • P r z e ś w ia d c z e n ie t a k i e o j e s t b a rd z o

poważnym b łę d e m , g dyż ilu m in o w a n ie / o z y t e ż k o lo r o w a n ie / r y c i n by­

159

ł o z a b ie g ie m d o ść p o p u larn y m i w y stę p o w a ło w c z a s a c h z n a o z n ie p ó ź ­ n i e j s z y c h , p r z y b i e r a j ą c z r e s z t ą n a j r o z m a i t s z e p o s t a c i e i forsy®

Tak w ięc znamy n a p r z y k ła d p a n e g ir y k A d a m J a k u b a M a r t i n i , wydany w G dańsku w 1646 r . p r z e z J e r z e g o I I S h e te g o z o k a z j i u r o c z y s t e g o w y ja z d u lu d w i k i M a r i i G o n zag i i z a w i e r a j ą c y , o p ró c z r y o i n p o r t r o — to w y o h , k o lo ro w a n e s z ty c h y s z ta n d a ró w . W tym samym c z a s i e , ho za­

le d w ie r o k p ó ź n i e j , i w tym samym - g d a ń sk im - ś ro d o w is k u p o w s ta ­ ł o in n e d z i e ł o podobnego r o d z a j u . Mowa o ® S e le n o g ra p h ii* J a n a He­

w e l i u s z a . Mamy t u z r e s z t ą do o z y n i e n i a z b a rd z o i n t e r e s u j ą c ą p r ó ­ b ą a u t o r s k i e j d b a ł o ś c i o j e d n o l i t o ś ć e s t e t y c z n ą i naukow ą p r a o y , z p r ó b ą p o ł ą c z e n i a w h o m o g en ic zn ą i s p ó jn ą o a ło ś ó w i e lu r o z m a i- t y oh j e j elem entów » Tak w ię o H e w e liu sz n i a t y l k o s a a p rz e p ro w a ­ d z i ł tw o r z ą c e t e k s t k s i ą ż k i o b s e rw a c je a s tr o n o m i c z n e , l e c z t a k ż e w y ko nał s ł u ż ą c e do i c h r e a l i z a c j i p r z y r z ą d y i p r z e d s t a w i ł r e z u l t a ­ t y sw ych b a d a ń n a p o n a d s t u r y s u n k a c h , k t ó r e n a s t ę p n i e p o s ł u f y ł y mu ja k o p o d s ta w a do w ła s n o rę c z n i® w ykonanych s z ty o h ó w . W dwu e g z e m p la r z a c h " S s la n o g r a p h ii® / j e d e n s n i c h p r z e s ł a n y z o s t a ł w l a ­ t a c h s z e ś ć d z i e s i ą t y c h lu d w ik o w i X IV / a s tro n o m ilu m in o w a ł r y c i n y z ło te m i c z e r n i ą . S ie b y ł a t o z r e s z t ą p ie r w s z a p o d j ę t a p r z e z e ń p r ó b a k o lo r o w a n ia m ie d z io r y tó w , j a k z w r a c a ją n a t o uwagę J® B okhar- d tó w n a i K » T a rg o sz ^ . K o lo ro w a n ie r y c i n p r z e z a u t o r a " S e le n o g r a p - h i i " - u j ę t e w tym m ie js c u z b y t może s z c z e g ó ło w e - j e s t n a jw y b it ­ n ie js z y m c h y b a p rz y k ła d e m te g o ty p u barokow ego l l u m i n a t o r s t w a p o l ­ s k i e g o . Z t e g o t e ż w z g lę d u p ro b le m t o n p o s ia d a w o ale b o g a t ą , ohoó n a z b y t j e s z c z e o g ó ln ą , l i t e r a t u r ę p rz e d m io tu ^ ,,

K o lo ro w a n ie r y o i n p ra k ty k o w a n o ró w n ie ż i w inny® ś ro d o w is k u , ś ro d o w is k u o a łk o w io ie z r e s z t ą odmienny® od h o ł d u j ą c e j wysublim ow a­

nemu e s te ty sa n o w i g d a ń s k ie j e l i t y u m y sło w e j. T e c h n ik ą t ę s t o s o w a l i

zate m d r z e w o r y tn ic y z a m ie s z k u ją c y ts w . z ie m ie r u s k i e M a ło p o ls k i

b ąd ź W ie lk ie g o K s ię s tw a l i t e w s k i e g o . P r o d u k o w a li ©ni swe r y o in y

d l a p o t r z e b lo k a ln y c h d r u k a r ń p raw o sła w n y o h i u n i c k i c h , a t a k ż e

s p r z e d a w a l i j e - tr u d n ią © s i ę h a n d le m wędrownym - ind y w id u aln y m

nabywcom. H yoiny owe, zwane k o łtr y n a m i i w y k a z u ją c e d a le k o id ą o ą

z a le ż n o ś ć od u k r a i ń s k i e j o r a z b i a ł o r u s k i e j s z t u k i lu d o w e j, b y ły

b a rw io n e p r z y u ż y c iu d o ść p r o s t e g o z e s ta w u k o lo ró w . Ha t e j p o d s ta ­

w ie m ożna w ię o mówić o pew nej p a r a ł a I n c ś o i pom iędzy b i a ł o r u s k i m i 1

u k r a i ń s k im i “koZtryKŁami’’ a ro zp o w sze c h n io n y m wówozas n a S u s i m e s-

k i s w s k io j f ir s e w o r y ts a ludowym , tz w . ł u b o k i e a . H i e s t e t y w p iś m ie n ­

n i c t w i e p o ls k im ai@ z n a jd z ie m y / p o z a d ro b y m i i o k a z jo n a ln y m i r a -

ozej wzmiankami/ żadnego opracowania poświęconego "kołtrynoa", ioh wykonywaniu, "poetyoe" i społeosnemu odbiorowi.

P r z y k ła d k o lo r o w a n ia " k o ł t r y n " i o d p o w ie d n io śó t o g o zwy­

c z a j u w s z tu o e r o s y j s k i e j w s k a z u je , t a i lu m ln a t o r s t w o p o l s k i e ep o ­ k i b a ro k u n i e b y ło b y n a jm n ie j z ja w is k ie m o d o so b n io n y m . S z e r z e j u j ­ m uje z ja w is k o owe S .S a w ic k a ,o g r a n i c z a j ą o w szakże z a k r e s g e o g r a ­ f i c z n y p ó ź n e g o z d o b n ic tw a r ę c z n e g o k s i ą ż k i j e d y n i e do o b s z a r u śro d k o w e j 3ur© py i tw ie r d z ą © , że we P r a n o j i 1 W ło sz e ch w y g a s ło ono z u p e ł n i e w ra z z ro z p o w s z e c h n ie n ie m s i ę d r u k u . Z d o b n ictw o t o i s t ­ 7 n i a ł o je d n a k we W ło sz e c h , W iem ozeoh, H i s z p a n i i , & n a w e t we P r a n ­ e j ! , g d z ie w f o rm ie r e l i k t o w e j p r z e t r w a ł o do w ie k u X V II I , j a k n a t o w s k a z u je tz w . M o d lite w n ik K a r l i L e s z c z y ń s k ie j wykonany w r o k u 1723 p r z e z J e a n - P i e r r e R o u s s e l e t a w s p ó ln ie z ja k im ś nieznaiĘ rm ar™

t y s t ą , w yposażony w b o g a te b o r d iu r y i w w i n i e t k i o t r e ś o i r e l i g i j - n e j , u j ę t e w rokokow e obram o w an ia • 8

I n a o z e j p r z e d s t a w i a ł a s i ę s y t u a c j a k s i ą ż k i n a R u s i m oskiew ­ s k i e j . W w ie k u X V II k s i ą ż k a r ę k o p iś m ie n n a z ajm o w ała tam głów ne m ie js o e w l e k t u r z e ów ozesnyoh o ¡syte la ik ó w i o n a w ł a ś n i e , a n i e k s i ą ż k a d ru k o w a n a , w y r a ż a ła n a s t r o j e s p o ł e c z n e . W z w ią z k u z tym d l a j e j p r o d u k c j i i o z d a b i a n i a p o w s ta ły ogromne " firm y wydawni­

c z e " , j a k n a p r z y k ł a d d z i a ł a j ą c y w d r u g i e j p o ło w ie XV II w ie k u w ar­

s z t a t b o j a r a A rtem ona M ą tw ie ja w a , z n a n eg o o k o y d e n t a l i s t y . Wprowa­

d z a ł on z a c h o d n ie w zory e d y t o r s k i e , g łó w n ie w d z i e d z i n i e i l u m i n a - o j i , k t ó r a w y k a z u je w yraźn y wpływ g r a f i k i z a c h o d n i o e u r o p e j s k i e j . T a k ie p r z e d s i ę b i o r s t w a z a t r u d n i a ł y n i e r a z d z i e s i ą t k i k o p is tó w i ilu m in a to ró w /g łó w n ie k o b i e t / , k t ó r z y w ykonyw ali je d n ą p o z y c ję k s ią ż k o w ą w w i e l u e g z e m p la r z a c h . T w órczość z d o b n ic z a ilu m in a to ró w r u s k i c h m u s l a ła n i e w ą t p l i w i e w p ły nąć i n a z d o b n ic tw o u p ra w ia n e p r z e z a r t y s t ó w d z i a ł a j ą c y c h n a t e r e n i e R z e c z y p o s p o l i t e j , a p o z o s ­ t a j ą c y c h w k r ę g u c e rk w i p r a w o s ła w n e j. R e l a c j ę pom iędzy dawną k s i ą ż ­ k ą r u s k ą a k s i ą ż k ą p o w s ta ją c ą n a t e r e n a c h w sc h o d n ic h R z eczy p o sp o ­ l i t e j s ą je d n a k ż e j e s z c z e m ało z b a d a n e , mimo i ż in f o r m a c je o t e j p i e r w s z e j s ą d o sy ć ła tw o u n a s d o s tę p n e , g łó w n ie z a p o ś re d n ic tw e m r e c e n z j i i p r a c p r z e k ła d o w y c h ^ . W tym k o n t e k ś c i e n a le ż a ło b y wspom­

n i e ć o l i c z n y c h s ie d e m n a s to w ie c z n y c h r e d a k o j a o h i l u m i n a t o r s k i e g o d z i e ł a 9C h r z e ś c i ja ń s k a t o p o g r a f i a " w ykonanego w V I. w . n . e . p r z e z a l e k s a n d r y j s k i e g o k u p c a Cosmasa i n d i o o p l e u s t e s a . R e d a k c je owe pow­

s ta w a ły p r z e d e w s z y s tk im n a R u s i , l e c z z n a n a j e s t t a k ż e s e r b s k a k o p ia " T o p o g r a f i i " p o c h o d z ą c a z 1649 r o k u ^ . S k o ro j u ż mowa o i l u — m in a to r s tw ie p o łu d n io w o s ło w ia ń s k im , w a r to z w ró o ió uwagę n a f a k t ,

i

161

że w I s t r i i , D a lm a c ji o r a z w k o n t y n e n t a ln e j C h o rw a c ji p r z e t r w a ło ono a ż do w ie k u XIXJ"“ . T rudno s t w i e r d z i ć , j a k w i e l k i e z n a c z e n ie ma i l u m i n a t o r s t w e owo d l a k s i ą ż k i p o l s k i e j , l e o z w ydaje s i ę , że mówić można t u t a j o pewnych z w ią z k a c h w zajem ny ch, z w ła s z c z a w ś w i e t l e t y c h r e l a c j i pom iędzy p o s z c z e g ó ln y m i k u l tu r a m i s ł o w i a ó s - k i m i , k t ó r e u k a z a ł i udokum entow ał w s w o je j s y n t e z i e E .A n g y a l . R ów nież w R um unii - r ó w n o le g le do i l u s t r a c j i d rz e w o ry to w a j - i s t ­ n i a ł o i l u m i n a t o r s t w e k s ią ż k o w e , k tó r e g o s c h y łe k p r z y r a d a n a ko»- n i e o X V III w ie k u 1^ . Ha B a łk a n a c h z a c h o w a ła s i ę t a k ż e n ie m a ła 1 - l o ś ó ilu m in o w a n y c h rę k o p is ó w is la m s k ic h « p o d o b n ie j a k in n e r ę k o ­ p i s y o r i e n t a l n e - t u r e o k i e i p e r s k i e - t r a f i a ł y one c z ę s t o do k s ię g o z b io ró w p o l s k i c h / i n t e r e s u j ą c e b y ło b y p e łn e u k a z a n ie d ró g t y c h w ę d ró w e k /, p r z y c z y n i a j ą c s i ę tym samym do r o z p o w s z e c h n ie n ia s i ę i u t r w a l e n i a motywów w so h o d n ie h w o rn am e n ty c e s z t u k i s a rm a o - k i e j lis. S o l a k s i ą ż k i is la m u d l a p o l s k i e g o z d o b n ic tw a rę k o p is ó w n i e z o s t a ł a j e s z c z e u k a z a n a , ohoó w iadom o, że n p . e le m e n ty o r i e n ­ t a l n e do o rn a m e n ty k i kodeksów w p ro w ad zał n i e k i e d y B ła ż e j D e r e j , n a j w y b i t n i e j s z y i l u m i n a t o r swyoh ozasów 1^» W yraźne p o w ią z a n ia i s ­ t n i e j ą n a to m ia s t pom iędzy k s i ą ż k ą pewnych g ru p e tn ic z n o -w y z n ^ m io - wyoh z n a jd u j ą c y c h s i ę w d i a s p o r z e i o s i a d ł y c h n a t e r y t o r i u m Rze­

c z y p o s p o l i t e j a k s ią ż k ą p o ls k ą » Tak w ię c k s i ą ż k a k a ra im s k a / a ż do połowy XIX w ie k u g łó w n ie r ę k o p iś m ie n n a / n i e b y ł a w z a s a d z ie i - lu a in o w a n a , le o z c z ę s t o z d o b ił y j ą i n i c j a ł y / o o c ie k a w s z e , n i e k i e ­ dy t e k s t y k a r a im s k ie p i s a n o a lf a b e t e m p o ls k im / o r o ś l i n n y c h i ge­

o m e try c z n y c h w z o ra c h 1 . 0 w ie le w ię c e j d a n y c h p o siadam y n a to m ia s t o ś w i e t n i e r o z w ija ją c y m s i ę w R z e o z y p o s p o li te j i l u m i n a t o r s t w i e o r ­ m ia ń sk im , p rz e d e w s z y s tk im lwowskim /m n ie j z n a n e s ą p r a c e S rsaian z a m o js k ic h i k a m i e n ie o k i o h /. J e s t t o p r o b le m , do k t ó r e g o p o w ró c i­

my j e s z c z e p o n i ż e j . Tu t y l k o sa sn a o z y m y , i ż p o s ia d a on b o g a tą l i ­ t e r a t u r ę p r z e d m io tu i że d l a e w o l u c ji z d o b n ic tw a o r m ia ń s k ie g o w P o l s c e typow e b y ło c o r a z w ię k s z e o d o h o d s e n ie od t r a d y c y jn y o h form w y ra z u i p od porządkow yw anie s i ę wzorom p o l s k i e g o i z a c h o d n io e u ro ­ p e j s k i e g o i l u s t r a t o r s t w a .

N iezw ykle d o n io sły m z a g a d n ie n ie m zw iązanym z o p isem 1 i n t e r ­ p r e t a c j ą p o l s k i c h rę k o p is ó w z d o b io n y c h e p o k i b a ro k u j e s t o o z y w iś - o ie p ro b le m i c h k l a s y f i k a c j i ozy t y p o l o g i i . P o d j ę t a p r z e z a u t o r a n i n i e j s z e g o t e k s t u k i l k a l a t tem u p r ó b a t y p o l o g i i b y ł a z b y t po­

w ie rz c h o w n a i s t a n o w i ł a z a le d w ie d o ś ć lu ź n e u p o rzą d k o w an ie o p i s a -

n e g o p r z e z e ń m a t e r i a ł u 17 . J e s t je d n a k owa t y p o l o g i a je d y n ą - j a k

n a r a z i e — p r ó b ą c a ło ś c io w e g o u s y s te m a ty z o w a n ia p o l s k i c h b a ro k o —

wy eh rę k o p is ó w z d o b io n y c h . Z godni« s n i ą , w ię k s z o ś ć k s i ą g z d o b io ­ ny oh. w w ie k u XV II i w p i e r w s z e j p o ło w ie s t u l e c i a n a s tę p n e g o tw o­

r z y ł y m uzyczne k s i ę g i l i t u r g i c z n e o r a z w s z y s tk ie k s i ę g i u z u p e łn ia r - ne su k c e sy w n ie « S p o śró d m uzycznych k s i ą g l i t u r g i c z n y c h n a jw a ż n i e j ­ s z e b y ły g r a d u a ły i a n t y f o n a r z e , k t ó r e n i e s ta n o w ił y t a k zwanego o f lo ju œ ch ó ro w e g o , s z y l i z a w i e r a ły zm ienny u k ł a d śpiew ów m s z a l­

n y c h . J e ś l i c h o d z i o k s i ę g i p i s a n e i z d o b io n e s u k o e s y w n ie , t o d l a om aw iane3 e p o k i m ożna w y ró ż n ić n a s t ę p u j ą c e k a t e g o r i e : k r o n i k i , k s i ę g i z ie m s k ie , g r o d z k ie i b r a c k i e , k s i ę g i b ra c tw r e l i g i j n y c h , k s i ę g i u n iw e rs y te c k i® / j a k " l i b e r prom otio n« ® " i " L ib e r d i l l g e n - t ia r u ® " A kad em ii K r a k o w s k i e j / , n e k r o l o g i / z w ła s z o z a tzw# posniany- k i , c z y l i k s i ę g i n e k ro lo g ó w c e rk w i p ra w o s ła w n e j i k o ś c i o ł a u n i c ­ k i e g o / , w r e s z a l e s z ta m b u c h y , zwane wówczas " a l b a e am icorum ” . Od­

r ę b n ą g ru p ę k s i ą ż e k zdebiony& h llu m in a o ja m i s ta n o w i tw ó rc z o ś ć ś ro d o w is k o r m ia ń s k ie g o i p ra w o s ła w n e g o , a w ię c ś ro d o w is k p o z o s t a ­ j ą c y c h pod s iln y m wpływem t r a d y c j i b i z a n t y j s k i e j , a t a k ż e n i e po­

s i a d a j ą c y c h w ła s n y c h ośrodków d r u k a r s k i c h o p r o d u k c j i n a t y l e wy­

s o k i e j , by m o g ła on a z a s p o k o ić c a łk o w ic ie i s t n i e j ą c e w i c h o b r ę ­ b i e z a p o tr z e b o w a n ie n a k s i ą ż k ę . W z w ią z k u s@ zd ob nictw em o rm ia ń ­ ski® p o z o s t a j e z d o b n ic tw o lw o w sk ich dokumentów b aro k o w y ch , k t ó r e w raz ze w z ro ste m i l o ś c i u rzęd ó w w tym m ie ś c ie i w k ro czen iem r e t o ­ r y k i u rz ę d o w e j b a ro k u z w ię k s z y ły swą o b j ę t o ś ć i p r z e i s t o c z y ł y s i ę w form ę k s ią ż k o w ą . P o j a w i a j ą s i ę ró w n ia ż w P o l s c e ilu m in o w an e do—

kum enty n o b i l i t a o y j n e , z w ią z a n e z t e n d e n c j ą b o g a ty c h m ie sz cz a n , do w kupyw ania s i ę w s z e r e g i s z l a c h t y , j a k r ó w n ie ż z napływem sz y b k o p o l o n iz u ją c y c h s i ę cu d zoziem có w . S z c z e g ó ln ie b o g a to ilu m in o w an e b y ły n a to m ia s t p r z y w i l e j e p o s z c z e g ó ln y c h m ia s t i cechów - w yposa­

żano je z a z w y c z a j, o p ró c z in n y c h z d o b ie ń , w h e rb y p ań stw o w e, m ie j­

s k i e i cechów®. W h e rm e ty c z n y c h o śro d k ach , k l a s z t o r n y c h , z w ła s z c z a ż e ń s k i c h , tw o rz o n e s ą pod s iln y m wpływem n a s tr o jó w m is ty c z n y c h w s z e lk ie g o r o d z a j u r o z m y ś la n ia r e l i g i j n e , k t ó r e ja k o św ia d e c tw o i n ­ d y w id u a ln e g o i g łę b o k ie g o p r z e ż y c i a s t a r a n o s i ę c h o c ia ż b y s k ro m n ie p r z y o z d o b ić . W du ch u s a r m a ty m u , d u c h u , k t ó r y p r o w a d z ił do w yszu­

k iw a n ia a ż w o d l e g ł e j s t a r o ż y t n o ś c i swych p rzo d k ó w , p ro d u k u je s i ę p i s a n e g e n e a l o g ie i h e r b a r z e możnyoh ro d ó w , p ozbaw ione n a o g ó ł w ar­

t o ś c i a r t y s t y c z n e j , l e c z p rz e ła d o w a n e z a t o z ło c e n ia m i i in n y m i o -

z d o b am i. U n ik an o w t y c h p r z y p a d k a c h d r u k u , ja k o z b y t sk ro m n e j - w

o d c z u c iu powszechnym - form y g l o r y f i k a c j i dan eg o rod u.. T e n d e n c ja

t a , w p o ł ą c z e n i u z te n d e n c ja m i b i b l i o f i l s k i m i , d a ł a j e s z c z e j e d e n

163

r o d z a j z d o b n ic tw a k s ią ż k o w e g o : z a o p a try w a n ie w y b ra n y c h , c e n n i e j - s z y o h k s i ą ż e k z k s i ę g o z b i o r u w r ę c z n i e m alow aną t a r c z ę h e rb o w ą , w i e s z c z o n ą z a zw y c za j n a w zór e k s l i b r i s u n a k a r c i e ty tu ło w e j»

W re s z c ie , o p r ó s z w y m ien io n y ch w y żej k a t e g o r i i , i s t n i e j e c a ł a g r u ­ p a k s i ą ż e k w ypo sażo n y ch w przypadkow e z d o b i e n i a , czy t o w c e l u w y r a ż e n ia p r z e ż y ć e m o c jo n a ln y c h - z w ła s z c z a r e l i g i j n y c h u n i e s i e ń , ozy t o d l a fo rm a ln e g o r o z d z i e l e n i a ró ż n y c h te m a ty c z n ie p a r t i i k s i ą ż k i . E ów nież p r a c e naukowe p o s ia d a ł y c z ę s t o k r o ć r y s u n k i i ma­

lo w id ła « O bie t e k a t e g o r i e w ym ykają s i ę je d n a k w sz e lk im próbom o~

ceny a r t y s t y c z n a j , s ta n o w ią c co n a jw y ż e j w a r to ś ć d o k u m e n ta c y jn ą . P r z e d s ta w io n a pow yżej t y p o l o g i a w s k a z u je n a ogromne z n a c z e ­ n i e b aro k ow ej k s i ą ż k i ilu m in o w a n e j d l a ó w c z e sn e j k u l t u r y i ówcze­

s n e g o ż y c i a s p o łe c z n e g o . D z ię k i d a le k o id ącem u z ró ż n ic o w a n iu zdo­

b i o n e j k s i ą ż k i r ę k o p i ś m i e n n e j , d z i ę k i j e j b o g a c tw u , u ja w n ia s i ę n i e j a k o p o l l o e n t r y s t y o z n a / n i e t y l k o w s e n s i e t e r y t o r i a l n y m z r e s z t ą / s t r u k t u r a p o l s k i e j k u l t u r y t y c h c z a só w . Są one ró w n ie ż św iadectw em b a ro k o w e j s y n te z y s z t u k , ł ą c z ą c w s o b ie e le m e n ty i l u - m in a to r s tw a 1 h a f t u , o z e r p i ą o w zory ze s z t u k i g r a f i c z n e j , m a la r ­

s tw a i p l e b e j a k i c h w id o w isk t e a t r a l n y c h z a ra z e m . P o p rz e z f a k t , i ż s ą w ytw oram i s z t u k i lu d o w e j / l u b p ra w ie lu d o w e j/ i n a j c z ę ś c i e j wy­

raz e m św ia d o m o śc i w a rstw z n a jd u j ą c y c h s i ę u p o d n ó ża d r a b in y sp o ­ ł e c z n e j / a co n a jw y ż e j ś r e d n i c h / d o s t a r c z a j ą ona i n f o r m a o j i o z a ­ k r e s i e i g ł ę b i o d d z ia ły w a n ia r o z m a ity c h prądów i d e o l o g ic z n y c h / n p . p o t r y d e n o k l e j i d e o l o g i i k o n tr r e f o r m a o y jn e j / , e s te t y o z n y c h / n p . b a ­ rokow ego k o n c e p tu a liz m u / o sy r e l i g i j n y c h / n p . r ó ż a y o h w e r s j i m is ­ ty c y z m u /. Barokowe r ę k o p i s y ilu m in o w an e - p r s s z t o , że i o h a u t o ­ r z y n a w ią z u ją z r e g a ł y do fo rm ś re d n io w le o z n y o h i re n e s a a so w y o h - u j a w n i a j ą je d n o c z e ś n ie pewną d b a ło ś ć o p o d trz y m a n ie t r a d y c y j n e j k u l t u r y k s i ą ż k i , o z a p e w n ie n ie j e j c i ą g ł o ś c i » Pow yższe - k lu c z o w e , j a k s i ę z d a j® , d l a b a d a ń n ad z d o b io n y m i barokow ym i r ę k o p is a m i p o l­

s k im i - z a g a d n i e n ia n i e d o c z e k a ły s i ę j e s z c z e o so b n y ch c p ra o o w ań ,

ohoó t u i ów dzie w spom ina s i ę o a i o h , n a j c z ę ś c i e j w k o n t e k ś c i e

ro z w a ż a ń n a d g e n e z ą t e j form y z d o b n ic tw a . W ro z w a ż a n ia c h n a d p r z y ­

czy n am i i s t n i e n i a s ie d e m n a s t o - i o s ie m n a s to w ie c z n e j k s i ą ż k i i l u m i ­

now anej a k c e n t u j e s i ę z a s a d n ic z o f a k t , i ż j e s t ona n i e j a k o k o n ie —

oznym p r z e ż y tk ie m , św iadoząoym r a c z e j o e p ig o ń s tw ie j e j twóroów

n i ź l i o u s ił o w a n i a c h w y p ra c o w a n ia nowych w zorów. Ma t a k i o h s t a n o ­

w is k a c h - z pewnymi o d s tę p s tw a m i, r z e c z j a s n a - s t o j ą m .i n . S .S a ­

w ic k a ” " i Z .H ozano-i/'0 . ® ią ż ą on© p o w staw an ie k s i ą g ilu m in o w an y c h

p rz e d e w s z y s tk im z tr a d y c jo n a liz m e m herm e ty c z n y o h ś r o d o w is k zako n ­ ny oh i z p o t r z e b ą z a r a d z e n i a tr u d n o ś c io m te c h n ic z n y m , z j a k i m i n i e p o t r a f i ł y s i ę s k u t e c z n i e u p o r a ć ów czesne t y p o g r a f i e . N i e l i c z n e s ą n a to m ia s t p r a c a s y t u u j ą c e k s ią ż k ą ilu m in o w a n ą XVII i X V III w ie k u w o b r ą b ie j a k i e j ś t r a d y c j i b i b l i o t e c z n e j / z p r a c s t a r s z y c h o p ra o o w a - l u b w o b s z a r z e s z e r o k o p o j ę t e j k u l t u r y k s i ą ż k i / p r a o s B »B ieńkow s- k i e j 23/ .

W arto z w ró c ić uwagę a a j e s z c z e dwa a s p e k t y p o l s k i e g o i l u m i - n a t o r s t w a b a ro k o w e g o , a m ia n o w ic ie n a z a g a d n ie n ie g r o t e s k i i p ro b ­ lem tz w . g r y 1 1 , o s y l i u s a m o d z ie ln io n y c h g łó w . B u r t g ro te s k o w y j e s t w szak że ob ecn y we w s z y s tk i c h n ie o m a l e le m e n ta c h b aro k o w ej k u l t u r y , p o c z y n a ją c od g r a f i k i , m a la r s tw a , a r c h i t e k t u r y , s z t u k i o g ro d o w e j, l i t e r a t u r y , a n a muzyce k o ń c z ą c . N ie o m in ą ł on t a k ż e ów czesnego z d o b n ic tw a k s ią ż k o w e g o , a oo b a r d z i e j może i s t o t n e , w y s tę p u je t u ­ t a j w obu sw ych w y m iarach i wykonawoy d e k o r a c j i o d w o łu ją s i ę b ąd ź do t r a d y c j i r z y m s k ie j g r o t e s k i s a ty r o w e j / n a j c z ę ś c i e j w k s z t a ł c i e przydanym j e j p r z e z p ó ź n i e j s z ą k u l t u r ę p l e b e j s k ą / , b ąd ź t e ż do m ro c z n e j i n i e j a k o m e t a f i z y c z n e j w y k ła d n i t e g o n u r t u . I t a k w a n ­ t y f o n a r z u sp o rz ą d z o n y m w 1680 r . w L u b l i n i e p r z e z H i p o l i t a S z o lc a mamy do c z y n i e n i a s g ro te s k o w ą a r t y k u l a c j ą ś w i s t a o p a r t ą n a p ie r w ­ szym z p r z e d s ta w io n y c h m o d e li. W w ykonanej p r z e z e ń d e k o r a o j i ma­

l a r s k i e j m it b i b l i j n y i h a g i o g r a f l e ś n a o p o w ie ść s t y k a s i ę z r u b a ­ szną. r e a l n o ś c i ą , r y t u a l n a powaga z a tm o s f e r ą p l e b e j a k i e g o w id o w is­

k a , t r iu m f a ln y m , paradnym pochodem i a ż u ro w ą , o r i e n t a l n ą a r a b e s k ą o r n a m e n ty k i. Bo d r u g i e j k o n c e p c j i g r o t e s k i z d a j ą s i ę n a to m ia s t n a ­ w iązyw ać d e k o r a t o r z y s k u p i e n i w s k r y p to r iu m k l a s z t o r u k a r m e l i c k i e ­ go n a p i a s k u w K rakow ie i n a j w y b i t n i e j s z y i l u m i n a t o r p o l s k i e p o k i b a ro k u - B ła ż e j B e r e j . %' i c h s z t u c e spotykam y bowiem s y m b o lic z n e p r z e d s t a w i e n i a V a n ita s i motywy n a w ią z u ją c e do ś r e d n io w ie c z n e g o d a n s e ra a c a b re . W o t o c z e n i u e g z o ty c z n y c h p ta k ó w , n a tl® w i c i , a r a ­ beskow ych ornam entów i f l o r a t u r w yo b rażo n e z o s t a ł y t u t a j w a lc z ą c e ze s o b ą i p o ż e r a ją c e s i ę naw zajem p o tw o ry , k t ó r e p o t ę g u j ą j e s z c z e n a s t r ó j g r o z y , p o g ł ę b i a j ą w r a ż e n ie n i e z b o r n o ś c i i h e t e r o g e n i o z n o ś - o i p re z e n to w a n e g o ś w i a t a .

Z problem em g ro te s k o w e j h e t e r o g e n i o z n o ś c i w ią ż e s i ę in n a w spom niane t u t a j z a g a d n ie n ie - p ro b le m g r y 1 1 . Z a p e ł n i a j ą one głów­

n i e s t r o n i c e kodeksów z d o b io n y c h p r z e z B a r e j a , l e o z o d n a le ź ć je

można i w d e k o r a o j i in n y c h r ę k o p is ó w . S r y l l e B a r e j a s ą t© tw o ry

165

p o w s ta łe / n a j c z ę ś c i e j s ą one o rn am en tam i i n i c j a ł ó w / z p o ł ą c z e n i a głów l u d z k i c h i z w ie rz ę c y c h z in ny m i e le m e n ta m i. Rodowód i p r z e ­ o b r a ż e n ia g r y l l ja k o motywu s t a l e w y s tę p u ją c e g o w s z tu c e z a p r e ­ zen to w an e z o s t a ł y d o s k o n a le w o e n n e j, l e c z p r z e z b a d a c z y p o l s k i e j k s i ą ż k i ilu m in o w a n e j n i e z n a n e j lu b n i e d o c e n i a n e j , p ra o y J u r g i s a B a i t r u s i a i t i s a 2\ B a l t r u s a i t i s r o z r ó ż n i a dwa podstaw ow e r o d z a j e g r y l l : głow ą n a ł a p a c h i n o g a c h lu b głow ę o n ietypow y m , z m ie n io ­ nym u s y tu o w a n iu o r a z głow ą z w i e l o k r o t n i o n ą . Każdy z ty o h g a tu n ­ ków g r y l l r o z w i j a ł s i ę , zd an iem u c z o n e g o , s a m o d z ie ln ie i wy­

k s z t a ł c i ł n i e z l i c z o n e odm iany / j e d n ą z n i c h s ta n o w ią w ła ś n ie u s a ­ m o d z ie ln io n e głowy z kodeksów D e r e j a / . G eneza g r y l l s i ę g a s t a r o ­

ż y tn o ś c i® O graniczym y s i ę t u t y l k o do i n f o r m a c j i , że w zm ianki o n i c h w y s tę p u ją u P l i n i u s z a S t a r s z e g o i że g r y ll® p o ja w ia ły s i ę n a j c z ę ś c i e j n a g r e c k o - r z y m s k ic h gemmach, w p r z e k a z a c h m ity c z n y c h i w a n ty c z n y c h m ask ach o r a z h e łm a c h . W ś r e d n io w ie c z u lubow ano s i ę w s t a r o ż y t n y c h gemmach, in k ru s to w a n o t e d y n im i r e l i ? o i a r z e , n a c z y n i a , z b r o j e i h e łm y , e w a a g e li a r z e i k r u c y f i k s y . Tą d ro g ą do­

t a r ł y one do p r z e d s t a w ie ń p l a s t y c z n y c h gotyku, / s ą obecn e w o b r a ­ z a c h B o sc h a , w i l u m i n a c j i rę k o p is ó w i in k u n a b u łó w /. Z r e s z t ą g r y l - l e p o j a w i a j ą s i ę n i e t y l k o w s z t u c e ; mnożą s i ę w ię c o p o w ie ś c i /o d n o to w a n e w k r o n ik a c h i in n y o h p r z e k a z a c h p is e m n y c h / o n a r o d z i ­ n a c h d z i e c i bez g ło w y , z oczym a, nosem i u s ta m i u m ieszczo n y m i n a p i e r s i , o p o s t a c i a c h o b d a rz o n y c h do datkow ą g ło w ą , w y r a s t a j ą c ą z r ó ż n y c h c z ę ś c i c i a ł a / l e g e n d y o tz w . a n ty p o d a c h , l u d z i a c h z a m ie sz ­ k u ją c y c h d r u g ą p ó ł k u l ę , u p o w sz e c h n ia n e t a k ż e p r z e z d r z e w o r y t y /.

Od m o n s tr u a ln y c h g r y l l r o i s i ę w A p o k a lip s a c h . S ta m tą d p r z e n o s z ą s i ę n a z b r o j e i t a r c z e : BC ałe b e s t i a r i u m ś r e d n i o w i e c z a - p i s z e B a l t r u s a i t i s - d e f i l u j e n a hełmaoh® N ie k tó r z y r y c e r z e u b i e r a j ą s i ę j a k g e n iu s z e o w i e lu o b l i c z a c h i p r z y m io ta c h . I n n i , głowy po­

k ry w a ją c y z w i e r z ę ta m i, p r z y p o m in a ją jeźd źcó w A p o k a lip s y . P o d c z a s p a ra d i i g r z y s k żywe g r y I l e w y ł a n i a j ą s i ę ze w s z y s tk ic h s t r o n " 2^ . Ten wykaz e le m e n tó w , w j a k i c h k o n te k ś o ie p o j a w i a j ą s i ę g r y l l e w s k a z u je , j a k r o z m a ite b y ły ź r ó d ł a te g o m otyw u, z k t ó r y c h m o g li

c z e rp a ó i n s p i r a c j e b a ro k o w i i l u m i n a t o r z y /my przypom nijm y ze sw ej s t r o n y j e d y n i e s t r ó j i wyposażeni.® p o l s k i e j h u s a r i i / .

Ra k o n ie o n a le ż a ło b y p o d n ie ś ć j e s z c z e je d n ą k w e s t i ę , o d b ie ­

g a j ą c ą z n a c z n ie od p o p r z e d n ie g o w ą tk u , a n aw et w pewnym s e n s i e mu

p r z e c iw s ta w n ą , gdyż d o ty o z ą o ą n i e g ro te s k o w e j t r a n s f o r m a c j i ś w ia ­

t a , l e c z je g o r e a l i s t y c z n e j p r e z e n t a c j i , j a k a d o k o n u je s i ę z a p o -

ś re d n io tw e m ilu m in a to rs tw a ® C h o d zi o d o k u m e n ta ln ą w a r to ś ć z d o b ie ń , o f a k t , i ż w y r a ż a ją ons n i e t y l k o pewną, o k r e ś l o n ą św iadom ość sp o ­ ł e c z n ą , a l e że s ta n o w ią o z ą a to k r o ó w ie rn e o d b i c i e z ja w is k i r z e s z y w i o h n ie p o w ta rz a ln y m k s z t a ł c i e , że s ą ja k b y “ f o t o g r a f i ą " n i e k t ó ­ r y c h , w yb ran y ch ułamków r z e c z y w i s t o ś c i , b ę d ą c tym samym cennym ź ró d łe m h is to r y c z n y m . Ta i c h w a r to ś ć u k a z a n a z o s t a ł a p rz e d e w s z y - s tk im w p r a c y J . O r s ń s k i e j 9 i w I c ilk u in n y c h t e k s t a c h , o k t ó r y c h b ędziem y p i s a l i p o n i ż e j .

P iś m ie n n ic tw o d o ty o z ą o e rę k o p is ó w z d o b io n y c h b a ro k u ms w P o ls c e b a rd z o d łu g ą t r a d y c j ą , k t ó r e j p o c z ą t k i s i ę g a j ą s c h y łk o w y c h l a t t e j e p o k i . J u ż bowiem w 1745 r o k u , w t r z e c i e j e d y o j i " K le jn o ­ tów s t o ł e c z n e g o m i a s t a Krakowa" p i ó r a P i o t r a H ia c y n ta P r u s z c z a , z n a l a z ł a s i ę w zm ianka o d w u d z ie s tu s z e ś c i u ilu m in o w a a y o h ś p ie w n i­

k a c h /w tym ta k ż e b a ro k o w y c h / przechow yw anych w b i b l i o t e c e k l a s a -

«*• 7

t o r u d o m in ik a ń s k ie g o " . W w ie k u KIK p ie r w s z y z a i n t e r e s o w a ł s i ę r ę ­ k o p is a m i barokow ym i b o d a jż e J .Ł u k a s z e w ic z , k t ó r y w r o k u 182S w i­

d z i a ł w k l a s z t o r z e c y s te r s ó w w P a r a d y ż u dwa ś p ie w n ik i A u g u sty n a D o b ro w o lsk ie g o /zm» 1665 r . / , t a m te j s z e g o p r z e o r a , “p r z e ś l i c z n i e je g o r ę k ą p i s a n e , z l i t e r a m i i n ic ja ł o w y m i, k t ó r y c h by s i ę n a j l e p - s z y m a la rz n i e p o w s t y d z i ł " ’ » P o n ie w a ż jednak- i n f o r m a c ję t ę Ł u k a ­ po s z e w ic z o g ł o s i ł d ru k ie m d o p i e r o W r o k u 1 8 5 8 , z a p ie r w s z ą p u b l i k a ­ c j ę d z ie w ię tn a s t o w i e c z n ą n a te m a t barokow ego i lu m ia a tG r s tw a uzn aó c h y b a n a le ż y wzm iankę P .M .S o b ie s z c z a ó a k ie g o o p a u liń s k im m a la r z u , k a l i g r a f i e i i l u m i n a t o r z e - A atonim B a r to s z e w ic z u , z a m ie s z c z o n ą w r o k u 1851 w " B i b l i o t e c e w a r s z a w s k i e j" 2^ .

Te s p o ra d y c z n e n o t a t k i p o p r z e d z i ł y n i e j a k o s z e r s z e p r a c e dc—

k u a e n t a c y j n o - r a j e s t r a o y j n e , k t ó r e n a d o b r ą s p ra w ę r o z p o c z y n a ją s i ę d o p ie r o w d r u g i e j p o ło w ie d z i e w i ę t n a s t e g o s t u l e c i a , w ted y bo­

wiem i n f c n a s o j e o b arokow ych i l u m i n a t o r a c h z a c z y n a ją p o ja w ia ć s i ę w r o z m a ite g o ty p u i n f o r m a t o r a c h / e n c y k l o p e d i a c h i s ło w n ik a c h / o r a z r e j e s t r a c h zabytków / n p . k a t a l o g a c h rę k o p is ó w /» W tym m i e j s ­ c u w a r to ohyba z w ró c ić uwagę n a pewną i s t o t n ą c e c h ę d z i e w i ę t n a s t o ­ w ie c z n y c h p o l s k i c h e n c y k l o p e d i i i sło w n ik ó w ; w e h w i li swego pow­

s ta w a n i a p e ł n i ą o n e , j a k s i ę w ydaj® , n i e t y l k o f u n k o je in f o r m a to ­

rów s e n s u s t r i o t o , l e o z s ł u ż ą c z ę s t o i n w e n t a r y z a c j i d ó b r k u l t u r a l ­

n y c h , i n i c j u j ą - d l a swych w e w n ętrzn y c h ce ló w — s z e r s z e n ad n im i

b a d a n ia . / O c z y w i ś c i e , zdajem y s o b ie s p ra w ę , i ż f u n k c j a k a ta lo g ó w ,

rę k o p is ó w ozy rysunków n i e sp ro w a d z a s i ę j e d y n i e do r e j e s t r a c j i ,

- 167 -

a l e s ą one r ó w n ie ż i in f o r m a to r a m i d o ty c z ą c y m i z b io ró w , k t ó r e so ­ b ą obejm ują® T®n s t a n n i e u l e g ł je d n a k w obserwowanym p r z e z n a s o k r a s i e p o w a ż n ie jsz y m zmianom* N a to m ia s t w s p ó łc z e s n e e n c y k lo p e d ie i s ło w n i k i - w o d r ó ż n i a n iu od d z ie w ię tn a s to w ie o z n y o h - s ą t y l k o in f o r m a to r a m i n i e o b d arzo n y m i dodatkow ym i f u n k c j a m i /* l a k w ią c e n - o y k lo p e d ie o g ó ln e wydawane w d r u g i e j p o ło w ie XIX w ie k u 30 z a w ie r a ­ j ą h a s ł a p o św ię co n e barokowym i iu m in a to r s m , czeg o n i e « n a jd z ie m y j u ż w e n c y k lo p e d ia c h d w u d z ie s to w ie c z n y c h , mimo i ż s t a n b a d a ń nad zd o bn ictw em rę k o p is ó w u l e g ł znacznem u r o z s z e rz e n iu ® W ynika t o o - o z y w iś c is z odm iennych w obu w ypadkach h i e r a r c h i i w a r t o ś c i , a l e t a k ż e z f a k t u , i ż a u to r z y dawnych e n c y k l o p e d i i s t a r a l i s i ą , by p i e t y s t y a z n i c edneto w aó / i w t e n s p o s ó b zachow ać d l a p o to m n o ś c i/

w sz e lk i© " p a m i ą t k i k r a jo w e " , p ro w a d z ąc n a w e t w tyaa. o e l u sa m o d z ie ­ l n e p o s z u k iw a n ia ź ró d ło w e . S a d a n ie a , j a k i e p r z e d s o b ą s t a w i a j ą , j e s t s k r u p u l a t n e , s k r z ę t n e g ro m a d z e n ie fa k tó w / d a t , sz c z e g ó łó w b i o g r a f i c z n y c h , t y tu łó w i l i c z b y s p o rz ą d z o n y c h d z i e ł / , co j e s t u - w arunkow ane a j e d n e j s t r o n y wspomnianym pow yżej p r z e s ł a n i e m id e o ­ wym, z d r u g i e j z a ś m i e ś c i s i ę w ram ach typow o p o z y ty w is ty c z n e g o erudyojonizm u® J e d n a k a u t o r z y e n c y k l o p e d i i XIX w ie k u - mimo c a ł e ­ go swego p ie ty z m u d l a fa k tó w - r z a d k o p o d d a w a li « z y s k a n e p r z e z s i e b i e in f o r m a c je k r y t y c z n e j w e r y f i k a c j i .

T y ls o e n c y k lo p e d ia c h o g ó ln y c h . Z e n c y k lo p e d ii s p e c j a l n y c h t y l k o « E n c y k lo p e d ia W iedzy o K siążce® z a jm u je s i ę p ro b le m a ty k ą barokow ego l l u m i n a t o r s t w a . 1 w tym z a k r e s i e t a k ż e u ja w n ia s i ę s z e r e g wad i braków t e g o k ry ty k o w an e g o w i e l o k r o t n i e w ydaw nictw a.

I n i e c h o d z i t u t y l k o o p o m y łk i f a k t o g r a f i c z n e - t e w y s tę p u ją w szak że w n a j s t a r a n n i e j op raco w an y ch p u b l i k a c j a c h . Spraw ą poważ­

n i e j s z ą s ą l i c z n e s p r z e c z n o ś c i pom iędzy p o s z c z e g ó ln y m i h a s ła m i / l u b n a w e t w i c h ra m a c h /» a p rz e d e w s z y s tk im b łę d y s t r u k t u r a l n e / p r z e m i l c z e n i a i b r a k p r o p o r c j i w p r z e s t a w i a n i u p o s z c z e g ó ln y c h z a g a d n i e ń / , s ta n o w ią c e w y raz n i e d o p ra c o w a n e j k o n c e p c j i t e g o po­

k a ź n e g o to m u . P o ś ró d h a s e ł o c h a r a k t e r z e s y n te ty c z n y m w y ró ż n ia s i ę w z a k r e s i e spraw n a s i n t e r e s u j ą c y c h j e d y n i e ^ liu m in a to r s tw o p o l s k i e " , k t ó r e g o końcowy fra g m e n t" p o św ieco n y j s s t w ła ś n ie póź­

nemu z d o b n ic tw u r ę k o p is ó w . A u to r h a s ł a d o k o n u je t u s k r ó t o w e j , sy n ­ t e t y c z n e j p r e z e n t a c j i z a g a d n i e n ia w c a ł e j je g o z ł o ż o n o ś c i : p r z e d ­ s t a w i a g e n e z ą l l u m i n a t o r s t w a b a r o k u , o d n o to w u je n a jw a ż n i e js z e za­

b y t k i , o p a t r u j ą c j e k r ó t k i m i , zgodnym i ze s ta n e m b a d a ń i n t e r p r e ­

t a c j a m i , w r e s z c ie p rz e p ro w a d z a d o śó o g ó ln ą , a l e - j a k a a p o tr z e b y

e n c y k l o p e d i i - z u p e łn i e w y s t a r c z a j ą c ą io b t y p o lo g i ą « H a s ła p r z e ­ glądow e - s y n te t y c z n e w z a m y śle - s ą z r e s z t ą w "E ncyk lop edii* * z r e a liz o w a n e p o p r a w n ie j n i ź l i h a s ł a osobowe« Z n a z w is k w y b it­

n y c h barokowych, ilu m in a to r ó w p r z y t a c z a s i ę t u t y l k o n a z w isk o D e- r e j a , b r a k u j e z a ś biogram ów L ą ź y ń s k ie j i B o r a w i ń s k ie j . Za t o mamy t u ż y c io r y s y p o m n ie js z y c h d e k o ra to ró w k s i ą g rę k o p iś m ie n n y o h - B a r to s z e w i c z a '1^ i S z o lc a ^ '« . L ic z n e b r a k i w y s tę p u ją t a k ż e w o - b r ę b i e h a s e ł te r m in o lo g ic z n y c h , i rze c z o w y c h ^ .

P o r a w r e s z c ie z a j ą ć s i ę sło w n ik a m i b lo g r a f ie s n y m l« L ic z b a i n f o r m a c j i t u t a j r o z s i a n y c h j e s t b a rd z o pow ażna i - eo n a j i s t o t ­ n i e j s z e - w z r a s t a o m s y s t e m a t y c z n i e , n ie m a l z r o k u n a ro k « Z t e ­ go w z g lą d u , a t a k ż e s pow odu, i ż s ło w n ik i b i o g r a f i c z n e s ta n o w ią /w p r z e c iw ie ń s t w i e do w y m ien io n y ch e n c y k l o p e d i i / o i ą g o h r o n a l o - g ie z n y w y ra ź n ie u k ie ru n k o w a n y , n i e i d z i e m y oso b n o omawiać wy­

daw n ictw o g ó ln y c h i a p e o ja ln y o h . U j ę c ie t a k i e p o z w o li z r e s z t ą n a w y k a z a m e pew nej e w o l u c ji m e to d o lo g ic z n e j z a c h o d z ą c e j w z a k r e s i e u jm ow an ia biogram ów baro k o w y ch ilu m in a to ró w o r a z w y tw a rz an y c h p r z e z n i c h d z i e ł . P ierw szym s ło w n ik ie m z a w ie ra ją c y m dane o niob, /b io g r a m y b r a o i Ludw ika i K i c h a ła D agobertów a W arszaw y/ b y ł

® L y kcjo narz a r t y s t ó w o b razo w y ch w P o ls o e " z o s ta w io n y p r z e z Ż e g o tę P a u le g o . n i e s t e t y , k r y ty c z n e t o d z i e ł o ni© m ia ło wpływu n a p o s tą p d a ls z y c h p r a c b i o g r a f i o z n y o h , p o n iew a ż p o z o s t a ł o ono w r ą k o p i - s i e 3? . P ie rw s z e drukow ane ż y c io r y s y barokow ych ilu m in a to ró w p o j a ­ w iły s i ę d o p ie r o w * S ło w n ik u m a la rsó w " B .B a s ta w is o k ie g o ^ 8 « B a s t a - s i e o k i - uozony—d y l e t a n t , choć zam iłow any k o l e k c j o n e r i e ru d y t a , n i e p o t r a f i ł u p o rząd k o w ać z e b ra n e g o p r z e z s ie b i® m a t e r i a ł u i sum­

ma summarum z a p re z e n to w a n e p r z e z e ń f a k t y n o s z ą c h a r a k t e r p rz y p a d ­ kowy i f r a g m e n ta r y c z n y , ni© d o ty c z ą p o s t a c i w y b itn y c h , l e c z r a ­ c z e j tw órców p o m n ie js z e g o k a l i b r u . S t r u k t u r a w e w n ę trz n a s p o rz ą d s a r- n y c h p r z e z e ń biogram ów j e s t c h a o ty c z n a i n i e z b o r n a , oo ś w ia d c z y o b r a k u j a k i e j ś zd ecy d o w an ej p o staw y m e t o d o lo g i c z n a j . A u to r " S ło w n i­

k a m alarsów® u s i ł o w a ł bowiem z e s p o l i ć ze s o b ą © ru d y o jo n izm , t y p o ­ wy d l a n a u k i h i s t o r y c z n e j owego o k r e s u i p o l e g a j ą c y n» p r o s t e j n u m e r a o ji d a t , t y tu ł ó w d z i e ł , tem atów i in n y c h f a k tó w , s naiwnym i płynnym system em w a r to ś c io w a n ia i i n t e r p r e t a c j i z a b y tk ó w , o p a r ­ tym p r z e d e w sz y s tk im n a s u b ie k ty w n y c h o d c z u c ia c h . Z a in ic jo w a n y w k i l k a d z i e s i ą t l a t p ó ź n ie j " P o l s k i S ło w n ik B i © g r a f ie s n y ” r e p r e z e n ­ t u j e p o d o b n y , f a k t o g r a f i c z n y 1 b a z u ją c y n a p o z y ty w is ty c z n y m mode­

l u s t y l m y ś le n ia o s z t u c e / j e d n a k ż e b e z c h a r a k t e r y s t y c z n e g o d l a

169

B a s ta w ie o k ie g o s u b ie k ty w iz m u /. B e je s tr e w s a e t u ¿ s i a ł a n i e p o d le g a ­ j ą ż a d n e j i n t e r p r e t a c j i , tw o r z ą c j e d y n i e su o h e z e s t a w i e n i a . T r z e - b a w szakże p r z y s n ą ć , ż® w c z e ś n ie js z e - wydane p r z e d o s t a t n i ą woj™

n ą lufe w k ró tc e po n i e j « tomy PSB o d z w i e r c i e d l a ł y d o śó d o b rz e s t a n b a d a ń n a d barokowy® ilu m in a to rs tw e m p o ls k im , ozeg o ni® de s i ę n i e s t e t y p o w ie d z ie ć o je g o to m ao h n a jn o w s z y c h , g d z ie b r a k u je

— mimo i s t n i e j ą c y c h o p raco w ań - n a j w y b i t n i e j s z y c h ilu m in a to ró w b a ro k o w y c h , n p . B c ro ty Ł ą ż y ń s k i© j. F a k t o g r a f ic z n y b io g ra m Łąńyń»

s k i e j z a m ie sz o z o n y j e s t n a t o m i a s t w * S ło w n ik u Pracow ników k s i ą ż k i P o l s k i e j ® 40. S ło w n ik t e n z a w ie r a ró w n ie ż ś w ie tn y ż y c io r y s B ł a ż e j a D e r e j a , w k t ó r y » obok k o m p le tn e g o w ykazu d z i a ł i podstaw ow ych da­

n y c h o ż y c iu a r t y s t y z n a l a z ł a s i ą k ró tk a , i n t e r p r e t a c j a je g o s z t u ­ k i , o p a r t e j - j a k p i s z o a u t o r k a - a a z e s p o l e n i u "motywów r e n e s a n ­ sow ych z p l e c i o n k ą ro m ań sk ą"

Zgodną c a łk o w ic ie a a k tu a ln y m s ta n e m b adań i n f o r m a c ją o ba­

rokow ych i l u m l n a t o r a c h p r z y n o s i n a to m ia s t — o b lio z e n y n a k i l k a t o ­ mów - " S ło w n ik a r t y s tó w p o ls k ic h " ® Wydane d o ty c h c z a s dwa tomy za­

w i e r a j ą k i l k a n a ś c i e ż y o io ry só w s ie d e m n a s to ” i o s ie m n a sto w ie o z n y o h wykonawców d e k o r a c j i r ę k o p is ó w . H a s ła t e ni© s ą s k o n s tru o w a n e j e d ­ n o l i c i e , a w ią k s z o ś ó z n i c h z a w ie r a t y l k o s u c h e , podstaw ow e fa lc - t y A O H a le ż ą do n i c h t a k ż e h a s ł a p o św ię c o n e k a li g r a f o m i i l u m i n a - to ro m u n ic k im lu b praw osław nym * • n a t o m i a s t i n a c z e j z o s t a ł y p o t r a k ­ tow ane b io g ram y d z i a ł a j ą c y c h n a t e r y t o r i u m B z e o s y p o s p o ll te j i l u m i - n a to ró w o r m ia ń s k ic h , P re z e n to w a n e p r z e z n i e o h a r a k t e r y s t y k i m a t e r i a ­ ł u ik o n o g r a f ic z n e g o z a w a rte g o w k o d e k s a c h o rm ia ń s k io h - o p a r t e w d u ż e j m ie r z e n a u s t a l e n i a c h T ,M ańkow skiego^2* - w s k a z u ją n a o s c y l a ­ c j ę t y c h z d o b ie ń pom iędzy tr a d y c y jn y m i w zoram i o r i e n t a l n y m i a s z t u - k ą Z ach odu • A u to rz y t y c h h a s e ł p o d a ją m . i n . , że ro d zim e w zory o r m ia ń s k ie p r z e t r w a ł y j e d y n i e w o b r ą b ie o r n a m e n ty k i, z a ś kom pozyc­

j e f i g u r a l n e / z w ł a s z c z a w d z i e ł a o h a p i g o ń s k i c h / r e a liz o w a n e b y ły w m y śl r e g u ł z a o h o d n io e u r o p e j s k ie j g r a f i k i i lw ow sk iego m a la rs tw a cech o w ego . E le m e n ty a n a l i z y i k o n o g r a f i c z n e j w ohodzą r ó w n ie ż w s k ł a d h a s e ł p o św ię c o n y c h B ła ż e jo w i B e re jo w i i Z o f i i B o r a w iń s k ie j^ '»

Oba t e h a s ł a s y n t e t y z u j ą i c h a r a k t e r y z u j ą d o ty c h c z a so w e p r o p o z y c je

i n t e r p r e t a c y j n e , n i e p o s z e r z a j ą c i c h je d n a k o dodatkow e s k ł a d n i k i .

W b io g ra m ie B a r e ja zw rócono w iąo m .i n . uwagą n a św iadom ą a r o h a i z a -

o j ą s to s o w a n ą p r z e z e ń p rz y z d o b ie n i u kodek sów , k t ó r a p o l e g a ł a p r z e ­

de w sz y s tk im n a z a p o ż y c z e n ia c h z i l u m i n a t o r s t w a r o m a ń s k ie g o , z a ś

w ż y c i o r y s i e B o r a w iń s k ie j p o d k r e ś l o n o , i ż j e j d e k o r a c je k sią ż k o w e

" s t o j ą na, p o g r a n i c z u s z t u k i lu d o w e j, p r z e k s z t a ł c a j ą c e j n a j ę z y k fo rm n o w o ż y tn y c h t r a d y c j e ś r e d n i o w i e c z a " , a k a l i g r a f i a t e j ban©—

d y k ty n k i ze S t a n i ą t e k k .K rak o w a j e s t "w znacznym s t o p n i u t r a n s p o ­ z y c ją " b arokow ych wzorów h a f c i a r s k i c h .

S fie k tó re b io g ram y p o l s k i c h ilu m in a to ró w barokow y ch z n a l a z ł y się . w w ydaw nictw ach o b c y c h , m. i n . w p ie r w s z y c h tom ach p o p u la r n e g o T h ie m e -jB a c k e rs^ ' . I c h d o b ó r b y ł w tym s ło w n ik u , jaz: s i ę wyda j e , k w e s t ią p rz y p a d k u i n i e j e s t on m ia r o d a j n y , zarów no d l a s t a n u ów­

c z e s n y c h b a d a ń n ad p o ls k im ilu m in a to r s tw e m , j a k i d l a sam ego z j a ­ w i s k a , gd y ż u w z g lę d n io n o w nim t y l k o k l i k u p o m n ie js z y c h d e k o r a t o ­ rów kodeksów® Innym obcym s ło w n ik ie m , z a w ie ra ją c y m dane d o ty c z ą ­ ce ilu a iin a to r ó w n a t e r e n i e H z ® c z y p o s p o lite j j e s t p r a c a P .M .Ż o łto w - s k i e g o , w k t ó r e j u w z g lę d n io n o k a li g r a f ó w i m a la rz y k s i ą g u n ic k ic h , i praw osław nych'"’ .

Pow ażną g ru p ę p o ś ró d wydawniotw d o k o m en ta o y jn y o h s ta n o w ią k a t a l o g i i in w e n ta r z e z a b y tk ó w . B a j b a r d z i e j o g ó ln y z n i o h - " K a ta ­ l o g Zabytków S z t u k i w p o lso © " - s y g n a l i z u j e i s t n i e n i e barokow ych rę k o p is ó w ilu m in o w a n y c h t y l k o w n a jn o w s z y c h sw ych tom ach? H oty d o ty o z ą o e r ę k o p is ó w o b e jm u ją t u o p i s i k o n o g r a f io c n y / s t y l i s t y k a d e k o r a c j i , i o h m o ty w y /, a u to r s tw o i d a to w a n ia , m ie js c e w y k o n a n ia i p r z e z n a c z e n i e . I n a c z e j s p ra w a w y g lą d a z k a ta lo g a m i o r a z in w e n ta ­ r z a m i r ę k o p is ó w . W tym z a k r e s i e bowiem d o s t r z e g a l n a j e s t p r z e d e w s z y s tk im d a le k o p o s u n i ę t a h e t e r o g e n l o s n o ś ó o p is ó w , s ta n o w ią c a wy­

r a z b r a k u j e d n o l i t e j m etody w i c h o p ra c o w a n iu / in w e n t a r z e 1 k a t a ­ l o g i rę k o p is ó w o b e jm u ją z r e s z t ą m in im a ln ą o z ę śó n a s z y c h z b io r ó w / . Mimo t o m ożna mówló o pew nej e w o l u o ji w z a k r e s i e o p is y w a n ia i k o ­ n o g r a f i i p o s z o z e g ó ln y o h z a b y tk ó w . I n f o r m a c j i n a te m a t p o c z ą tk o w e ­ go s ta d iu m t e j e w o l u c ji / i n i e j a k o j e j s t a n u w y jś c io w e g o / d o s t a r ­ c z a nam g łó w n ie " K a ta lo g rę k o p is ó w B i b l i o t e k i U n iw e r s y te tu J a g i e l ­ lo ń sk ie g o ® opraoow any p r z e z T .W is ło o k ie g c >0® W is ło o k i odnotow yw ał t u t y l k o - n a z a s a d z ie p o z y ty w is ty c z n e j r e j e s t r a c j i fa k tó w - i s t ­ n i e n i e z d o b ie ń , w y m ie n ia ł w a ż n ie js z e i c h e le m e n ty , o s a s e a z a ś u j ­ mował j e w s p o s ó b s y n t e t y c z n y , s k ró to w y . I t a k , o p i s u j ą c sie d e m n a ­ s to w ie c z n y r ę k o p i s p t . " G e o m e tria oum f i g u r i s " , p o d k r e ś l a ł , i ż po­

s i a d a on " n i e k t ó r e f i g u r y m alo w an e"^® W innym z a ś m ie js c u z w ra ­ c a ł u w ag ę, że w o p isy w a n e j k s i ą ż c e k a ż d a s t r o n i c a j e s t " o b w ie d z io ­ n a s ł o t a m i ra m e o z k a m i, k a żd y l n i o j a ł 1 k a ż d e z a ty t u ło w a n i e r o z - d z ia łó w z ło c o n a ” 52 . W y m ieniał on t a k ż e h e r b y , m alowane t a b l i o e ge­

n e a lo g i c z n e i p o r t r e t y p r o to p l a s t ó w możnyoh ro d ó w , k t ó r e s t a n o w i -

- 171

ł y d e k o r a c je p o s z c z e g ó ln y c h rę k o p is ó w 53 . M etodą o p i s u i k o n o g r a f i ­ c z n eg o r ę k o p is ó w | z a p o c z ą tk o w a n ą p r z e z W is ło c k ie g o , k o n ty n u u ją t r z y k o l e j n e w yd aw nictw a. H a jw c z e ś n ie j z n i c h - v o s a s i e I I w ojny ś w ia to w e j - opracow any z o s t a ł " P rz e w o d n ik po z b io r z e rę k o p is ó w w i­

la n o w s k ic h " Sem kow icza /w ydano g o , oo p raw da p ó ź n i e j , w 1961 r . z u z u p e łn i e n i a m i P . B ańkow skie g o '’* / W«Ssmkowios z a le d w ie odn oto w u­

j ą i s t n i e n i a z d o b ie ń / " v o l » I I z a w ie r a album ry sunków g e o m e try c z n o "

- a r c h i t e k t o n i c z n y c h ’’' ^ / , z a ś P . B ańkow ski trz y m a s i ę w rę c z n ie w o l­

n i c z o s t y l i s t y k i w i s ło c k i e g o i ja g o s p o so b u r e j e s t r a c j i ornam en­

tów p E a p i e r w s z e j k a r c i e c z y s t e j , wymalowany w i e l o s t r o n i c o w y / ! / k o lo ra m i h e r b S o b ie s k io h * '’^ * Równie b l i s k i e m e to d z ie W is ło c k ie g o s ą o p is y z a w a rte w " K a ta lo g u rę k o p is ó w B i b l i o t e k i PAK w K ra k o w ie ” i w " I n w e n ta r z u rę k o p is ó w B i b l i o t e k i J a g i e l l o ń s k i ® j ” "’ ?» J e ż e l i j e d ­ n a k a u to r z y p ie rw s z e g o w ydaw nictw a w y m ie n ia ją r o d z a j z d o b ie ń , wy­

s t ę p u j ą c e w n i o h m otyw y, t e c h n i k ę , p r z y pomocy k t ó r e j z o s t a ł y one z r e a li z o w a n e , w i n w e n ta r z u rę k o p is ó w BJ o g r a n ic z o n o s i ę z a le d w ie do o d n o to w a n ia z d o b ie ń i t e c h n i k i i c h w ykonania»

Z n a c z n ie p e ł n i e j s z ą form ę o p i s u z d o b ie ń za p ro p o n o w ał E . Ba­

de o k i . Opracowane p r z e z e ń k s i ę g i a r c h iw a ln e Lwowa o trz y m a ły bo­

wiem b a rd z o s z c z e g ó ło w ą c h a r a k t e r y s t y k ę d e k o r a c j i . W j e j s k ła d w c h o d z iła p r e c y z y jn a / z w y k l e / a n a l i z a m a t e r i a ł u ik o n o g r a f io z n e g o , a t a k ż e om ów ienie w y s tę p u ją c y c h w nim tem atów i motywów. B a d e e k i u k s s a ł ró w n ie ż z a le ż n o ś ć d e k o r a c j i k s i ą g m i e j s k i c h Lwowa od t w ó r - o z o ś o i m ie jsc o w y c h ilu m in a to r ó w o r m ia ń s k ic h 5Ô «

S t r u k t u r ę i w y g ląd barokow ych z d o b ie ń i l u m i u a t o r a k i o h o d d a je w p e ł n i d o p ie r o o p i s " G rs d u a łu " G rz e g o rz a z W ronek z a w a rty w "Ka­

t a l o g u rę k o p is ó w s t a r o p o l s k i c h B i b l i o t e k i K ó r n i c k i e j " opracow any p r z e z A. Chyozewską 59 . K o le jn o w ym ienione z o s t a ł y t u t a j w s z y s tk ie - n a j d r o b n i e j s z e n aw et - motywy o r n a m e n ty k i, i o h p o ł o ż e n i e , s t y l i s ­ tyka® J e d n o c z e ś n ie - z g o d n ie z z a sa d a m i i n t e r p r e t a c j i s e m a n ty c z n e j p i e r w s z e j w a rstw y n a t u r a l n y o h p rzed m io tó w / r ó w n ie ż p o s t a o i / s f o r ­ m ułow anych p r z e z P a n o f s t y ÿe g o ° - u w y d a tn io n e z o s t a ł y r e l a o j e o rn a ­ mentyk:!. z kom pozycjam i f i g u r a l n y m i .

P o m in ę liśm y w tym p r z e g l ą d z i e św iadom ie k i l k a k a ta lo g ó w . W pew nych w ypadkach b y ł a t o bowiem j e d y n i e fo rm a u p o rz ą d k o w a n ia ma­

t e r i a ł u z a w a rte g o w o p ra c o w a n iu m o n o g raficzn y m / p r a c e M .B e rso h n a ^ 1

o r a z P .K o p ery i L .L e p s z e g o 62 / « I n a o z e j j e s t z k a ta lo g ie m Z .A m e ise -

n o w e j. Z am ieszczo n o w nim bowiem t y l k o j e d e n o p is b aro k o w ej k s i ą ż ­

k i ilu m in o w a n e j / ś p i e w n i k a H i p o l i t a S z o l c a / , k t ó r e g o w y jątk o w o ść -

z p u n k tu w id z e n ia t e m a ty k i n i n i e j s z e g o a r t y k u ł u — i s t r u k t u r a wew­

n ę t r z n a z a d ec y d o w ały o p o t r a k t o w a n iu go ja k o typow ego u j ę c i a mono­

g r a f i c z n e g o 6 3 .

P o r a w r e s z o ie p o ś w ię o ió n i e c o m ie j s c a opracow aniom m onogra­

fic z n y m p o s z c z e g ó ln y c h zabytków / l u b t e ż i c h z e s p o łó w / i m a n if e s ­ towanym ta m , b e z p o ś r e d n io l u b i m p l i c i t e , postaw om m eto d o lo g iczn y m »

D ługo w b a d a n ia o h n a d barokow ym i i lu m in a c ja m i dom inow ało po­

z y ty w is ty c z n e u j ę o i e t e g o z a g a d n i e n i a . O d c z y tać j e możemy m . i n . w p r a c a c h M .B e rso h n a . S ta n o w isk o swe w k w e s t i i barokow ych rę k o p is ó w w y ło ż y ł u o zony po r a z p ie r w s z y w k s ią ż c e n a te m a t m o d lite w n ik a M a r ii K a z im ie ry S o b ie s k i® j, s p o rz ą d z o n e g o p r z e z S t a n is ł a w a B aczyń­

s k i e g o , s e k r e t a r z a k r ó le w s k i e g o , w 1677 r o k u 6\ Z d o b ie n ia m i te g o r ę k o p i s u z a jm u je s i ę B e rs o h n m a r g i n a l n i e , s t a r a j ą c s i ę p o t r a k t o ­ wać go r a c z e j ja k o j e d e n z "za b y tk ó w o d n o s z ą c y c h s i ę do ż y c i a pub­

l i c z n e g o i domowego daw nej P o l s k i ” i u d o w o d n ić , n a g r u n c ie d z i e ­ w ię tn a s to w ie c z n e g o e ru d y o jo n iz m u h i s t o r y c z n e g o , i ż wykonany on zo­

s t a ł d l a M a r ii K a z im ie ry w ł a ś n i e , a n i e d l a j e j c ó r k i - T e re s y Ku—

negu n d y 65 . P o ja w ia s i ę z a te m t u t a j - b e z s z e r s z e g o r o z w i n i ę c i a w s z e la k o - k o n c e p c ja s z t u k i ja k o o b r a z u s p o łe c z n e g o , z a p re z e n to w a ­ n a w s p o s ó b c a łk o w ic ie zgodny z k o d y f i k a c j ą H i p o l i t a T a i n e 'a 66 . R ów nież w s z e r s z e j p ra o y B e rs o h n a - o daw nych r ę k o p i s a c h i lu m in o ­ w anych - z n a j d u j ą s i ę f r a g m e n ty , w k t ó r y c h o d w o łu je s i ę on do u j ę ­

c i a d z i e ł a s z t u k i ja k o p r z e d m io tu z a le ż n e g o od ż y c i a s p o łe c z n e g o .

" K s ią ż k a t a z a s ł u g u j e - p i s a ł o g r a d u a l» k a r m ę lita ń s k im S t a n i s ł a ­ wa ze S t o l o a z 1644 r . - n a s z c z e g ó ln ą uwagę / . . . / z t e g o w z g lę d u , że p r z e d s t a w i a m a t e r i a ł dosyó b o g a ty z ż y c i a domowego i e s t e t y o z - neg o P o l s k i w XVII w ie k u / . . . Z 8* , A n a l i z u j ą c dawne r ę k o p i s y po­

r z ą d k u j e j e B e rs o h n , mimo d o w o ln o ś c i p r z y w yborze opracow yw anych d z i e ł , w r o d z a j k a t a l o g u / j e s t t o u p o rz ą d k o w a n ie sym p to m aty czn e d l a p r z y j ę t e j p r z e z e ń m e to d y /, g d z ie c a ł ą swą uwagę s k u p ia n a schem atycznym w y l i o z e n i u o eo h f o rm a ln y o h , w ła ś c iw o ś c i t e c h n o l o ­ g ic z n y c h i motywów o p isy w a n y ch z d o b ie ń . B ie d o s t r z e g a t e ż ż a d n e j i s t o t n e j r ó ż n i c y pom iędzy r ę k o p is a m i ś r e d n io w ie c z n y m i, r e n e s a n s o ­ wymi i barokow ym i, w id z ą c w t y c h o s t a t n i c h j e d y n i e p rz e ja w y z a co ­ f a n i a t e c h n i k i i l u s t r a c y j n e j . Podobne e r u d y o y j n o - f a k t o g r a f i c z n e r o z w i ą z a n i a , k e n o e n tr u ją o e s i ę - z g o d n ie z p o z y ty w is ty c z n y m i z a p o - try w a n ia m i n a s z tu k ę - " p rz e d e w sz y s tk im n a z a g a d n i e n ia c h e t y l u , a u to n o m io z n e j, w i z u a ln e j form y a r t y s t y c z n e j 11 , p r o p o n u ją ró w n ie ż p r a c e p r z y e z y n k a r e k ie wydań® n a p o c z ą tk u XX w ie k u i w o k r e s i e m ię­

dzyw ojennym , a pośw ięceń© i l a m i n a t o r s t w u barokow em u“5® M etodę B er—