Przekształcenia przestrzenne ujścia rzeki Świny w Świnoujściu

(1)

Wprowadzenie

Introduction

Rzeka Odra uchodzi do Baätyku trzema odnogami: zachodniñ Pianñ, Ĉrodkowñ ćwinñ i wschodniñ Dziw- nñ¹. Dla Pomorza oraz ziem poäoĔo- nych na poäudnie od niego, ujĈcia te zawsze byäy nie tylko niezwykle waĔ- ne, ale posiadaäy równieĔ róĔnorod- ne znaczenie:

strategiczne, bowiem broniäy do- stöpu do Zalewu Szczeciþskiego i wielu miejscowoĈci oraz ziem poäoĔonych na poäudnie od linii Baätyku;

gospodarcze, bowiem od najdawniejszych czasów stanowiäy po- nadregionalne wodne poäñczenie komunikacyjne, säuĔyäy Ĕegludze wraz z transportem, äñczyäy z wo- dami Baätyku uprzemysäowione tereny i urodzajne gleby poäu- dniowych ziem;

geograficzne, okreĈlaäy specy- ficznñ przestrzeþ Bramy ćwiny uksztaätowanñ w okresie cofa- jñcego siö zlodowacenia (okoäo 15–14 tys. lat p. n. e.)², charak- teryzujñcñ siö niepowtarzalnym klimatem, mocno zróĔnicowanñ rzeĒbñ terenu z klifowymi brze- gami, licznymi przemieszczajñ- cymi siö wyspami oraz roĈlinno- Ĉciñ halifilnñ (säonoroĈla);

historyczne, poniewaĔ róĔnorod- ne „zawirowania polityczne” po- wodowaäy nie tylko zmiany admi- nistracyjne, ale miaäy niebagatel- ny wpäyw na powstawanie i two-

rzenie przestrzeni wokóä ujĈcia ćwiny;

kulturowe, bowiem kaĔdy z nowych czynników miastotwór- czych powodowaä tworzenie spe- cyficznie ksztaätowanych enklaw kulturowych;

przestrzenne, ksztaätowane nie tylko poprzez naturalny krajo- braz kulturowy, ale poczñwszy od 1720 roku poprzez rozbudo- wö (ciñgäe powiökszanie, mo- dernizowanie i komponowanie) przestrzeni i zachodzñce w niej zmiany, powstaäe w wyniku Ĉwia- domej dziaäalnoĈci czäowieka prowadzonej w obszarze ujĈcia, po obydwu stronach rzeki ćwiny.

Te ostatnie, byäy wynikiem nadrzödnych dziaäaþ polityczno- -gospodarczych, w efekcie cze- go dokonywano ciñgäej rozbudo- wy i modernizacji partii ujĈciowej rzeki, równolegle poszerzajñc prze- strzeþ zlokalizowanñ wokóä niej, któ- rñ po wstöpnym zagospodarowaniu, a póĒniej po ustabilizowaniu grun- tów wykorzystywano dla realizacji planistyczno -przestrzennych róĔnych celów miejskich.

Panorama rzeki z poÁowy XVII wieku

Panorama of the river from the middle of the 17

^th

century

NajwczeĈniejsze wyobraĔenie ujĈcia ćwiny pochodzi z 1652 roku³, kiedy na wysokim, zachodnim klifo-

Pr ze ks zt a Ác en ia p rz es trz en ne u jÅ ci a r ze ki Äw in y w Ä w in o uj Åc iu A lic ja B ira no w sk a -K ur tz

Spatial

Transformations

of the Äwina

River Estuary

(2)

wym brzegu istniaäa wieĈ koĈcielna West Swine. Jej zabudowö tworzyäy luĒno rozrzucone domostwa zgrupo- wane wokóä wiejskiego koĈcioäa oto- czonego parkanem, nieco na póänoc koszary i niewielki nowoĔytny fort carré. Na wysokim klifie wschodniej strony istniaä bliĒniaczy fort; w ni- skich partiach rzeki osada przewoĒ- ników promowych. Rzeka päynö- äa leniwñ strugñ gäöboko w dolinie, zajmujñc zaledwie niewielki wyci- nek ówczesnego niezwykle szerokiego koryta. Ponad klifami dominowa- äy rozlegäe lasy liĈciaste, kompleksy fortów oraz wieĔa koĈcioäa. Ta ostat- nia przez däugie lata byäa dominan- tñ w panoramie zachodniego brzegu i w póĒniejszej przestrzeni miejskiej oraz punktem nawigacyjnym w Ĕegludze. Z tamtych lat do dzisiaj (w przeksztaäconej formie) zachowa- äa siö jedynie zachodnia zatoka „merianowska”⁴, stanowiñc wspóäcze- Ĉnie uksztaätowane bulwary miejskie w okolicy Placu Rybaka i Muzeum.

Panorama rzeki od 1720 r.

do pocz»tku XIX w.

Panorama of the river from 1720 to the beginning of the 19

^th

century

W 1720 roku Prusy odzyskaäy czöĈè ziem pomorskich wraz z uj- Ĉciem ćwiny i Dziwnej, odebranych Szwedom w wyniku pokoju koþczñ-

cego wojnö 30 -letniñ (1618–1648).

Piana bödñca wówczas jedynym späawnym nurtem, pozostaäa w ich rökach aĔ do 1820 roku, dlatego z polecenia króla pruskiego rozpo- czöto prace badawczo -wykonawcze dñĔñce do regulacji, udroĔnienia i przystosowania ćwiny do Ĕeglugi.

Dziaäania te byäy nadrzödnymi zada- niami, bowiem od osiñgniöcia pozy- tywnych wyników uzaleĔniano inne realizacje. Do 1739 roku trwaäy szeroko zakrojone badania prowadzo- ne w nurcie ćwiny i na rozlegäych äachach zalegajñcych w wodach Za- toki Pomorskiej, które bardzo szybko wykorzystano do oparcia konstrukcji róĔnorodnie ksztaätowanych prze- gród i grodzi, tworzñcych zewnötrz- ne linie graniczne rzeki, ciñgle prze- suwane w wody morskie. Urobkiem uzyskiwanym z prac ziemnych za- sypywano wymienione przegrody, tworzñc polderowe tereny wyrywa- ne morzu, okreĈlane jako „nowe zie- mie” lub „nowe lñdy”. Liniö brzego- wñ rzeki coraz bardziej nasuwano w wody zatoki, a niewypeänione zie- miñ poldery przez däugie lata säuĔy- äy jako zimowe leĔa i miejsca do cu- mowania floty, tworzñc w przestrzeni „malownicze” skupiska jednostek päywajñcych, masztów, oĔaglowa- nia, rei. W latach 1740–1745 zalñ- dowano wschodniñ zatokö „meria- nowskñ”, uzyskujñc duĔe partie nowego lñdu⁵.

PowyĔsze dziaäania to nie tylko

„rozciñgniöcie” panoram, ale gäów- nie regulacja i przesuniöcie rzeki, jak równieĔ znaczne podniesienie lu-

stra wody, szczelnie wypeäniajñce- go teraz caäñ przestrzeþ koryta ćwi- ny, co w konsekwencji doprowadzi- äo do likwidacji klifowych brzegów.

Nastñpiä teĔ caäkowity wyrñb lasów, nie tylko na styku przestrzeni miejskiej, ale z wysp (Wolin i Uznam), bowiem w pracach regulacyjnych pozyskiwane drewno stanowiäo pod- stawowy materiaä budowlany.

Od 1739 roku trwaäy prace nad rozwiñzaniem planistycznym ćwino- ujĈcia, którego plan przedstawiono juĔ w 1751 roku⁶, a struktura prze- strzenna tamtego miasta w caäoĈci znalazäa siö w obszarze pierwotne- go – staäego lñdu (z modyfikacjami i rozszerzeniami przetrwaäa do dzisiaj). Miasto „wtäoczono” pomiödzy najwaĔniejsze ówczesne elementy przestrzenno -wysokoĈciowe: wiej- ski koĈcióä, stary szaniec i Królew- ski Dom Licencyjny, wykorzystujñc te obiekty jako zewnötrzne domi- nanty w dwóch barokowych osiach kompozycyjnych przecinajñcych siö w rynku, od którego wprowadzono szerokie (trójkñtne) otwarcie w stronö bulwarów i wody. Zachodnie partie miasta doprowadzono do wiejskiego koĈcioäa, speäniajñcego jeszcze przez däugi czas funkcje Ĉwiñtyni miejskiej;

od wschodu zachowano szeroki pas nie zabudowanego przedpola, nie- zbödnego dla prawidäowego funk- cjonowania ówczesnych fortyfikacji.

W przestrzeni „staäego lñdu” wznie- siono pierwszñ wieĔö nawigacyjnñ (Lechten Obserwatorium). W tam- tym czasie rozpoczöto ksztaätowa- nie przestrzeni na polderowych zie-

(3)

miach, dla których zieleþ wodolubna poczñtkowo speäniaäa funkcje stabi- lizacji narzutowego urobku ziemne- go. W nastöpnym stuleciu przepro- jektowana zostaäa w pierwszy pu- bliczny park Pomorza (nawiñzujñcy do barokowych rozwiñzaþ ogrodów francuskich); parku w caäoĈci zloka- lizowanego na polderach⁷. Niezalñ- dowane jeszcze – wolne grodzie wykorzystywano teĔ do osadzania róĔ- norodnie ksztaätowanych fortyfikacji. Nie odcisnöäy one jednak swojego piötna w najstarszych panoramach, bowiem czöĈè z nich pozo- staäa w sferze projektowej, realizo- wane zaĈ obiekty osadzano gäöboko w lñdzie lub poniĔej koron farwate- ru, ponad którymi wystawaäy jedynie lufy dziaä armatnich. Z tych najstarszych realizacji, jedyny element przestrzenny säuĔy dzisiaj jako nasyp ziemny pod murowanñ, okrñgäñ Wie- Ĕñ Pilotów Morskich.

W poäowie XVIII wieku w panoramie zachodniego brzegu rzeki w dalszym ciñgu dominuje wie- Ĕa koĈcioäa wiejskiego, kilka wiatra- ków w konstrukcji kozäowej powsta- äych na obrzeĔach zabudowy oraz wieĔa nawigacyjna wzniesiona po- miödzy rzekñ a zatokñ. W linii brzegu istnieje zachodnia zatoka merianowska wraz z nowoĔytnym fortem, rozbudowanym do oĈmioboczne- go zaäoĔenia. Ponad dwuspadowy- mi dachami parterowej, wolnosto- jñcej zabudowy szachulcowej góru- je Królewski Dom Licencyjny zloka- lizowany w rynku oraz kilka innych nieco wyĔszych budynków. Od stro-

ny póänocnej miasto osäania ciñgle rozrastajñca siö przestrzeþ póĒniej- szego parku⁸. PowyĔszy stan rzeczy istniaä do lat 20. XIX wieku.

Panoramy XIX w.

Panoramas of the 19

^th

century

Trzykrotnie w XIX wieku na- stñpiäy istotne zmiany w przestrzeni ćwinoujĈcia: pierwsza rozszerzyäa zabudowö miejskñ o enklawö zwiñ- zanñ z letniskiem i wypoczynkiem;

druga wiñzaäa siö z budowñ fortów pruskich, trzecia z translokacjñ let- niska bezpoĈrednio nad brzeg morski. Zmiany te znalazäy odzwiercie- dlenie w panoramach od strony rzeki; doäñczyäa do nich kolejna – zwiñ- zana z morskim brzegiem.

Letnisko byäo alternatywñ dla upadajñcego (w wyniku wojen) portu przeäadunkowego. Wzorem innych doskonale zlokalizowanych miejscowoĈci nadbaätyckich, w 1822 roku powoäano w ćwinoujĈciu Towa- rzystwo Akcyjne „Kñpielisko Mor- skie”, poczñtkujñc powstanie nowego zespoäu i funkcji miejskiej, bez- poĈrednio zwiñzanej z wypoczynkiem. Ten zespóä wykorzystaä nieza- budowane nadrzeczne poldery poäo- Ĕone na wschód od zabudowy miejskiej, pomiödzy portem (znajdujñ- cym siö bezpoĈrednio przy rzece) a parkiem od póänocy. Nowym ele- mentem przestrzennym staä siö oka- zaäy wielopiötrowy dom zdrojowy z czterospadowym dachem koperto- wym, poprzedzony ozdobnym ogro-

dem, z rozlegäym placem otwartym na wodö i przysäoniöty od póänocy zieleniñ Plantage⁹. Powoäanie letni- ska wymusiäo teĔ budowö licznych hoteli oraz pensjonatów zwiñzanych wówczas ze strukturñ miejskñ, co nie tylko powiökszyäo obszar miasta, ale radykalnie zmieniäo jego zabudowö.

Znane ryciny miasta z okoäo poäowy XIX wieku¹⁰ prezentujñ kilkupiötrowe okazaäe budynki w konstrukcji mie- szanej, nakryte dachami dwuspado- wymi lub naczóäkowymi, tworzñce zabudowö zwartñ. Ponad kalenica- mi dominowaäy wieĔyczki róĔnych obiektów¹¹. W dalszym ciñgu praco- waäy dawne wiatraki i kilka nowych holendrów. Dawne, barokowe otwarcie na wodö zamieniono w „reprezentacyjny salon miasta”, z dwoma najwiökszymi i najznakomitszymi hotelami (Prusy i Pod Trzema Koro- nami) wzniesionym po obydwu stro- nach nowego ratusza miejskiego.

Przemianie ulegä teĔ wschodni brzeg rzeki¹², na którym po pracach hydrograficznych pozostaäo wiele otwartych polderów, zlikwidowano jednak klifowy brzeg. Dawna osada przewoĒników promowych rozro- säa siö w kompleks jednorodzinnych parterowych domów o konstruk- cjach mieszanych, tworzñc zalñĔek póĒniejszych przedmieĈè (Warszów i Chorzelin) powiñzanych z portem rybackim i zespoäem komponowa- nej zieleni (Elsen Plantage), powsta- äej z analogicznych przyczyn co Park Zdrojowy.

Po 1822 roku zaczöäa siö two- rzyè panorama wybrzeĔa morskie- Ryc. 1. ćwinoujĈcie, panorama zachodniego brzegu rzeki, widok ze wschodniego nabrzeĔa

od strony dworca kolejowego (fot. K. Kurtz, 2002) Fig. 1. ćwinoujĈcie, panorama of the western riverbank, view from the western embankment

from the side of the railway station (photo K. Kurtz, 2002)

(4)

go. Wprawdzie aĔ do 1881 roku teren nadmorski byä niezwykle mocno lekcewaĔony, to jednak bezpoĈred- nio w linii plaĔy pojawiäy siö pierw- sze drewniane äazienki morskie, a na brzegu przebieralnie¹³.

Drugim istotnym zjawiskiem przestrzennym XIX wieku byäa bu- dowa trwaäych fortyfikacji pruskich (rozpoczöta w 1837 r., ukoþczona w latach 1850–1854), zlokalizowanych na polderach na styku nowego ujĈcia rzeki i wód Zatoki Pomorskiej.

Powstaäy one dla obrony rzeki, portu, nowej drogi morskiej prowadzonej kanaäami (Królewskim i Mieleþskim), przeprawy promowej pomiödzy brze- gami oraz nadzorowania caäej Ĕeglu- gi – od morza aĔ do Szczecina. Czte- ry forty bezpoĈrednio zwiñzane z rze- kñ, äñcznie z pozostaäymi elementa- mi przestrzennymi (szaþce, lunety, laboratoria, prochownie, kaponie- ry, itd.) utworzyäy Morskñ Twierdzö ćwinoujĈcie. Do lat 30. XX wieku nie byäo na koronach jej waäów i wszyst- kich trwaäych obiektów, Ĕadnej zieleni poza darniñ, a szeroko otwarte dziaäobitnie (na przedpola), pozwa- laäy na prowadzenie ostrzaäu okröĔ- nego (w wielu kierunkach). Jedynym odstöpstwem od tej reguäy byä teren zielony (Elsen Plantage), pochodzñcy z XVIII wieku, przylegajñcy od póäno- cy do fortu Gerharda (Nr II).

Po wybudowaniu fortów pruskich w panoramie rzeki pojawiäy siö masywne kubatury: na zachodnim okrñgäego Fortu Anioäa (Nr III), na wschodnim nieistniejñcego juĔ fortu Nr I. Dwa inne masywne obiekty (fort Nr II i IV) akcentowaäy jedynie waäy ziemne, bowiem wszystkie ich elementy murowane i trwaäe, od- dalono znacznie od rzeki i „schowa- no” za liniami waäów, prowadzonymi równolegle do wody. WysokoĈcio- wym akcentem wschodniego brzegu, staäa siö latarnia morska¹⁴, zachodniego zaĈ, nowa (okrñgäa) WieĔa Pi- lotów Morskich wzniesiona z czer- wonej cegäy¹⁵.

Rok 1881 przyjöäo siö uwaĔaè za czas koþczñcy budowö ”nowych lñdów,” co wiñzaäo siö ze stabiliza- cjñ gruntów, moĔliwoĈciñ ich wy- korzystania dla wznoszenia obiek- tów architektonicznych, a w konsekwencji powstania nowej dzielnicy, od poczñtku XX wzbogaconej wieku funkcjami kurortu. Od lat 1885–1887 zaczñä siö proces tworzenia Ĉwinouj- skiej dzielnicy nadmorskiej, wypeä- nionej indywidualnie projektowa- nymi pensjonatami oraz hotelami, z powstaäym na osi zaäoĔenia oka- zaäym domem zdrojowym sprzöĔo- nym z ozdobnym ogrodem, szerokñ promenadñ, zieleniñ projektowanñ wzdäuĔ ulic, przy corsie oraz z szero- kim pasem ochronnym wprowadzo-

nym pomiödzy plaĔami, ruchomy- mi wydmami a zabudowñ. PowyĔ- sze treĈci znajdujemy w nadmorskiej, szczególnie okazaäej panoramie kurortu, bowiem „narasta ona” wraz ze zbliĔaniem siö jednostek päywa- jñcych do staäego lñdu. Ta reprezen- tacyjna partia ćwinoujĈcia zmienia siö bezustannie z kaĔdego miejsca i kñta ekspozycji. Szczególnie boga- to prezentowaäa siö dla zachodniego brzegu zatoki, znacznie skromniej- sza byäa przy woliþskim (wschodnim) odcinku.

Utworzenie dzielnicy nadmorskiej doprowadziäo do translokacji (bezpoĈrednio nad morze) funkcji wypoczynkowo -letniskowych. Do- prowadziäo teĔ do zaniku i likwidacji nadrzecznej enklawy letniskowej.

W jej miejsce powstaäa wolnostojñ- ca zabudowa jednorodzinna, powiñ- zana z ogrodami oraz wysoka, wysu- blimowana w ksztaäcie wieĔa nawigacyjna, czöĈè terenu wykorzystano pod rozbudowö stoczni.

XX w.

The 20

^th

century

Po 1889 roku zmieniäa siö koncepcja prowadzenia wojen, wymaga- jñca rozciñgniöcia linii obrony i prze- niesienia jej do nowo wznoszonych baterii nadbrzeĔnych rozrzuconych

(5)

wzdäuĔ morskiego brzegu i w po- äudniowych partiach rzeki. Masko- wanie nowych kompleksów militar- nych wymagaäo terenów leĈnych, co spowodowaäo, Ĕe pomiödzy lata- mi 1902–1908 brzegi rzeki oraz nadmorskie obszary zaczöto bardzo in- tensywnie zalesiaè. W konsekwencji zaczöäy zanikaè dalekie perspektywy widoczne wczeĈniej z róĔnych miejsc oraz z drogi wodnej, przesäa- niajñc tym samym wiele kompleksów przestrzennych lub obiektów. Nowe stanowiska ogniowe nie zaistniaäy w panoramach, bowiem skutecznie byäy maskowane. Odsäoniöta pozo- stawaäa jedynie zabudowa miejska poprzedzonñ szerokimi, nadrzecz- nymi reprezentacyjnymi bulwarami wykorzystywanymi dla spacerów, którymi od czasu do czasu w kierunku portu przejeĔdĔaä pociñg. Bulwa- ry säuĔyäy teĔ do ustawiania bud kra- marskich i prowadzenia okoliczno- Ĉciowego handlu obwoĒnego; na- brzeĔe byäo miejskñ przystaniñ dla róĔnorodnych jednostek päywajñ- cych. Odsäoniöte pozostawaäy teĔ urzñdzenia i punkty nawigacyjne.

W panoramie wschodniego brzegu od poczñtku XX wieku zaist- niaä kompleks budynków kolejowych wraz z dwoma kolejowymi wieĔami ciĈnieþ (zachowanymi do dzisiaj), a przy nabrzeĔu unowoczeĈniona miejska przystaþ promowa.

W wyniku bombardowaþ oraz póĒniejszego braku zabezpieczeþ i remontów, z przestrzeni ćwinouj- Ĉcia (odbudowujñcego siö po znisz- czeniach wojennych) zniknöäy duĔe

partie zabudowy. W kurorcie, od lat

„brakuje” okoäo poäowy zabudowy pensjonatowej wraz z domem zdrojowym, tworzñc w nadmorskiej panoramie dysharmoniö ukäadu i kompozy- cji przestrzennej. Ogromne ubytki ist- niaäy teĔ w enklawie samego miasta.

Od 1968 roku przystñpiono do od- budowy, wznoszñc na kanwie histo- rycznego miejskiego ukäadu urbani- stycznego, wielokondygnacyjne blo- ki mieszkalne i punktowce przekry- te stropodachami. Takie realizacje punktowo wprowadzono do dzielnicy nadmorskiej, dla której (perspek- tywicznie) przewiduje siö odbudo- wö brakujñcej partii wraz z odtwo- rzeniem domu zdrojowego, nadajñc im wspóäczesne rozwiñzania form.

W 1968 roku powstaä port przeäadunkowy towarów masowych

„ćwinoport II”. Z przestrzeni rzeki wschodniego brzegu wyburzo- no fort pruski Nr I wraz z zabudowñ mieszkalnñ caäej dzielnicy Chorze- lin. W ich miejsce pojawiäa siö po- töĔna päyta skäadowa opasana sys- temem torowisk kolejowych, ma- sywnych dĒwigów i urzñdzeþ por- towych. Suwnice portowe skutecznie obudowaäy teĔ dalsze czöĈci na- brzeĔa na wysokoĈci latarni morskiej i fortu Gerharda (Nr II), doprowadza- jñc do caäkowitej likwidacji otwarè, perspektyw i powiñzaþ z rzekñ. Po- mimo dobrze prowadzonej rewitali- zacji, Fort Gerharda nigdy nie odzyska dawnych powiñzaþ z rzekñ. Wy- ciöcie szerokiego pasa zieleni wy- sokiej porastajñcej brzeg zachodni, spowodowaäo czöĈciowe odsäoniö-

cie Fortu Zachodniego (Nr IV). Dzia- äanie to uplastyczniäo kompleks mi- litarny zachodniego brzegu, wydo- bywajñc (podkreĈlajñc) dotychczas nieczytelne elementy przestrzenno- -kompozycyjne oraz zaleĔnoĈci, jakie zachodziäy pomiödzy obiektem a li- niñ rzeki (ryc. 1, 2, 3). Prace wykona- no zgodnie z wytycznymi konserwa- torskimi, zalecajñcymi uczytelnienie i odsäoniöcie architektury militarnej.

Podsumowanie

Conclusion

ćwinoujĈcie jest rozwiñzaniem przestrzennym nieporównywalnym z innymi miastami pomorskimi.

Na jego ksztaät, charakter i organi- zacjö przestrzennñ zäoĔyäo siö wiele róĔnorod nych czynników. KaĔdy z czäonów miasta, byä sam w sobie rozwiñzaniem unikatowym, nie- majñcym sobie równych, czerpiñ- cych i nawiñzujñcym do najlepszych realizacji europejskich. JednoczeĈnie Ĉwinoujskie spoäeczeþstwo staraäo siö zdobyè dla dziaäaþ na rzecz swojego mia sta, najbardziej wziötych i zna- nych specjalistów z róĔnych dziedzin wiedzy. W latach 1745–1748 przy zalñdowaniu wschodniej zatoki me- rianowskiej dziaäaä wybitny europej- ski twórca rozwiñzaþ architektonicznych i militarno -konstrukcyjnych, Holender generaä major Gerhard Cor- nelius van Wallrawe; najstarsze, ist- niejñce jeszcze do dzisiaj (z posze- rzeniami) dyspozy cje przestrzenne miasta narysowaä w 1750 roku Krey-

(6)

ser; korektö pierwszego publicznego parku Pomorza wraz z jego malarsko- Ĉciñ i malowniczoĈciñ zastosowanej zieleni, okreĈliä królewski ogrodnik Peter Joseph Lenné; kurort nadmorski wytyczyä i rozplanowaä, okrögowy berliþski mistrz budowlany Henning;

koĈcióä miejski modernizowaä nada- jñc mu eklektyczno -klasycystyczne formy, twórca póĒniejszej Bauakade- mie w Berlinie – architekt Dawid Gil- ly. Znamy nazwiska innych dziaäa- jñcych tutaj twórców przy przestrzeni miejskiej czy pracujñcych przy poszczególnych obiektach architektonicznych. NajwaĔniejszñ spra- wñ jest stwierdzenie, Ĕe zapoczñt- kowane w 1720 roku dziaäania hy- drograficzne w nurcie rzeki speäni- äy podkäadane w nich nadzieje, do- prowadzajñc do niezwykäego rozro- stu i przeksztaäcenia przestrzennego tego skrawka ziemi, zmieniajñcego siö w takim tempie ni czym obrazy w kalejdoskopie. Wszelkie prace pro- wadzono z ogromnym rozmachem, zawsze na miarö przyszäego wieku, a nie chwili obecnej.

Niecaäe trzy wieki temu u uj- Ĉcia ćwiny istniaäa niewielka po- morska wieĈ ksiñĔöca. Intensyw- ne dziaäania podjöte w nurcie rzeki i na wodach Zatoki Pomorskiej, doprowadziäy do niezwykäego po- szerzenia lñdów, szybkiego rozwoju przestrzennego i ogromnych zmian od zwierciedlajñcych siö w przestrzeni urbanistycznej. Ciñgäe przeksztaä- cenia, rozrastajñce siö i zmieniajñce perspektywy, znalazäy teĔ swoje od- bicie w panoramach, rycinach, foto-

grafiach (ryc. 4). Podobnie jak bardzo wartoĈciowa przestrzeþ urba- nistyczna, panoramy wraz z ekspo- zycjñ róĔ nych miejsc (kompleksów bñdĒ obiektów) uznano za szczegól- ne wartoĈci dla ćwinoujĈcia, zaleca- jñc ich moĔliwie peänñ ochronö kon- serwatorskñ.

Alicja Biranowska -Kurtz Dypl. konserwator – zabytkoznawca

Historyk budowy miast

Rzeczoznawca Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Certified Relics Restorer City Building Historian

Expert for Ministry of Culture and National Heritage

Przypisy

1 Od najdawniejszych czasów do dzisiaj, wody Piany säuĔñ do celów Ĕeglugowych.

Nurt Dziwny z róĔnym skutkiem byä späaw- ny aĔ do XIV -XVw.; nie powiodäa siö jednak próba przywrócenia Ĕeglugi, podjöta w 1588 r.

Päytkie, z przemieszczajñcymi siö äawicami piachów oraz niezwykle kapryĈne ujĈcie ćwi- ny, aĔ do 1720 r. säuĔyäo do poäowu, gäównie

miejscowym rybakom. Pierwotnie bardzo wñ- ski nurt rzeki, w najkorzystniejszych warun- kach dochodzñcy zaledwie do 2,5 metra gäö- bokoĈci poziomu wody, pozwalaä na bezko- lizyjnñ przeprawö, do której wykorzystywano równieĔ liczne brody wraz z rozlegäymi päyci- znami tworzñcymi siö w zakolu rzeki, na wy- sokoĈci pierwotnej wsi West Swine.

2 Nastöpujñce po sobie ocieplenia i zlodowacenia doprowadziäy do wytworzenia ukäa- du wodnego i rzeĒby terenu (11.800 -10.700).

Dopiero rozpoczöcie uprawy roli i najstarsze wylesienia (600 -400 lat p. n.e.) przyĈpieszyäy proces erozji i ksztaätowania przestrzeni (Po- brzeĔe Baätyku, 1984, pod red. B. Augustow- skiego, Ossolineum).

3 Merian M., 1653, Topografia Electoratus Brandenburgii et Ducatus Pomeranie, Frank- furt a. Mein.

4 Na potrzeby wäasnych opracowaþ wykorzy- stujö okreĈlenie „merianowska -ie”, w przypad- ku, kiedy rozwaĔania nawiñzujñ do miedzioryt- niczego przekazu M. Meriana.

5 Zalñdowanie zatoki wg projektu Holendra, generaäa majora Gerharda Corneliusa van Wal- lrave.

6 Plan sygnowany przez E. Kraysera. Naj- starsza, oryginalna siatka ulic zachowaäa siö do dzisiaj.

Ryc. 4. ćwinoujĈcie, widok dzielnicy nadmorskiej z lotu ptaka, wg stanu z 1920 r. (oryg. [w:]

Biranowska-Kurtz A., 2002, ćwinoujĈcie. Historia miasta na pocztówkach zapisana, Wyd.

Univers, Szczecin, s. 82)

Fig. 4. ćwinoujĈcie, birds-eye view from the seaside quarter, according to state from 1920 (orig. [in ] Biranowska-Kurtz A., 2002, ćwinoujĈcie. Historia miasta na pocztówkach zapisana, Published Univers, Szczecin, p. 82)

(7)

7 Przeprojektowania dokonaä królewski ogrodnik Peter Josepf Lenné.

8 H. Hanes, 2001, Historische Ansichten von Swinemünde und von Golm, Wyd. Thomas Helms, Schwerin [il. 7, 8, 11, 13, 14].

9 Dopiero po 1945 r. zaczöto uĔywaè nazwy Park Zdrojowy, wczeĈniej ten kompleks zieleni funkcjonowaä jako Plantage. Wg H. Hannes [ibidem, il. 21].

10 Ibidem [il. 15, 16, 17, 19, 20, 21].

11 M.in.: ratusza, nowego koĈcioäa miejskiego, a od 1895 -1896 koĈcioäa neogotyckiego oraz na licznych pensjonatach i hotelach. W linii brzegu pojawiäy siö nowe realizacje zwiñ- zane z nawigacjñ: czterokondygnacyjna drew- niana WieĔa Pilotów Morskich, budynek Za- rzñdu Portu, okrñgäa WieĔa Nawigacyjna, la- tarnie na obydwu gäówkach falochronów oraz liczne maszty flagowe.

12 H. Hannes [op. cit., il. 18].

13 Ibidem [il. 5].

14 Wybudowana w latach 1854 -1857.

15 H. Hannes [op. cit., il. 38].

Literatura

1. Biranowska -Kurtz A., 1988, Park zdrojowy w ćwinoujĈciu – jego po- wstanie i rozwój przestrzenny [w:]

„Przeglñd zachodnio -pomorski”, t. XXXII, z. 4, s. 213–239.

2. Biranowska -Kurtz A., 1988, ćwinoujĈcie. Studium historyczno- -urbanistyczne (mpis), WSOZ, Szczecin.

3. Biranowska -Kurtz A., 1990, ćwi- noujĈcie. Wytyczne konserwator- skie do planu ogólnego (lewobrze- Ĕe) (mpis), WSOZ Szczecin.

4. Hannes H., 2001, Historische Ansichten von Swinemünde und von Golm, Wyd. Thomas Helms, Schwerin.

5. Biranowska -Kurtz A., 2002, ćwinoujĈcie. Wytyczne konserwa- torskie do ochrony, rewaloryzacji i zagospodaro wania terenów fortów wraz z Basenem Portowym zlokalizo- wanych w ćwinoujĈciu, po zachod- niej stronie ćwin y (mpis), WSOZ w Szczecinie, Szczecin.

6. Biranowska -Kurtz A., ćwinouj- Ĉcie. Wytyczne i postulaty konser- watorskie do planu szczegóäowego ćródmie Ĉcia (mpis), WSOZ Szczecin.

7. Biranowska -Kurtz A., 2002, Wy- korzystanie drewnianych konstrukcji do ksztaätowania nurtu rzeki w ćwi- noujĈciu [w:] III Polsko -Niemiecka Konferencja „Architektura ryglo- wa, wspólne dziedzictwo”, ANTI- KON’2002, Szczecin, cz. 1, s. 107–

128; cz. 2, Kurtz K., Terminologia, s. 129–132.

8. Biranowska -Kurtz A., 2003, ćwi- noujĈcie – rozwój przestrzenny mia- sta od XVI do XX wieku [w:] „Prze- glñd zachod nio -pomorski”, Szcze- cin, R.XVIII (XLVII), z. 2, s. 41–80.

9. Biranowska -Kurt A., 2003, ćwi- noujĈcie. WielopäaszczyznowoĈè dziaäaþ (projektowych i wykonaw- czych). Historia budowy miast [w:]

„Biuletyn Informacyjny Konserwato- rów Dzieä Sztuki”, ãódĒ, Vol. 14, No 3–4 (54–55), s. 114–121.

10. Biranowska -Kurtz A., 2004, Mor- ska Twierdza ćwinoujĈcie. Historia i rozwój przestrzenny [w:] „Fortyfika- cja Euro pejskim dziedzictwem kultury”, t. XVI – Forteczne Parki Kulturo- we szansñ na ochronö zabytków ar-

chitektury obronnej, materiaäy z kon- ferencji naukowej w ćwinoujĈciu, Warszawa, s. 15–36.

11. Biranowska -Kurtz A., 2004, ćwi- noujĈcie – kurort. Historia i roz- wój przestrzenny w latach 1823- -2000 [w:] „Prze glñd zachodnio- -pomorski”, Szczecin, R. XIX (XLVIII), z. 4, s. 91–118.

12. Biranowska -Kurtz A., 2004, ćwi- noujĈcie. Opracowanie konserwator- skie o zachowanych Ĉwinoujskich umocnie niach wojskowych [w:]

„Koncepcja rewaloryza cji ćwinouj- skiego Rejonu Umocnionego” (mpis), Urzñd Miejski w ćwinoujĈciu.

13. Biranowska -Kurtz A., 2005, ćwinoujĈcie. Fortyfikacje nowoĔyt- ne w planach, projektach i rycinach (Swinemünde. Neuzeitliche Fortifika- tionen auf Plänen, Entwürfen und Ze- ichnungen), Wyd. Univers, Szczecin.

14. Biranowska -Kurtz A, 2007, ćwi- noujski Rejon Umocniony [w:] „ćwi- noujĈcie, tradycja i wspóäczesnoĈè”

pod red. St. Mollina, ćwinoujĈcie, z. 1, s. 73–92.

15. Biranowska -Kurtz A., Kurtz K., 2007, ćwinoujskie dworce i linie ko- lejowe [w:] „Wödrowiec Zachodnio- pomorski”, nr 22/2007, s. 24–30.

16. Biranowska -Kurtz A., 2009, ćwi- noujskie systemy obronne – stan ba- daþ i zachowania obiektów [w:] „Za- bytkom na odsiecz! Szlakiem gro- dów, zamków i twierdz”, materia- äy opracowane z okazji obchodów Europejskich Dni Dziedzictwa 2009 w województwie zachodniopomor- skim, Szczecin, s. 141–155.

(8)

Ryc. 7. ćwinoujĈcie, plan miasta: 1 – przybliĔona linia „merianowskiego” brzegu, 2 – barokowe osie miasta wraz z otwarciem na wodö, 3 – granica paþstwa, 4 – najwczeĈniejsze dyspozycje przestrzenne miasta zawarte w pro jekcie z 1750 r., 5 – Plantage (Park Zdrojowy) z osiñ wyznaczajñcñ najstarszñ drogö prowadzonñ przez park w kierunku wybrzeĔa, 6 – dzielnica nadmorska wedäug zaäoĔeþ przedwojennych, z domem zdrojowym i muszlñ koncertowñ na osi najstarszej czöĈci kompleksu, 7– wydmy nadmorskie, pomiödzy wydmami a zabudowñ zieleþ ksztaätujñca promenadö (corso), 8 – zabudowa miejska, 9 – port przeäadunkowy towarów masowych ćwinoport II, 10 – Bateria Henninga, 11 – Bateria Parkowa, 12 – miejsce lokalizacji nieistniejñcego dzisiaj nadmorskiego domu zdrojowego, 13 – Amfiteatr, 14 – tereny sportowe: boiska i korty tenisowe, 15 – forty pruskie (zachodni brzeg od góry: Fort Nr IV, Reduta, niĔej Fort Nr III, Anioäa; wschodni brzeg od góry: Fort Nr II, Gerharda, niĔej nieistniejñcy fort Nr I), 16 – latarnia morska, 17 – Basen Trymerski, poniĔej znajdowaä siö nowoĔytny fort carré wschodniego brzegu, 18 – Basen Jachtowy, w gäöbi WieĔa Pilotów Morskich, 19 – Basen Póänocny, ob. marina, 20 – miejsce starego portu ze stoczniñ i wiatrakami (od strony miasta), 21 – miejsce lokalizacji nad rzecznego domu zdrojowego, póĒniejszej wieĔy nawigacyjnej, ob. enklawa zabudowy jednorodzinnej w ogrodach; przy samym brzegu Kapitanat Portu, 22 – miejsce lokalizacji zachodniego, nowoĔytnego fortu carré wraz z najstarszymi znanymi koszarami; szpital miejski, 23 – dworzec kolejowy wschodniego brzegu, obok promy pasaĔerskie, 24 – bulwary miejskie, reprezentacyjny „salon” miejski z ratuszem (ob. Muzeum Ryboäów stwa Morskiego) i dwoma najwiökszymi hotelami (jeden nie istnieje) i przystaniñ miejskich promów pasaĔer skich, 25 – Póäwysep Zieliny, realizacja inĔynierska, 26 – Póäwysep Kosa, realizacja inĔynierska, 27 – Basen Wöglowy, lokalizacja floty wojennej, 28 – aktualny cmentarz, 29 – miejskie tereny przemysäowe, 30 – wysoka zieleþ pocmentarna, wäñczona w miejskie kompleksy parkowo-leĈne, 31 – terminal morski, Wolny Obszar Celny z Basenem Celnym i Basenem Baätyckim, 32 – Bateria York, 33 – Bateria LeĈna, 34 – „Dzwon”, wieĔa dowo dzenia Baterii Göbena

Fig. 7. ćwinoujĈcie, city plan: 1 – approximate line of the „Merian’s riverbank, 2 – baroque axis of the city open to the water, 3 – state frontier, 4 – the earliest spatial order of the city included in the design from 1750, 5 – Plantage (Park Zdrojowy) with the axis marking out the oldest road leading through the park in the direction of the embankment, 6 – the seaside quarter according to the pre-war assumption, with a spa and a band-shell on the axis of the oldest part of the complex, 7– seaside dunes, greenery shaping the promenade (corso) between the dunes and the building. 8 – city building 9 – trans- shipment port of mass goods ćwinoport II, 10 – Henning’s Battery, 11 – Battery Park, 12 – location of presently non existing sea-