R E C E N Z J E
fo rm a tu , ta k ic h ja k w y m ia n a h an d lo w a M oskw y z In fla n ta m i, czy sto su n k i H anzy z m ia sta m i in fla n ck im i. W re fe ra c ie z n a jd u je m y te ż om ów ienie p ie rw sz ej, zre sztą n ie u d an e j p ró b y zm onopolizow ania przez N arw ę h a n d lu m oskiew skiego. M iała ona m ie jsc e bezp o śred n io po zam k n ięciu h an zeaty ck ieg o k a n to ru w N ow ogrodzie. N ie
zależnie o d w niosków dotyczących p ro b lem ó w m ery to ry c zn y c h , w k o m u n ik a cie K i- v im ja e tfw raca uw ag ę bardzo dobra o rie n ta c ja w najn o w szej lite ra tu rz e zaró w n o z k ra jó w socjalistyctznych ja k i z E u ro p y zachodniej.
K ończąc te k ró tk ie u w ag i m ożna stw ierd aić, że le k tu ra k ilk u n a s tu p rz e d s ta w ionych w T a r tu re fe ra tó w , d a ją c a sz e ro k ą p a n o ra m ę osiągnięć h isto ry k ó w z trze ch k r a jó w n a d b a łty c k ic h , będzie cie k a w ą i p o ży teczn ą d la w ielu, zw łaszcza rozp o czy n a
ją cy c h b a d a n ia b a łty c k ie , h isto ry k ó w . Z p ew n o śc ią zachęci do szerszego sp o jrze n ia n a p ro b le m y poszczególnych k r a jó w i b y ć m oże p o d su n ie n o w e p om ysły i p la n y badaw cze.
A ndrzej Klonder
L id ija N ik o ła je w n a S 4 e m i e n o w a , Raboczije Pietierburga W pierw ej połowinie XVU1 w., Izd a tie lstw o „N a u k a”, L e n in g ra d 1974, S. 215.
K sią ż k a n in ie jsz a , o p a rta n a d y se rta c ji d o k to rsk ie j pt. „M astiero w y je i r a b o t- n y je lju d i P ie tie rb u rg a w p ie rw o j po ło w in ie X V III w ie k a ” m ieści się w ra m a c h szersizego p ro b lem u , k tó r y b y ł i je s t n a d a l żyw o d y sk u to w a n y w Z w iązku R adziec
k im *. Id zie o za g a d n ie n ia p erio d y z ac ji h isto rii R osji, o społeczno-gospodarczy ch a
r a k te r p a ń s tw a ro sy jsk ie g o od X V I do X IX w ieku, zaś w końcow ym efe k cie o ro z
w ój k a p ita liz m u w ty m k ra ju . U dzielenie d e fin ity w n e j odpow iedzi n a te za g ad n ien ia zależy w dużej m ie rz e od p o stę p u b a d a ń n a d siłą roboczą w je j ró żn o ro d n y ch a s p e k ta c h ; c h a ra k te ru , sk ła d u ilościow ego, s tr u k tu r y so c jaln ej, ro li ja k ą o d eg rała w p ro cesie p ro d u k c ji, k sz ta łto w a n ia się je j r y n k u itp.
P rz y b a d a n iu tego p ro b le m u h isto ry c y rad z iec cy analizo w ali dotąd sy tu a c ję w poszczególnych b ra n ż a c h p rz e m y słu : n a te re n ie jednego za k ła d u , za k ła d ó w dan ej b ra n ż y w je d n y m m ieście, a ta k ż e całej gałęzi w ytw órczości. P o tych a n a liz ac h po d e jm o w an o p ró b y sp rec y zo w an ia u ogólnień w te j m ierze. F ak te m jest, że w h isto rio g ra fii ra d z ie c k ie j w ięk szą u w ag ę z w rac an o n a 'poszczególne zak ład y różnego ro d za ju , czy poszczególne g ałęzie p rze m y słu — a w ięc k o n k re tn ie m a n u fa k tu ry i fa b ry k i.
M niej in te re so w a n o się ko m p lek sam i p ro d u k c y jn y m i, za ja k ie poczytyw ać m ożna poszczególne m ia sta . W istocie ow e z a k ła d y p ro d u k c y jn e w k aż d y m dużym m ieście ró żn iły się zarów no pod w zględem ty p u w łasności ja k i sposobu p ro d u k c ji; różny b y ł też c h a r a k te r o raz sk ła d so cjaln y siły roboczej w dan y ch działach w ytw órczych.
T e ró żn ic e doty czy ć m u siały ró w n ież osiem nastow iecznego P e te rsb u rg a , s tą d w y p ły w a ją tru d n o śc i b a d a ń .
N iezależnie od w sp o m n ia n y ch tru d n o śc i p o p rze d n icy S iem ienow ej (tacy ja k : S t o ł p j a n s k i , S z a p i r o , G e j m a n , Ł u p p o w , K o c z i n * i inni) w ra m a c h
1 W s p o m n ia n ą d y s k u s j ę s z e r o k o o m ó w ił B . Z i e n t a r a w z w ią z k u z k s ią ż k ą N . P.
P a w l e n k i , Razw itije m ietałłurgiczeskoj prom yszlennosti Rossii w pierwoj połowinie X V III wieka. Prom yszlennaja polityka i uprawlenije, M o sk w a 1953. (w kw estii stru ktu ry społecz
nej m anufaktur rosyjskich. P H X L , 1955, z . 1—2, s. 240—248).
2 P . N . 6 t o ł p j a n s к i },%ż izń l byt pietierburgskoj fabrikl za 210 let jejo suszczestwo- wanlja. 1704—1914 g g ., L e n in g r a d 1925; A . L . S z a p i r o , Krestjanskle otchody I krestjansklj najem w pietrow skoje wrem ja [w : ] „ U c z o n y j e z a p is k i L e n in g r a d s k o g o G o s u d a r s tw ie n n o g o P e - d a g o g ic z e s k o g o I n s t it u t a im . M . N . P o k r o w s k ie g o ” t . V ., w y p . 1, L e n in g r a d 1940; W . G . G e J- m a n , M ânufakturnaja prom yszlennost Pietierburga pietrowskogo w rem ienl [ w : ] P ietr Wie- liklj, M o s k w a — L e n in g r a d 1947; Oczerki istorii Lenlngrada t. I, M o sk w a — L e n in g r a d 19S5, c z ę ś ć n a p s ia n a p r z e z G . E . K o c z i n a , Nasielenie Pietierburga do во-ch godow X V III wieka;
S. P. Ł u p p o w , istorija stroltłelstwa Pietierburga w pierwoj c z e ttu ie r ti X V II I wieka,M o sk w a
· - L e n in g r a d 1957.
R E C E N Z J E
675
szerszych p ra c tra k tu ją c y c h o p rzem y śle i b u d o w n ictw ie P e te rsb u rg a lu b sile ro b o czej całej R osji w X V II i X V III w iek u , p o ru szali w iele a sp ek tó w zw iązanych z za
tru d n ie n ie m w P ete rsb u rg u . A nalizow ano i dok u m en to w an o w y jątk o w o szeroko w y b ra n e g ru p y problem ow e tyczące siły roboczej, in n e p o m ija ją c czy też zaw ężając.
W y n ik ało to z f a k tu b r a n ia pod u w ag ę różnej bazy źródłow ej, ze sta w ia n ia przez a u to ró w różn y ch celów i z a d a ń , a ta k ż e z różnego ro zu m ien ia s p r a w zw iązan y ch z p ro b le m a ty k ą siły roboczej.
K sią ż k a S iem ienow ej oprócz w stę p u (om aw iającego lite r a tu r ę zw ią za n ą z te m a te m i w y k o rz y sta n e m a te ria ły ) z a w ie ra trz y rozdziały. P ie rw sz y z a w ie ra c h a r a k te r y s ty k ę lud n o ści P e te rsb u rg a , z p o d ziałe m je j n a ró żn e k ate g o rie i grupy. W edług sz ac u n k u a u to rk i ogólna liczba lu d n o śc i tego m ia sta w p ierw szej ćw ierci X V III w ie
ku, w a h a ła się o d 30 d o 40 tysięcy lu d zi (s. 25). W la ta c h trzy d z iesty ch szacow ana je s t n a 68 ty sięc y ludzi, a w ro k u 1750 n a 98 ty sięcy (s. 26).
W ro zd z iale d rugim om ów iono k sz ta łto w a n ie się siły roboczej p rz y budow ie P e te rs b u rg a i w jego m a n u fa k tu ra c h — zarów no w p rz e d sięb io rstw a ch b u d o w lan y c h i p ro d u k cy jn y c h , in sp iro w an y c h przez p ań stw o , ja k i w p ry w a tn y c h .
R ozdział trze ci pośw ięcony je s t sy tu a c ji p ra c u ją c y c h , ich w a ru n k o m pracy , płacy, w yżyw ienia, odzieży, w aru n k o m m ieszk an io w y m , sposobom p rzy u c zan ia do zaw odu.
S iem ienow a om aw ia tu ta k ż e m e to d y w a lk i ze w z ra sta ją c y m uciskiem fisk a ln y m i a d m in istra c y jn y m stosow anym p rze z p a ń stw o i w łaścicieli z a k ła d ó w w sto su n k u do m a s p rac u jąc y ch . K ażd a z tych s p ra w została w y o d rę b n io n a w osobny p o d rozdział.
Z S iem ienow ą, m ożna się zgodzić, że P e te rsb u rg do la t trzy d z iesty ch X V III w ie k u b y ł dość osobliw ym — g d y chodzi o siłę roboczą — e lem e n te m gospodarki p a ń s tw a rosyjskiego. P rz ew aż ała tu duża m a n u fa k tu ra p a ń stw o w a o c h a ra k te rz e feu d a ln y m , o p a rta n a p rzym usow ej sile roboczej. W R osji w la ta c h d w u d zie sty c h is tn ia ła ju ż acz n ie p rze w a ża ła m a n u fa k tu r a zbliżona do k a p ita listy c z n e j, o p a rta n a w o ln o n ajem n e j sile roboczej, k tó re j ry n e k sta le się rozw ijał. P e te rsb u rg le ża ł je d n a k z d a la od tra d y c y jn y c h X V II i X V III w iecznych o śro d k ó w p ro d u k c y jn y c h i z n a j
dow ał się poza zasięgiem i m ożnością sizerszego o d d ziały w a n ia tego ry n k u . P oza ty m w iększość z a k ła d ó w P e te rsb u rg a b y ła ściśle z w ią za n a wła®nośoiowo i p ro d u k c y jn ie z p a ń s tw e m (głów nie z u w ag i na p o trz e b y a rm ii i floty). W szystkie t e czy n n ik i ja k te ż p o trz e b a dużej ilości lu d z i p rze sąd z iły o S tosow aniu p rzez p a ń stw o siły p rz y m usow ej. W ra z ze w zm ocnieniem się sy ste m u feu d a ln eg o (lata trzydzdeste-czter- dzieste X V III w ieku), n a s tę p o w a ł w całej R osji z w ro t w k ie ru n k u p rz y tw ie rd z a n ia siły roboczej do zak ład ó w , n a w e t te j w y so k o k w alifik o w a n ej (ukaz z 1736 r.). P o te n c ja ln e szanse w p ro w a d ze n ia siły n a je m n e j u p a d a ły całkow icie.
Los ’k w alifik o w a n y ch r-odzimych p rac o w n ik ó w p rzesied lo n y ch do P e te rsb u rg a b y ł podobny d o s y tu a c ji n ie w y k w a lifik o w an e j g ru p y p racow niczej i całkow icie zależny od zarząd z eń p ań stw a . To o sta tn ie po p ro stu p rzy tw ie rd z ało lu d zi do jednego m ie jsc a (poza chęcią zap ew n ien ia sobie siły roboczej b ran o pod uw agę p ro b lem z a sie d le n ia P e te rsb u rg a itp.).
B aza a rc h iw a ln a p rac y o b ję ła a k ta k ilk u in sty tu c ji szczególnie odpow iedzialnych czy te ż ściśle zw iązanych z b u d o w ą m ia s ta i z a k ła d ó w przem ysłow ych. W y k o rzy stan o w ięc w C e n tra ln y m A rc h iw u m H isto ry cz n y m ZSR R a k ta „ k a n c e la rii o t s tr o je n ij” — z a rz ą d z a ją c e j b u d o w ą m ia sta , G a b in e tu P io tr a W ielkiego; uw zględniono zespoły z n a jd u ją c e się w A rc h iw u m W ojenn o -H isto ry czn eg o M uzeum A rty le rii, W ojsk In*
ż y n iery jn y ch i Ł ączności (np. a k ta G łó w n ej K a n c e la rii A rty le rii i F o rty fik a c ji, P r i- k a z u A rty le rii), o ra z w C e n tra ln y m A rc h iw u m A k t S ta ry c h (głów nie a k ta S e n a tu i M anufaktur-K oJilegii).
M a te ria ł te n dotyczy głó w n ie p rz e d się b io rstw p ań stw o w y c h , gorzej je s t ze źró d łam i działalności za k ła d ó w p ry w a tn y c h . D o k u m en tac ja ich bąd ź zaginęła, albo w ogó
le n ie b y ła spo rząd zan a n a sk u te k częstych zm ian ich w łaścicieli. A u to rk a w y k o
R E C E N Z JE
rzy sta ła n a to m ia s t a k ta p o lic y jn e o ra z „ p ro je k ty o p ow innościach”, o b ja śn ia ją c e m .in. k a te g o rie za tru d n io n y c h w P e te rsb u rg u , ic h położenie m a te ria ln e itp . W y
k o rz y sta ła ta k ż e m a te ria ł z a w a rty w źró d łach d ru k o w a n y c h oraz w lite ra tu rz e za
ró w n o n o w ej ja k i sta rsz e j (ta o sta tn ia posiad a w dużej m ierze c h a ra k te r opasowy, za w iera te ż w y ciąg i ze źródeł arc h iw aln y c h , m oże w ięc sam a uchodzić n ie k ie d y za źródło). W n ie k tó ry c h w y p ad k a ch Siem ienow a rez y g n o w a ła z w łasn ej k w eren d y a rc h i
w aln e j k o n te n tu ją c się m a te ria łe m za w a rty m w d ru k o w a n y ch w y d aw n ic tw ac h źród
łow ych, u z n a ją c go n ie tylk o za re p re z e n ta ty w n y , ale i za w y starczający . D otyczy to m in . siły roboczej z a tru d n ia n e j p rzez A d m ira lic ją o ra z w A rsen ale; ilość dan y ch uzyskanych ze źró d eł d ru k o w a n y ch w y sta rc za do rek o n stru k c ja b ad a n eg o pro b lem u .
P o m y sł kom pleksow ego u ję c ia w je d n ej m o n o g rafii zagadnień dotyczących siły roboczej z a tru d n io n e j w P e te rsb u rg u je s t ciekaw y. W stosunku do dotychczasow ych opracow ań tr a k tu ją c y c h — k ażd e o d dzielnie o za tru d n ie n iu w w y b ra n y c h za k ła d a c h czy gałęziach w ytw órczości — m o n o g rafia S iem ienow ej je s t k ro k iem n a p rz ó d w h is- to g ra fii rad z iec k iej.
S k ą d in ą d p ra c a m a w znacznym sto p n iu c h a ra k te r m a teria ło w y . A u to rk a za k ła d a ła (s. 12), iż b a d a n y p ro b le m — z ra c ji b ra k ó w w dotychczasow ej lite r a tu r z e — w y m ag a 'dużej w n ik liw o ści i b a rd z o s-zczegółowyOh u sta le ń fak to g rafic zn y c h .
S łab sz ą s tr o n ą o m a w ian e j p ra c y je s t b r a k sz ersze j in te r p re ta c ji zebranego m a te ria łu , ta k ż e gdy chodzi o p o ró w n a n ia ogó ln o ro sy jsk ie. R ów nież k ró tk ie podsum o
w a n ia kończące podro zd ziały n ie w y cz erp u ją m ożliw ości, k tó r e zary so w ały się przed a u to rk ą . D rak ró w n ież w p rac y szerszego om ów ienia cudzoziem skiej siły roboczej, k tó ra w m a n u fa k tu ra c h ów czesnej R osji sta n o w iła trzo n p rac o w n ik ó w n ajw y ż ej k w alifik o w a n y ch . O te j sp ra w ie S iem ienow a zaledw ie w sp o m in a np. p isząc o p ła ca ch n ie k tó ry c h cudzoziem skich m a js tró w o k rę to w y c h (s. 128). W y k o rz y stan e ź ró d ła d r u k o w an e p o zw a lały b y o b ja śn ić t e k w e stie p rz y n a jm n ie j w odniesien iu do ta k ic h działó w p rz e m y słu , k tó re p o sia d a ją c n ie w ie lk ie (tradycje — w X V III w iecznej R o sji ro z w ija n e b y ły n a sz e ro k ą sk a lę <np. p rz e m y sł stoczniow y ’). W iele te g o ty p u u sta le ń za w ie ra k sią ż k a E. A m b u rg e ra4 o w e r b u n k u cudzoziem ców n a p o trze b y go sp o d a rk i ro sy jsk ie j, w ty m flo ty i m iasita P e te rsb u rg a . P ra c a A m b u g era o p a r ta n a ro sy jsk ic h źró d łach 'd ru k o w an y ch i n a m a te ria le z n a jd u ją c y m się w G em e en te-A rch iv A m ste r
d a m (N o tariatsarch iv ), je s t w dużej m ie rz e opisem z a w ierając y m d a n e o sk ła d zie ilościow ym , osobow ym i narodow ościow ym .
P ra c a rec en z o w a n a w a r ta je s t u w ag i ze w zg lę d u n a sz ero k ie u ję c ie b ad a n eg o za g ad n ien ia , ja k i w y k o rz y sta n ie w ie lu m a te ria łó w . B ędzie te ż u żyteczna p rz y d al
szej an a liz ie i in te r p re ta c ji złożonej p ro b le m a ty k i s iły roboczej w feu d a liź m ie ; po
w in n a ró w n ież zachęcić do o p rac o w a n ia tegoż zag ad n ien ia dla późniejszych okresów . Z e szczegółów n a tu ry tech n iczn ej o d n o tu jm y , że nie w iadom o, k tó re j d a ta c ji, w no w y m czy s ta ry m sty lu , a u to rk a używ a. W tego ro d z a ju p u b lik a c ji użyteczny b yłby też in d ek s rzeczow y i osobowy.
Rom an B ielak
A m e ryka Północna. Studia, pod re d . M. M. D r o z d o w s k i e g o , PW N, W arszaw a 1975, s. 514.
P o lsk a a m e ry k a n is ty k a w zibogadła się o n o w ą pozycję k siążk o w ą; s k ła d a się n a n ią d w an aście arty k u łó w , d ział re c e n z ji i in fo rm a c ji o p ra c a c h n au k o w y c h i p la nach badaw czy ch Z espołu S tu d ió w P ó łn o cn o a m ery k ań sk ich IH P A N i P ra c o w n i A m ery k i N P ółnocnej w P o lsk im In sty tu c ie S p ra w M iędzynarodow ych, po n ad to zaś
3 M a t e r ia ły t e g o ty p u m o ż n a z n a le ź ć w ź r ó d ła c h w y k o r z y s t a n y c h s z e r o k o p r z e z a u t o r k ę .
Materiały dla istorii russkogo flota cz. I—X , S t . P i e t le r b u r g 1865—1883.
* E. A m b u r g e r , Die Anwerbung ausländischer Fachkräfte fü r die W irtschaft Russlands vom 15.W s ins 19 Jahrhundert, W ie s b a d e n 1968.
