"Problemy metodołogii sistemnogo issledowanija", Moskwa 1970 : [recenzja]

M. Lubański

"Problemy metodołogii sistemnogo

issledowanija", Moskwa 1970 :

[recenzja]

Studia Philosophiae Christianae 8/2, 178-188

te m a to w i a k tu a ln e m u n a u k o w o , w a ż n e m u i c ie k a w e m u . S zk o d a, ż e n ie p o ru s z y ł p ro b le m u o k re ś le n ia m a te m a ty k i. Z a p ro p o n o w a n a su g e s tia b y ła b y b a rd z o in te re s u ją c a .

M . L u b a ń s k i

P r o b le m y m e to d o lo g ii s iste m n o g o is sle d o w a n ija , I z d a te ls tw o „M y si“, M o sk w a 1970

N a u k a z a jm u je w k u ltu r z e w sp ó łc z e s n e j co ra z b a rd z ie j c e n tr a ln ą p o zy cję. P r z y c z y n ia ją się do teg o w y b itn e o sią g n ię c ia ró ż n y c h n a u k , n p . p rz y ro d n ic z y c h , te c h n ic z n y c h , sp o łeczn y ch . N ie je s t rz e c z ą p o tr z e b n ą w y m ie n ia ć tu o d p o w ie d n ie p rz y k ła d y . S ą o n e p o w sz e c h n ie zn a n e . Z u ­ p e łn ie in n y m z a g a d n ie n ie m je s t p y ta n ie , czy o w e o sią g n ię c ia są w y ­ k o rz y s ty w a n e z a w sz e d la d o b ra czło w ie k a. N ie w ą tp liw e je s t je d n a k is tn ie n ie ty c h o siąg n ięć. S ą o n e w a ru n k o w a n e g łó w n ie p rz e z p o w s ta ­ w a n ie n o w y c h m e to d b a d a w c z y c h , b ez k tó r y c h b y ły b y o n e n ie do p o ­ m y ś le n ia . N a tle ta k p o w sz e c h n e j o b e c n ie fu n k c ji n a u k i m o ż n a n a w e t s n u ć m y ś li o u n if ik a c y jn e j, je d n o c z ą c e j ro li p e łn io n e j p rz e z n a u k ę . O n a is to tn ie p rz y c z y n ia się do z b liż a n ia się lu d z i do sieb ie. S ta je m y się so b ie w z a je m n ie b liż si p rz e z u d z ia ł w e w sp ó ln y c h d o b ra c h , k tó r e z a ­ s ta w ia p rz e d n a m i n a u k a . Ł ą c z n ie z z a z n a c z o n y m i p rz e d c h w ilą f a k ­ ta m i w y s tę p u je w n a u c e c o ra z w ię k sz a sam o św ia d o m o ść . J e s te ś m y ś w ia d ­ k a m i c o ra z p o w sz e c h n ie jsz e j te n d e n c ji ro z w a ż a ń ty p u m eto d o lo g iczn eg o . N a u k a d o s ta te c z n ie ro z w in ię ta s a m a n ie ja k o s ta w ia w y m a g a n ia p rz e ­ p ro w a d z e n ia b a d a ń o c h a r a k te r z e m eto d o lo g iczn y m . R e fe ro w a n a p r a c a p o św ię c o n a je s t w ła ś n ie p ro b le m a ty c e m e to d o ­ lo g ic z n e j o d n o sz ą c e j się do m ło d e j m e to d y b a d a ń n a u k o w y c h , m ia n o ­ w ic ie m e to d y s y s te m o w e j, b a d a n ia sy stem o w eg o . K s ią ż k a je s t d z ie łe m zb io ro w y m p o d r e d a k c ją I. W . B la u b e rg a , W. N. S a d o w sk ie g o i E. G. J u ­ d in a . W p rz e d m o w ie R e d a k to rz y z w r a c a ją u w a g ę n a to, że w n a u c e w sp ó łc z e s n e j o g ro m n y ro z w ó j ró ż n y c h n o w y c h fo rm , m e to d b a d a n ia ju ż n ie p o szczeg ó ln y ch p ro s ty c h o b ie k tó w , a le zło żo n y c h sy stem ó w , d o ­ p ro w a d z ił do p o ja w ie n ia się całe g o s z e re g u sp e c y fic z n y c h z a g a d n ie ń m e to d o lo g iczn y ch . O d n o śn ie do tzw . p o d e jś c ia sy stem o w eg o w s z e c h s tro n ­ n e n a ś w ie tle n ie m eto d o lo g ic z n e je s t a b s o lu tn ie k o n iecz n e. D zisiaj s ta ło się ja s n e , że z b u d o w a n ie o g ó ln ej te o r ii s y s te m u je s t z a d a n ie m w sp ó ln y m ró ż n y c h n a u k . W d z ie le ty m w in n i w z ią ć u d z ia ł p rz e d s ta w ic ie le ró ż ­ n y c h d z ie d z in w ied zy , k tó rz y u ś w ia d a m ia ją so b ie k o n iecz n o ść d o sk o ­ n a le n ia śro d k ó w b a d a n ia zło żo n y c h o b ie k tó w rzeczy w isto ści. Z a te m p r a ­ ce teg o ro d z a ju m u s z ą p o sia d a ć c h a r a k t e r k o m p le k so w y . T ego ro d z a ju s t a n rz e c z y sp o w o d o w ał, że w k sią ż c e s ta r a n o się u n ik a ć p rz e d w c z e s ­ n y c h u o g ó ln ie ń . K o le k ty w a u to r s k i tro sz c z y ł się g łó w n ie o to, a b y

p rz e d s ta w ić ró ż n o ro d n o ść is tn ie ją c y c h k o n k re tn y c h k ie ru n k ó w , w k tó ­ r y c h w y s tę p u je p o d e jś c ie sy s te m o w e o ra z ro z m a ito ść p o w s ta ją c y c h tu tru d n o ś c i. W k sią ż c e n ie z o sta ły n a ś w ie tlo n e szczegółow o w sz y stk ie p ro b le m y z w ią z a n e z p o d e jś c ie m sy ste m o w y m . P o m in ię to z a g a d n ie n ie p o d e jś c ia sy ste m o w e g o w n a u k a c h sp o łeczn y ch . R e d a k to rz y u fa ją , że te n b r a k z o s ta n ie u z u p e łn io n y w n a s tę p n y c h p ra c a c h o p o d o b n y m c h a r a k ­ te r z e co o b ecn a. Z a z n a c z a ją ta k ż e , że o g ó ln o te o re ty c z n ą p o d s ta w ą d la b a d a ń sy s te m o w y c h p rz e p ro w a d z o n y c h w Z S R R są z a sa d y d ia m a tu . O n e z n a jd u ją sw e u c ie le ś n ie n ie n ie ty lk o w p ro b le m a ty c e lo g ic z n o -m e - to d o lo g ic z n e j p o d e jś c ia sy stem o w eg o , lecz ta k ż e w sfo rm u ło w a n ia c h s a ­ m e j id e i s y s te m o w e j w n a jr ó ż n o ro d n ie js z y c h d z ie d z in a c h w sp ó łc z e sn e j n a u k i i te c h n ik i. K s ią ż k a s k ła d a się z c z te re c h części: 1° P ro b le m y lo - g ic z n o -m e to d o lo g ic z n e o d n o sz ą c e się do b a d a ń sy ste m o w y c h , 2 ° M e ­ to d o lo g ia b a d a n ia sy ste m o w e g o w b iologii, 3° M e to d o lo g ia b a d a n ia sy s te m o w e g o w c y b e rn e ty c e i sy s te m o te c h n ic e , 4 ° H is to ria ro z w o ju id e i sy ste m o w y c h . P r z y jr z y jm y się p o k ró tc e ic h tre śc i.

C zęść p ie rw s z a z a w ie ra c z te ry a rty k u ły . P ie r w s z y z n ic h (p ió ra k o le g iu m re d a k c y jn e g o ) z a ty tu ło w a n o : P o d e jś c ie s y s te m o w e w n a u c e w sp ó łc z e s n e j. S ta n o w i o n o g ó ln e w p ro w a d z e n ie do c a łe j p ro b le m a ty k i, k tó r e j je s t p o św ię c o n a o m a w ia n a k s ią ż k a . A u to rz y p rz y p o m in a ją , że p ie rw s z e p r a c e p o św ię c o n e b a d a n iu u k ła d ó w złożonych, ro z p a try w a n y c h ja k o „ o rg a n ic z n e c a ło ś c i“, s ię g a ją K. M a rk sa , k tó r y p rz e a n a liz o w a ł s t r u k tu r ę sp o łe c z e ń s tw a k a p ita listy c z n e g o . D alsze z a sto so w a n ie p o d e jś c ie sy s te m o w e z n a la z ło w b iologii. T u ta j u c z e n i z w ró c ili b a c z n ą u w a g ę n a a s p e k t d y n a m ic z n y re la c ji z a c h o d z ą c e j m ię d z y o rg a n iz m e m i ś ro d o ­ w isk ie m . P o ję c ie h o m e o s ta z y p o w s ta ło w ła ś n ie p rz e z u jm o w a n ie o rg a ­ n iz m u ja k o sy s te m u . P o d e jś c ie sy s te m o w e sto so w a n o ta k ż e w p s y ­ ch o lo g ii. P ie r w s z ą teg o r o d z a ju k o n c e p c ją b y ła tz w . p sy c h o lo g ia p o staci, k tó r a a k c e n to w a ła cało ść s t r u k t u r p sy ch ic z n y c h . J. P ia g e t p o d k re ś la , że w p sy c h o lo g ii n ie m o ż n a m ó w ić o o d d z ie ln y c h o p e ra c ja c h . O n e zaw sze w y s tę p u ją w p o s ta c i p e w n e g o sy s te m u . S e m io ty k a to d a ls z a d z ie d z in a , w k tó r e j m a m ie js c e p o d e jś c ie sy stem o w e. S e m io ty k a p rz e c ie ż to o g ó ln a te o r ia s y s te m ó w z n a k ó w . J e j z a d a n ie m je s t u tw o rz y ć sy n te z ę z p o szcze­ g ó ln y c h p o d e jś ć w b a d a n iu z n a k u , m ia n o w ic ie b a d a n iu go od s tro n y lin g w is ty c z n e j, lo g iczn ej, p sy c h o lo g iczn ej, so cjo lo g iczn ej. J a k w ia d o m o z a d a n ie to n ie je s t je szcze w y k o n a n e . A u to rz y w y r a ż a ją n a d z ie ję , że p o d e jś c ie s y s te m o w e o k a ż e się, p rz y te j p ro b le m a ty c e , n a u k o w o tw ó r ­ cze. W re sz c ie p o d e jś c ie sy s te m o w e z n a jd u je w ie lk ie z a sto so w a n ie w c y ­ b e rn e ty c e i w te c h n ic e w sp ó łc z e s n e j. D la c y b e rn e ty k i p o ję c ie s y s te m u je s t p o ję c ie m p o d sta w o w y m . C y b e rn e ty k a p ie rw s z a u m o ż liw iła b a d a n ie u k ła d ó w zło żo n y ch . W te c h n ic e p o d e jś c ie sy s te m o w e z n a jd u je z a sto so ­ w a n ie w tzw . w ie lk ic h sy s te m a c h , j a k n p. w sy s te m ie k ie r u ją c y m r u ­ c h e m u lic z n y m , ru c h e m k o le jo w y m , w a u to m a ty c z n y m s te ro w a n iu z a ­

k ła d e m p r o d u k c y jn y m itd . W y m ie n io n e p rz y k ła d y w y s tę p o w a n ia p o ­ d e jś c ia sy ste m o w e g o w ró ż n y c h n a u k a c h o ra z te c h n ic e w s k a z u ją w y ­ ra ź n ie n a p o w sz e c h n o ść o ra z o g ó ln o ść te g o ro d z a ju p o d e jś c ia . N ależy zazn aczy ć, że p o d e jś c ie s y s te m o w e w n a u c e o ra z te c h n ic e ro z w in ę ło się n ie s ły c h a n ie po ro k u 1950. T a d a ta m o że b y ć u w a ż a n a za, w p e w n y m z n a c z e n iu , p rz e ło m o w ą . W b a d a n iu n a u k o w y m ja k ie g o k o lw ie k o b ie k tu m o ż n a w y ró ż n ić k ilk a pozio m ó w . O gó ln y s c h e m a t teg o ro d z a ju d a się w y ra z ić n a s tę p u ją c o : 1° o p is p a ra m e tr y c z n y , 2° o p is m o rfo lo g iczn y , 3° o p is fu n k c jo n a ln y , 4° b a d a n ie z a c h o w a n ia się o b ie k tu . G d y b y śm y z a ­ p y ta li o to, ja k i je s t s to s u n e k po w y ższeg o s c h e m a tu do p o d e jś c ia sy ­ stem o w eg o , to n a le ż a ło b y o d p o w ie d z ie ć , iż d a ją się t u z a u w a ż y ć p o w ią ­ z a n ia p o d e jś c ia sy stem o w eg o ze sto p n ie m trz e c im o ra z c z w a rty m . N ie je s t w y k lu c z o n e , że p o d e jś c ie to s ta n o w i jeszcze w y ższy sto p ie ń b a d a ­ n ia u k ła d u , a n iż e li w y lic z o n e c z te ry poziom y. Z m eto d o lo g iczn eg o p u n ­ k tu w id z e n ia d a ją się w y ró ż n ić w b a d a n ia c h u k ła d ó w zło żo n y c h n a s tę ­ p u ją c e tr z y g łó w n e k ie r u n k i, m ia n o w ic ie : a n a liz a s tr u k tu r a ln o - f u n k c jo - n a ln a , s tr u k tu r a liz m o ra z p o d e jś c ie sy ste m o w e . P ie rw s z y z n ic h w y ­ s tę p u je w z a sa d z ie w socjologii, d ru g i p o w s ta ł n a te r e n ie lin g w isty k i, s tą d p rz e s z e d ł do a n tro p o lo g ii, h is to rii i in n y c h d y sc y p lin h u m a n is ty c z ­ n y ch , trz e c i n a to m ia s t p o ja w ił się n a b a z ie p rz y ro d o z n a w s tw a , g łó w n ie b io lo g ii; s tą d p rz e sz e d ł, po d ru g ie j w o jn ie św ia to w e j, do te c h n ik i. P ie r w s z ą p o w a ż n ą p ró b ą „o g ó ln ej te o r ii s y s te m u “ je s t p ró b a p o ch o d z ą c a od L. v o n B e rta la n ffy 'g o . O p u b lik o w a n a z o s ta ła z a ra z po d ru g ie j w o jn ie ś w ia to w e j. Z d a n ie m tw ó rc y te j te o r ii p o z w a la o n a u n ik n ą ć je d n o s tr o n ­ n ości p o d e jś c ia m e c h a n ic y sty c z n e g o . T e o ria B e rta la n ffy e g o m oże b y ć u w a ­ ż a n a za te o r ię ty p u biologicznego. N a to m ia s t z a p r e k u r s o r a o g ó ln ej te o r ii sy s te m u m o ż n a u w a ż a ć N. W ie n e ra . W p ra w d z ie n ie u ży ł o n n i­ g d zie e x p lic ite po w y ższeg o te r m in u , a le fa k ty c z n ie z a jm o w a ł się tą p ro b le m a ty k ą i w p ro w a d z ił c a ły sz e re g p o d s ta w o w y c h po jęć. I n n ą p ró b ą o g ó ln ej te o r ii sy s te m ó w je s t p ró b a M. M iesaro w icza. O d te o rii o g ó ln ej ż ą d a on, a b y m o g ła o b ją ć w s z y s tk ie ju ż is tn ie ją c e te o r ie k o n ­ k r e tn e o ra z by je j p o ję c ia , w u s ta lo n y m k o n te k ś c ie , b y ły je d n o z n a c z n e .

D a lsz a k o n c e p c ja to, p ro p o z y c ja O. L an g eg o z a w a r ta w jeg o p ra c y „C ałość i ro zw ó j w ś w ie tle c y b e rn e ty k i“. T u ta j c e c h ą c h a ra k te ry s ty c z n ą je s t p o s łu g iw a n ie się tr z e m a ję z y k a m i; in tu ic y jn o -tre ś c io w y m , c y b e r­ n e ty c z n y m i m a te m a ty c z n y m o ra z k o n k re tn y m i m o d e la m i c y b e rn e ty c z ­ n y m i i m a te m a ty c z n y m i. W y p a d a z w ró cić u w a g ę n a to, że id e e te o r ii sy s te m u są s to so w a n e do p r e d y k c ji ro z w o ju n a u k i i te c h n ik i. W sp ó ł­ c z eśn ie n ie is tn ie je je d n a i je d n o lita te o r ia sy s te m u . W y ró ż n ić tu m o ż n a p r z y n a jm n ie j sześć ró ż n y c h k o n c e p c ji. A u to rz y p rz y p o m in a ją , że je d y n ą rzeczą, co do k tó r e j p a n u je z g o d a w e w sz e lk ic h b a d a n ia c h ty p u s y s te ­ m o w eg o to złożoność u k ła d u . R ó żn i je d n a k b a d a c z e ró ż n ie tę złożoność ro z u m ie ją . K o n s e k w e n tn ie w ię c p o ję c ie „ s y s te m u “ o ra z p o ję c ie „ p o ­

d e jś c ia s y s te m o w e g o “ n ie są je d n o z n a c z n e . D la te o r ii s y s te m u p o d s ta ­ w o w y m i p o ję c ia m i są p o ję c ia sy s te m u i s tr u k tu r y . N a d to u ż y w a się ta k ic h p o ję ć j a k o rg a n iz a c ja , u p o rz ą d k o w a n ie , łączn o ść, r e la c ja . B u d o ­ w a o b ie k tó w sy s te m o w y c h je s t w y r a ż a n a w p o ję c ia c h : e le m e n t, całość, zw ią z e k . W y m ie n io n e o s ta tn io p o ję c ia ta k ż e są w ie lo z n a c z n e . S y ste m y o rg a n ic z n e o d n ie o rg a n ic z n y c h w y ró ż n ia ją się w y stę p o w a n ie m w n ich n ie ty lk o z w ią z k ó w s tr u k tu r a ln y c h , a le ta k ż e i g e n e ty c z n y c h , n ie ty lk o z w ią z k ó w k o o rd y n a c ji, a le i su b o rd y n a c ji, w y s tę p o w a n ie m m e c h a n iz ­ m ó w k ie r u ją c y c h , o k re ś la n ie m w ła sn o ś c i części p rz e z s t r u k tu r y całości, p o s ia d a n ie m p rz e z cało ść w ię k sz e j a k ty w n o śc i, a n iż e li p rz e z część, is tn ie ­ n ie m w e w n ą tr z o rg a n ic z n e j cało ści p o d sy s te m ó w itp . W y d a je się, że w d z ie d z in ie b a d a ń sy s te m o w y c h d a ją się w y ró ż n ić n a s tę p u ją c e e ta p y : 1° b u d o w a n ie sp e c y fic z n ie s y s te m o w e j m a p y św ia ta , 2° w y p ra c o w a n ie lo g ik i i m e to d o lo g ii b a d a n ia sy stem o w eg o , 3° w y p ra c o w a n ie p o d e jś ć sy s te m o w y c h w k o n k re tn y c h p rz y p a d k a c h i 4° w y p ra c o w a n ie o g ó ln ej te o r ii sy ste m u . A r ty k u ł d ru g i n o si ty t u ł „ Z a s a d a sy s te m o w o śc i i je j p o d sta w o w e p o ję c ia “ . N a p is a ł go M . I. S e tro w . A u to r p o d k re ś la szczeg ó ln ą w ażn o ść p o d e jś c ia s y s te m o w e g o d la biologii. M o żn a to w id z ie ć w p rz e jś c iu od b a d a ń n a d is to tą z ja w is k b io lo g iczn y ch do p o z n a w a n ia „ m e c h a n iz m ó w “ o rg a n iz a c ji zło żo n y c h p ro c e s ó w b io lo g iczn y ch . P o d e jś c ie sy s te m o w e p o z­ w a la u śc iśla ć ta k ie p o ję c ie ja k „ży cie“ i „ o rg a n iz m “ . B io lo g o w ie są c o ra z b a rd z ie j z g o d n i w ty m , że is to ta ży cia m oże by ć z ro z u m ia n a d o ­ p ie ro n a b a z ie c a łe j b io s fe ry złą c z o n e j z o rg a n iz m a m i ży w y m i. A u to r z a p o d s ta w o w e p o ję c ia p o d e jś c ia sy ste m o w e g o u w a ż a p o ję c ie całości, sy s te m u , o rg a n iz a c ji, celow ości. Z a ra z e m p o d k re ś la w z a je m n y z w ią z e k z a c h o d z ą c y m ię d z y p o ję c ia m i p o d e jś c ia sy stem o w eg o . A w ię c np. zło­ żoność c h a r a k te r y z u je sy s te m od s tro n y ilo ścio w ej, n a to m ia s t u p o rz ą d ­ k o w a n ie — od s tro n y ja k o ś c io w e j. Z a s a d a sy ste m o w o śc i z n a jd u je się u p o d ło ż a c y b e rn e ty k i o ra z o g ó ln ej te o r ii sy ste m ó w . T a k w y g lą d a ta s p r a w a d z is ia j. A le ju ż p rz e d p r a w ie sze ść d z ie się c iu la ty A. A. B o g ­ d a n ó w z a p ro p o n o w a ł p e w n e o g ó ln e p o d e jś c ie ty p u sy stem o w eg o , k tó r e ­ m u n a d a ł n a z w ę te k to lo g ii. N ie s te ty n ie o d ró ż n ia n o d ość w y ra ź n ie u B o g d a n o w a te o r ii s y s te m ó w od p o g lą d ó w filo zo ficzn y ch , co sp o w o ­ d o w a ło p rz e s a d n ą k r y ty k ę te k to lo g ii o ra z z a n ie c h a n ie je j d alszeg o ro z ­ w ija n ia . A u to r p rz y p o m in a , że L e n in w p ra w d z ie k ry ty c z n ie o d n o sił się do p o g lą d ó w filo z o fic z n y c h i p o lity c z n y c h B o g d a n o w a , je d n a k w y so k o c e n ił p o z y ty w n ą p ra c ę n a u k o w ą w sp o m n ia n e g o . P o d s ta w o w a id e a te k to ­ logii p o le g a n a p rz y ję c iu k o n ie c z n o śc i p o d e jś c ia do d o w o ln eg o z ja w is k a od s tro n y jeg o z o rg a n iz o w a n ia . P rz e z z o rg a n iz o w a n ie ro z u m ie się tu ta j w ła sn o ś ć cało ści b y c ia czym ś w ię c e j, a n iż e li s u m ą sw o ic h części. Im b a rd z ie j cało ść ró ż n i się od sw o ic h części, ty m b a rd z ie j je s t z o rg a n iz o ­ w a n a . B o g d a n o w w p ro w a d z ił p o ję c ie „ b ir e g u la to r a “. O d p o w ia d a o no p o ­

ję c iu s p rz ę ż e n ia z w ro tn e g o , k tó r e je s t p o d s ta w o w y m p o ję c ie m c y b e r­ n e ty k i. W a rto m o że tu p rz y p o m n ie ć , że te r m in „ sp rz ę ż e n ie z w ro tn e “ w p ro w a d z ił fiz y k E r n s t R u h m e r w sw e j p ra c y z r. 1906 p o św ięco n ej p ro b le m o w i w z b u d z a n iu d rg a ń e le k try c z n y c h . W obec po w y ższeg o w i­ d zim y , j a k b lis k ie je s t p o k re w ie ń s tw o m ię d z y id e a m i B o g d a n o w a i R oss A sh b y 'g o . T e n o s ta tn i p ra c o w a ł p r a w ie n a p e w n o n ie z a le ż n ie od p ra c y i w y n ik ó w B o g d an o w a. J e s t in te r e s u ją c a teg o ro d z a ju zb ież n o ść w y n i­ ków , do k tó r y c h doszli. T a m g d zie B o g d a n o w m ó w i o „ m e c h a n iz m ie “, ta m R oss A sh b y m ó w i o „ m a s z y n ie “ . W y d a je się, że te k to lo g ia je s t in n ą n a z w ą n a c y b e rn e ty k ę . „ S y ste m y i b a d a n ia s y s te m o w e “ to trz e c i a r ty k u ł p ie rw s z e j części p ió r a A. I. U je m o w a . A u to r p o ru s z a w n im d w a z a sa d n ic z e p ro b le m y . P ie r w s z y o d n o si się d o p o ję c ia sy s te m u , d ru g i o m a w ia p e w n e cech y b a d a n ia sy stem o w eg o . N a jp ie r w a n a liz u je ró żn e, s p o ty k a n e w l i t e r a ­ tu r z e , o k re ś le n ia p o ję c ia „ s y s te m “ . N a s tę p n ie p ro p o n u je o k re ś le n ie s y s te ­ m u p rz y p o m o cy tr z e c h p o ję ć p ie r w o tn y c h : rzeczy, w ła sn o ś c i i re la c ji. P o s łu g u je się t u fu n k to r e m k o n iu n k c ji, w k tó r y m w y ró ż n ia p o rz ą d e k a rg u m e n tó w . P o n ie w a ż w s to s u n k u do k a te g o r ii w ła sn o ś c i o ra z re la c ji z ach o d zi z a s a d a d w o isto ści, p rz e to m o ż n a w p ro p o n o w a n y m o k re ś le n iu sy s te m u z a m ie n ić w z a je m n ie te r m in y „ w ła sn o ś ć “ o ra z „ r e la c ja “, d zięk i c z e m u d e fin ic ja sy s te m u p r z y jm u je p o s ta ć d u a ln ą . W sp o m in a n a s tę p n ie c h a r a k te r y s ty k i s y s te m o w e : h o m o g en iczn o ść, e le m e n ta rn o ś ć , m in im a l- ność, n ieza k o ń czo n o ść, u p o rz ą d k o w a n ie , im m a n e n tn o ść , a u to n o m ic z n o ś ć e le m e n ta r n ą . F o r m u łu je n a s tę p n ie p ro s te o g ó ln e w n io sk i, k tó r e d a ją się w y p o w ie d z ie ć n a b a z ie w p ro w a d z o n y c h p o ję ć . B ę d ą to : 1° ż a d e n sy s te m m in im a ln y n ie je s t a u to n o m ic z n y w z n a c z e n iu e le m e n ta r n y m , 2° je ż e li sy s te m je s t a u to n o m ic z n y w z n a c z e n iu e le m e n ta r n y m , to je s t o n n ie z a - kończo n y , 3 ° je ż e li sy s te m je s t m in im a ln y i n ie z a k o ń czo n y , to n ie je s t a u to n o m ic z n y w z n a c z e n iu e le m e n ta rn y m . O s ta tn i a r y k u ł p ie rw s z e j części n a p is a ł A. I. K a c e n e lin b o jg e n . J e s t o n z a ty tu ło w a n y : P ro b le m y m e to d o lo g ic z n e s te ro w a n ia s y s te m a m i z ło ­ żo nym i. A u to r o m a w ia n a jp i e r w p o d s ta w o w e p o ję c ia . O k re ś la tzw . С -s y s te m o p e w n e j lic z b ie s to p n i sw o b o d y . N a s tę p n ie p r z e d s ta w ia jego fu n k c jo n o w a n ie o ra z z a s ta n a w ia się n a d k r y te r iu m d la C -sy ste m u . B a r ­ dzo c ie k a w e są d a ls z e u w a g i A u to ra o d n o szące się do z a g a d n ie n ia f o r ­ m u ło w a n ia in d y w id u a ln y c h fu n k c ji celo w y ch . W sp o m in a t u o c h a r a k t e ­ ry s ty c z n e j te n d e n c ji ro z w o ju (z a ró w n o d la ś w ia ta n ie o rg a n ic z n e g o , ja k 1 o rg an iczn eg o ) p o le g a ją c e j n a z w ię k sz e n iu a n ty e n tro p ii. M ów i o m e ­ c h a n iz m ie e m o c ji o ra z o o b ie k ta c h u c z ą c y c h się. T e p a r t ie ro z w a ż a ń sy s te m o w y c h z a in te r e s u ją z p e w n o śc ią b io lo g ó w o ra z p sychologów . W re s z c ie p o ru s z a z a g a d n ie n ie k o o rd y n a c ji i sa m o czy n n o ści o b ie k tó w w w a r u n k a c h s tr u k tu r h ie ra rc h ic z n y c h . T u p o ja w ia się m . in. p ro b le m r e la c ji „ h o r y z o n ta ln y c h “ i „ w e rty k a ln y c h “. J e s t w id o czn e, że d y s k u ­

to w a n a tu p ro b le m a ty k a p o s ia d a b a rd z o o g ó ln y c h a r a k te r . D lateg o te ż m o ż e b y ć w y k o rz y s ta n a w w ie lu n a u k a c h .

C zęść d ru g a r e f e ro w a n e j p ra c y n o si ty t u ł: M e to d o lo g ia b a d a n ia sy s te ­ m o w e g o w b iologii. W je j s k ła d w c h o d z i sześć a rty k u łó w . W p ie rw s z y m z n ic h (K. M. C h a jło w , S y ste m y i s y s te m a ty z a c ja w biologii) o m ó w io n o s y s te m a ty z a c ję g e n e ty c z n ą i ek o lo g iczn ą, p rz e d s ta w io n o p ro b le m s y s te ­ m u ek o lo g iczn eg o p rz y ro d y o ży w io n ej o ra z w sk a z a n o n a p e w n e o g ó ln e ce c h y c h a r a k te r y z u ją c e s y s te m a ty z a c ję ży w y ch m a k ro o b ie k tó w . W a r t y ­ k u le d r u g im (A. A. M a lin o w sk i, O g ó ln e z a g a d n ie n ia b u d o w y sy s te m ó w i ic h z n a c z e n ie d la biologii) z w ra c a się u w a g ę n a to, że rz e c z ą z a s a d n i­ czą w p o ję c iu sy s te m u n ie je s t je g o k o n k r e tn a b u d o w a , w z g lę d n ie to ż s a m o ść e le m e n tó w , lecz w y s tę p o w a n ie o k re ś lo n y c h zw iązk ó w , r e la c ji m ię d z y e le m e n ta m i. K o n s e k w e n tn ie w ię c m o ż n a w y ró ż n ić p e w n e j e d ­ n o s tk i g ru p o w e , ja k n p. o g n iw a, b lo k i, p o d sy ste m y . A le ta k ż e i c a łe sy s te m y d a ją się c h a ra k te ry z o w a ć . M o g ą w ię c o n e być „ d y s k r e tn e “, „ n ie e la s ty c z n e “, „ g w ie z d n e “, p rz y czym m a m ie js c e w y s tę p o w a n ie w z a ­ je m n y c h p o w ią z a ń m ię d z y sy s te m a m i. O m a w ia się ta k ż e p o d sta w o w e z a s a d y o rg a n iz a c ji sy s te m ó w ż y w y c h i z w ra c a u w a g ę n a ic h o gólny c h a r a k te r . A r ty k u ł tr z e c i (A. A. L a p u n o w , B io lo g ia ro z p a tr y w a n a z p o ­ z y c ji b a d a n ia p rz y ro d y o ży w io n ej ja k o w ie lk ie g o sy ste m u ) u jm u je p rz y ­ ro d ę o ż y w io n ą ja k o sy s te m s te ru ją c y . W y ró ż n ia c z te ry e ta p y p ro c e só w s te ro w n ic z y c h w p rz y ro d z ie , m ia n o w ic ie n a p o zio m ie k o m ó rk i, o rg a ­ n iz m u , p o p u la c ji i bio cen o zy . D y s k u tu je p ro b le m s to s u n k u m ię d z y p o ­ d e jś c ie m s tr u k tu r a ln y m i fu n k c jo n a ln y m w biologii. W sp o m in a o m o ­ d e lo w a n iu m a te m a ty c z n y m w b io lo g ii o ra z o p ro b le m a ty c e z w ią z a n e j z e w o lu c ją . A r ty k u ł c z w a rty (M. F. W ed en o w , W. I. K re m ja n s k i, K r y ­ te r ia p o zio m ó w s tr u k tu r a ln y c h b io sy ste m ó w ) p re c y z u je p o ję c ia p o z io ­ m ó w ro z w o ju , a w ię c s t r u k tu r y n iższej i w y ższej, ro z w a ż a p ro b le m c e lo w o śc i i sto s u n k i m ię d z y p o d sta w o w y m i p o zio m am i, p o sz u k u je o b ie k ty w n y c h k r y te r ió w p o stę p u . N a s tę p n y a r ty k u ł (A. A. O licki, M e ­ to d y fu n k c jo n a ln e i g e n e ty c z n e ja k o ś ro d k i b a d a n ia s t r u k t u r b io lo ­ g iczn y ch ) r o z p a tr u je w y m ie n io n e w ty tu le m e to d y w ś w ie tle o g ó ln ej te o r ii sy ste m ó w , ro z w a ż a a s p e k t f u n k c jo n a ln y o ra z g e n e ty c z n y p ro b le m u s ta b iliz a c ji i k o n f r o n tu je ze s o b ą p o d e jś c ie f u n k c jo n a ln e o ra z g e n e ­ ty c z n e . W o s ta tn im a r ty k u le (K. A. K u rk in , P e w n e p ro b le m y m e to d o ­ lo g ic z n e z w ią z a n e z b a d a n ie m b io g eo cen o z i k ra jo b ra z ó w ) z n a jd u je m y u w a g i m ó w ią c e o b io g eo ce n o zach ja k o o b ie k ta c h sy ste m o w y c h , sp o ty ­ k a m y p r e z e n ta c ję k o n k re tn y c h b a d a ń łą k o w y c h b io g eo cen o z w o p a rc iu o u ję c ie sy s te m o w e , a ta k ż e teg o ro d z a ju u ję c ie tzw . k ra jo b ra z ó w . P rz e z k r a jo b r a z ro z u m ie się tu te r y to r iu m sta n o w ią c e je d n o ś ć k lim a ty c z n ą o r a z g e n e ty c z n ą , zło żo n ą z ró ż n y c h e le m e n ta r n y c h biogeocenoz. Z a te m k r a j o b r a z je s t o b ie k te m s y s te m o w y m c e lo w y m i z m ie n n y m . S y s te m a ­

ty z a c ja k ra jo b ra z ó w je s t p o d o b n a do s y s te m a ty z a c ji ży w y ch o rg a n iz ­ m ó w . W y ró żn ić m o ż n a ro z m a ite ty p y k ra jo b ra z ó w .

T rz e c ia część p ra c y je s t z a ty tu o w a n a : M e to d o lo g ia b a d a n ia sy s te ­ m o w eg o w c y b e rn e ty c e i sy s te m o te c h n ic e . N a je j tre ś ć s k ła d a ją się c z te ry a rty k u ły . P ie rw s z y z n ic h (B. S. F le jsz m a n , P o stę p te c h n ic z n y i te o r ia sy s te m ó w złożonych) p o d k re ś la , że te o r ia sy s te m ó w zło żo n y ch p rz e d s ta w ia się ja k o w io d ą c y k ie r u n e k ro z w o ju n a u k i. D la te g o te ż o m ó ­ w io n o ró żn e, c o ra z b a rd z ie j złożone s y s te m y od sy s te m ó w a u to m a ty c z ­ n y c h , p rz e z s a m o o rg a n iz u ją c e się do p rz e k s z ta łc a ją c y c h się. Z re fe ro w a n o k ró tk o w sp ó łc z e s n e k ie r u n k i te o r ii sy ste m ó w złożonych, p ra w o g ra n ic z n e d la e fe k ty w n o ś c i s y s te m u i z ilu s tro w a n o je n a k ilk u in te re s u ją c y c h p rz y ­ k ła d a c h . W sp o m n ia n o w re sz c ie o p ro g n o z a c h ro z w o ju te o r ii sy ste m ó w złożonych. A r ty k u ł d ru g i (Ju. G. P o lla k , M eto d o lo g ia b a d a ń zło żo n y ch sy s te m ó w te c h n ic z n y c h ) z a jm u je się, m ó w ią c n a jo g ó ln ie j, z a g a d n ie n ie m m o d e lo w a n ia p ra w d o p o d o b ie ń s tw o w e g o n a e le k tro n ic z n y c h m a s z y n a c h c y fro w y c h . C hodzi tu ta j o m a te m a ty c z n e m e to d y b a d a n ia u k ła d ó w w z g lę d n ie o d o so b n io n y c h i o b u d o w a n ie d la n ic h m o d e li p r o b a b ilis ty c z ­ nych. M o d e lo w a n ie słu ż y zn ó w ja k o śro d e k do b a d a n ia u k ła d ó w . J e s t to in te re s u ją c e z a g a d n ie n ie . W iad o m o b o w iem , że e le k tro n ic z n e m a s z y n y c y fro w e z n a jd u ją o b e c n ie d w o ja k ie g o ro d z a ju z a sto so w a n ie . P ie rw s z e z n ic h m o że b y ć n a z w a n e k la sy c z n y m . C hodzi tu po p ro s tu o p r z e tw a ­ rz a n ie in fo rm a c ji. M a sz y n a n ie d a je n a m n ic „ n o w e g o “, je d y n ie t r a n ­ s fo rm u je p o s ia d a n e p rz e z n a s in fo rm a c je . D ru g ie n a to m ia s t z a sto so w a n ie m o że by ć n a z w a n e in w e n c y jn y m , k ie d y m a s z y n a s ta je się a k ty w n y m p a r tn e r e m czło w ie k a. W y d a je się, że te n d ru g i ro d z a j z a sto so w a n ia m a s z y n c y fro w y c h sp o w o d u je w la ta c h n a jb liż s z y c h g łę b o k ie z m ia n y w tw ó rc z o śc i te c h n ic z n e j. N a ty m tle p ro b le m a ty k a p o ru s z o n a w a r t y ­ k u le ty m b a rd z ie j p rz y jm u je r u m ie ń c e a k tu a ln o ś c i i w ażn o ści. D y sk u ­ to w a n e są ta k ż e z a g a d n ie n ia p o ja w ia ją c e się w m e to d o lo g ii m o d e lo ­ w a n ia p ro b a b ilis ty c z n e g o u k ła d ó w te c h n ic z n y c h . A w ię c n p. o m a w ia się s to s u n k i z a c h o d z ą c e m ięd zy k o n s tru o w a n ie m m o d e lu i h e u ry s ty k ą , z a m ie sz c z o n a je s t k la s y fik a c ja m o d eli, w s p o m in a się o w y k o rz y s ty w a n iu a n a lo g ii p rz y b u d o w a n iu m o d eli. W z a k o ń c z e n iu je s t w y ra ż o n y p o g ląd , iż m e to d o lo g ia m o d e lo w a n ia p ro b a b ilis ty c z n e g o p o s ia d a c h a r a k t e r d y n a ­ m ic z n y i s a m o o rg a n iz u ją c y się. W a r ty k u le tr z e c im (D. A. P o sn eło w , P o d e jś c ie s y s te m o w e w m o d e lo w a n iu c zy n n o ści in te le k tu a ln y c h ) z n a jd u ­ je m y ro z w a ż a n ia o d n o szące się do b a rd z o d e lik a tn e j i tr u d n e j p ro b le ­ m a ty k i m o d e lo w a n ia tw ó rc z e j d z ia ła ln o ś c i czło w ie k a. Czy m o ż n a m o ­ d e lo w a ć m y ś le n ie ? In a c z e j, czy m a s z y n a m oże być in te lig e n tn a ? P o c z ą t­ k o w o w y d a w a ło się to n ie p ra w d o p o d o b n e . D zisiaj je d n a k p o tr a fim y p o ­ d a ć ta k ie p ro g ra m y , d z ię k i k tó r y m m a s z y n a z a c h o w u je się w ta k i sposób, k tó r y k o ja r z y się n a m z p rz y m io tn ik ie m „ in te lig e n tn y “. T oteż o m a w ia n e są k o n s tr u k c je k o le jn y c h pozio m ó w , ja k np. p o zio m u k ia

-sy fik a c ji, p o z io m u ro z w ią z y w a n ia z a g a d n ie ń , p o zio m u em o cji. S c h e m a ty il u s t r u ją d o b rz e r o z p a try w a n e p ro b le m y i p o z w a la ją g łę b ie j w n ik n ą ć w is to tę s to s o w a n y c h p o m y słó w . D alszy m e ta ­ p e m p ra c y je s t p o s z u k iw a n ie zw ią z k ó w , k tó r e z a c h o d z ą m ię d z y m a ­ s z y n ą in te lig e n tn ą a c z ło w ie k iem . Do te j p o ry z n a n e są je d y n ie b a rd z o o g ó ln e su g e stie . Ł ą c z ą się o n e z p ro b le m e m z b u d o w a n ia o d p o w ie d n ie g o ję z y k a , a w ię c z lin g w in is ty c z n y m i z a g a d n ie n ia m i k o m u n ik a c ji. A r ty ­ k u ł c z w a rty (B. G. J ü d in , P ro b le m y m e to d o lo g ic z n e z w ią z a n e z b a d a ­ n ia m i s y s te m ó w sa m o o rg a n iz u ją c y c h się) r o z p a tr u je n a jp ie r w s p r a w ę c h a r a k te r y s ty k i u k ła d ó w s a m o o rg a n iz u ją c y c h się, n a s tę p n ie o m a w ia o so b liw o śc i te o re ty c z n e g o b a d a n ia s a m o o rg a n iz a c ji, a ta k ż e ic h s tro n ę e m p iry c z n ą . W ty m o s ta tn im p rz y p a d k u w y m ie n ia tr z y p o zio m y e m p i­ ry c z n e g o b a d a n ia s a m o o rg a n iz a c ji. S ą n im i: p o zio m m o rfo lo g iczn y , p o ­ zio m s t r u k tu r a ln o - f u n k c jo n a ln y i p o zio m s tr u k tu r a ln o - b e h a v io u r y s ty c z - n y. R o z w a ż a n ia ilu s tro w a n e są p rz y k ła d e m z n e u ro c y b e r n e ty k i. N a s tę p ­ n ie ro z w a ż a n a je s t p ro b le m a ty k a z a c h o w a n ia się. P o d a n o o d p o w ie d n i s c h e m a t d la b a d a ń . W k o ń c u z n a jd u je m y k ilk a u w a g o d n o sz ą c y c h się do s t r u k tu r y u k ła d ó w sa m o o rg a n iz u ją c y c h się. P o d k re ś lo n o ścisły z w ią ­ z e k z a c h o d z ą c y m ięd zy p o ję c ie m o rg a n iz a c ji o ra z p o ję c ie m s a m o o rg a n i­ zacji.

O s ta tn ia , c z w a rta część p ra c y nosi ty t u ł: H is to ria ro z w o ju id e i s y s te ­ m o w y ch . S k ła d a się z tr z e c h a rty k u łó w . P ie rw s z y z n ic h (W. I. K re m - ja n s k i, Z a ry s te o r ii „p o zio m ó w in te g r u ją c y c h “) r e f e r u je p ra c e u c z o n y c h z a c h o d n ic h (J. N e e d h a m , E. R a b a u d , Ch. J. H e rric k , A. R. M oore, W. S eifriz, H. C. B ro w n , R. W. S e lla rs) p o św ię c o n e p ro b le m o m p o w s ta ­ w a n ia n o w y c h ja k o ś c i o ra z k o n c e p c jo m „p o zio m ó w s t r u k tu r a ln y c h “. O m a w ia n a s tę p n ie te o r ię „p o zio m ó w in te g r u ją c y c h “ z a in ic jo w a n ą p rz e z R. W. G e r a r d a i r o z p r a c o w y w a n ą d a le j p rz e z A. B. N o v ik o ffa. T e o ria ta m oże b y ć u w a ż a n a z a k o n ty n u a c ję w c z e śn ie jsz y c h in w e n c y j o d n o ­ sz ą c y c h się do p o zio m ó w s tr u k tu r a ln y c h . M im o dużego ro z w o ju w s p o m ­ n ia n e j te o r ii p o z o sta je n a d a l o tw a r ta s p r a w a u k ła d ó w p o w ie la ją c y c h się, a w ię c u k ła d ó w , k tó r e z e le m e n tó w p ro s ts z y c h p o tr a f ią tw o rz y ć u k ła d y h o m o lo g ic z n e z sobą. W d ru g im a r ty k u le (W. N. S a d o w sk i, A n a liz a lo g ic z n o -m e to d o lo g ic z n a „O g ó ln ej te o r ii s y s te m ó w “ L. v o n B e r ta la n - ff y ‘ego) z n a jd u je m y n a jp ie r w in f o rm a c je o c h a r a k te r z e b io g ra fic z n y m o d n o sz ą c e się do B e rta la n ffy 'g o . D o w ia d u je m y się, że w s p o m n ia n y je s t a u to r e m p o n a d 270 p u b lik a c ji n a u k o w y c h , w ś ró d k tó r y c h je s t 15 k s ią ­ żek. P ra c e B e rta la n ffy g o u k a z a ły się w ję z y k u n ie m ie c k im , a n g ie lsk im , fr a n c u s k im , h is z p a ń s k im , h o le n d e r s k im i ja p o ń s k im . W 1954 ro k u (łącz­

n ie z tr z e m a in n y m i u czo n y m i) z a ło ż y ł „ S o ciety fo r G e n e ra l S y ste m s R e s e a rc h “, k tó r e w r o k u 1956 ro zp o częło w y d a w a n ie r o c z n ik a p o d t y ­ tu łe m „ G e n e ra l S y s te m s “. P u n k te m w y jś c ia d la k o n c e p c ji B e rta la n ffy g o

p o tr z e b o ra z s u g e s tii id ą c y c h z te j stro n y . W c e lu s c h a r a k te ry z o w a n ia o g ó ln ej te o r ii sy s te m ó w p o s łu g u je się p o ję c ia m i celow ości, s u m a ty w - n ości, m e c h a n iz a c ji, c e n tr a liz a c ji o ra z h ie ra rc h ic z n e j o rg a n iz a c ji sy s te ­ m ó w (u k ład ó w ). W z w ią z k u z ty m p o ja w ia ją się p o ję c ia s y s te m u z a m ­ k n ię te g o o ra z o tw a rte g o . P rz y r o z p a try w a n iu z a g a d n ie ń w z a je m n y c h o d ­ d z ia ły w a ń , k o rz y s ta się z a p a r a t u m a te m a ty c z n e g o . J e s t n im , w z a s a ­ dzie, te o r ia ró w n a ń ró ż n iczk o w y ch . G d y id zie o ty p y sy tem ó w , to w y ­ ró ż n ia się tr z y p o d s ta w o w e : 1° sy s te m y o p a rte o d y n a m ic z n e o d d z ia ły ­ w a n ie części (sy stem y e k w ifin a ln e ), 2° s y s te m y o p a rte n a sp rz ę ż e n iu z w ro tn y m , 3° s y s te m y ty p u h o m e o s ta tu R oss A sh b y 'g o . N ie m a je d n a k zgody co do d e fin ic ji p o ję c ia sy s te m u . S tą d te ż sp o ty k a m y , k o n s e k w e n t­ n ie , in n e p o d z ia ły sy stem ó w . P rz y k ła d e m m oże t u słu ży ć p r a c a A. D. H a lla i E. R. F a g e n a p t. „ D e fin itio n of S y s te m “. J e s t ta k ż e p ro b le m e m czy „ c z a rn a s k r z y n k a “ s ta n o w i je d y n y sp o só b b a d a n ia z ło ­ ż o n y c h sy stem ó w . P o w s ta je ta k ż e p y ta n ie , ja k ie m ie js c e z a jm u je o g ó ln a te o r ia sy s te m ó w w n a u c e w sp ó łc z e s n e j. B e rta la n ff y je s t s k ło n n y u jm o ­

w ać s w o ją te o r ię szero k o w łą c z a ją c do n ie j (od s tro n y te o re ty c z n e j) c y b e rn e ty k ę , te o r ię in fo rm a c ji, te o r ię gier, te o r ię ro z w ią z y w a n ia p r o b ­ lem ó w , to n o lo g ię i a n a liz ę c z y n n ik o w ą . Do z a sto so w a ń te o r ii w łą c z a zaś s y s te m o te c h n ik ę , b a d a n ie o p e ra c ji i p sy ch o lo g ię in ż y n ie rs k ą . R o z­ w ija ją c tę te n d e n c ję d o ch o d zi się do p e w n e g o ro d z a ju je d n e j n a u k i sy s te m o w e j (S y stem s S cien ce), k tó r a w d z ie d z in ie z a s to so w a ń p rz y jm u je p o sta ć p o d e jś c ia sy ste m o w e g o (S y stem s A p p ro a c h ). O g ó ln a te o r ia s y s te ­ m ó w m oże b y ć p rz e d s ta w io n a w p o sta c i ja k o ś c io w e j, b ą d ź w p o sta c i m a te m a ty c z n e j, w z g lę d n ie p rz y p o m o cy m a s z y n c y fro w y c h . O g ó ln a t e ­ o ria s y s te m ó w p o s ia d a w ię c o b e c n ie c h a r a k t e r o d d zieln eg o k ie r u n k u n a u k o w e g o , k tó r y w łą c z a w sie b ie sz e ro k i k o m p le k s w sp ó łc z e sn y c h n a u k . J e s t z ro z u m ia łe , że te g o ro d z a ju szero k o ść u ję c ia p o c ią g a z a so b ą dość g a la r e to w a tą p o sta ć s ta tu s u te o r ii o ra z je j z a d a ń . W y ró żn ić m o ż n a d w a u ję c ia o g ó ln ej te o r ii sy stem ó w . J e d n o — w ęższe, d ru g ie — szersze. Z a c h o d z i sw o isteg o ro d z a ju d y le m a t m ięd zy w s p o m n ia n y m i w y ró ż n ie ­ n ia m i. P o le g a o n n a ty m , że sz e ro k ie ro z u m ie n ie o g ó ln ej te o r ii s y s te ­ m ó w b ą d ź n ie ró ż n i się od je j w ęższeg o ro z u m ie n ia , b ą d ź m ieszcząc w so b ie c a ły k o m p le k s ró ż n y c h n a u k p r z e s ta je b y ć je d n o litą n a u k ą .

A r ty k u ł o s ta tn i (E. G. J ü d in , A n a liz a s t r u k tu r y w e w n ę trz n e j u o g ó ln io ­ n y c h k o n c e p c ji sy ste m o w y c h ) s ta n o w i zw ięzłe p o d s u m o w a n ie o sią g n ię ć u z y s k a n y c h w ró ż n y c h o g ó ln y ch te o r ia c h u k ła d ó w . J e s t fa k te m , że is tn ie ­ j ą ró ż n e w a r ia n t y o g ó ln ej te o r ii sy stem ó w . J e d n a k ż e m o ż n a w śró d n ic h z a u w a ż y ć p e w n e w s p ó ln e cechy. T o też d la d a ls z e j p ra c y w te j d z ie d z i­ n ie w a ż n ą rz e c z ą je s t p rz e p r o w a d z a n ie a n a liz y p o ró w n a w c z e j ju ż is tn ie ­ ją c y c h sy ste m ó w . T o p o zw o li s fo rm u ło w a ć k o n k r e tn e w y m o g i o d n o ­ sz ą c e się do lo g iczn ej s tr u k tu r y in te re s u ją c e j n a s te o rii. I s to tn a tru d n o ś ć p o le g a t u n a ty m , że im b a rd z ie j o g ó ln a je s t te o ria , k tó r ą b u d u je m y ,

ty m m n ie j e fe k ty w n a się o n a s ta je . T ru d n o ś ć ta w y d a je się b y ć n ie d o p rz e z w y c ię ż e n ia . Z teg o ro d z a ju tr u d n o ś c ią s p o ty k a m y się często w filo zo fii. F ilo z o fo w ie c h c ą tw o rz y ć s y s te m y b a rd z o ogólne, a z a ra z e m , w ja k im ś zn a c z e n iu , e fe k ty w n e . K ry ty c y z a rz u c a ją tw ó rc o m sy s te m ó w filo z o fic z n y c h z a s a d n ic z ą n ie s p ra w d z a ln o ś ć ic h k o n c e p c ji. Coś p o d o b n eg o w y d a je się m ieć m ie js c e ta k ż e w p rz y p a d k u o g ó ln ej te o r ii sy ste m ó w .

A u to r p rz e d s ta w ia je j k o n c e p c ję u O. L an g eg o , z a w a r tą z z n a n e j n a m ju ż książce, o ra z p ró b y o d p o w ie d z i n a p y ta n ia , w ja k i sposób o p is a ć sy ste m , k tó re g o e le m e n ty n a le ż ą do je d n e g o p o z io m u o rg a n iz a c ji, n a to m ia s t c a ły s y s te m — do in n e g o p o z io m u o rg a n iz a c ji. N p. w ja k i sp o s ó b z e le m e n tó w fiz y c z n y c h p o w s ta ją tw o ry c h em iczn e, z aś z f i ­ z y k o -c h e m ic z n y c h — b io lo g iczn e itd . L a n g e p ro p o n u je n a s tę p u ją c e ro z ­ w ią z a n ie . J e g o z d a n ie m , k a ż d y sy s te m m oże b y ć s c h a r a k te ry z o w a n y p rz e z d w a zespoły, m ia n o w ic ie p rz e z zesp ó ł e le m e n tó w o ra z z esp ó ł p o w ią z a ń , czy li p rz e z s tr u k tu r ę . A w ię c k o n c e p c ja L an g eg o b a z u je n a d w u p o ję c ia c h : e le m e n tu o ra z w ięzi, łącz n o ści. P o z o sta łe p o ję c ia są j u ż p o c h o d n e. Ł ą c z n ie z d y s k u s ją k o n c e p c ji L an g e g o n a w ią z u je A u to r je s z c z e do p ra c y H. G re n ie w sk ie g o (E le m e n ty c y b e rn e ty k i sp o so b em n ie m a te m a ty c z n y m w y ło żo n e, W a rs z a w a 1959; tłu m . ro s y js k ie „ K ib e r- n e ti k a b ez m a te m a tik i“, M o sk w a 1961), w k tó r e j w id z i p o d o b n ą a p a ­ r a t u r ę p o ję c io w ą . G re n ie w s k i ta k ż e w y ró ż n ia tr z y p łaszczy zn y , w k tó ­ ry c h m ie sz c z ą się p o ję c ia b u d o w a n e g o p rz e z n ieg o sy s te m u . A rty k u ł k o ń c z y się u w a g ą , że b a d a n ia sy ste m o w e , m im o sw e j n a u k o w e j „ m ło ­

d o śc i“, p o s ia d a ją d u ż ą d o jrz a ło ść i w ie lk ą przy szło ść.

T a k się p rz e d s ta w ia z w ię z ła c h a r a k te r y s ty k a tre ś c i o m a w ia n e j k sią ż k i. M a ją c j ą w p a m ię c i m o ż n a b ez p rz e s a d y r e f e r o w a n ą p ra c ę u z n a ć za d o s k o n a łe w p ro w a d z e n ie w p ro b le m a ty k ę m e to d o lo g ic z n ą p o św ię c o n ą b a d a n iu sy s te m o w e m u . Z a k re s te m a ty k i je s t o b szern y . S tą d te ż p ły n ie, z lo g iczn eg o p u n k tu w id z e n ia n ie p o ż ą d a n y , f a k t w y s tę p o w a n ia p o w tó ­ rz e ń . D y d a k ty c z n ie n a to m ia s t s ą o n e w y g o d n e, szczeg ó ln ie d la c z y te l­ n ik a p o c z ą tk u ją c e g o . A u to rz y z d a ją so b ie s p r a w ę z tego, że ic h o p r a ­ c o w a n ie j e s t , . w p e w n y m z n a c z e n iu , p io n ie rsk ie . T o te ż m o ż liw e są p e w n e n ie d o c ią g n ię c ia i u s te rk i. W k o ń c u p rz e d m o w y R e d a k to rz y k s ią ż ­ k i z a z n a c z a ją w y ra ź n ie , że b ę d ą w d z ię c z n i za p rz e k a z a n e im u w ag i, p ro p o z y c je o ra z rz e c z o w ą k ry ty k ę . W o d n ie s ie n iu do p re z e n to w a n y c h w p ra c y o k re ś le ń sy s te m u n a s u w a ją się co n a jm n ie j d w a n a s tę p u ją c e p y ta n ia . P o p ie rw s z e , ja k a z a c h o d z i r e l a c ja m ię d z y p o ję c ie m sy s te m u a p o ję c ie m sz e ro k o ro z u m ia n e j s y m e trii? P o d ru g ie czy je s t rz e c z ą m o ż liw ą p o słu ż e n ie się p rz y b u d o w a n iu o g ó ln ej te o r ii s y s te m ó w p o ję ­ c ie m d w o isto śc i? W szczególności, czy d a się o k re ś lić sy s te m w sposób d w o is ty ? P a m ię ta ją c o p e w n y c h a n a lo g ia c h z a c h o d z ą c y c h m ię d z y c y ­ b e r n e ty k ą i te o r ią sy s te m ó w o ra z u w z g lę d n ia ją c f a k t w y s tę p o w a n ia w c y b e rn e ty c e z a sa d d w o isto ści, o d p o w ie d ź n a p o w y ższe p y ta n ie w y d a je

się b y ć m o ż liw a do u d z ie le n ia i ra c z e j w fo rm ie p o z y ty w n e j. T a k się w y d a je . S p ra w a je s t je d n a k z a sa d n ic z o o tw a rta . B y ło b y in te re s u ją c e , g d y b y teg o ro d z a ju b a d a n ia z o sta ły p o d ję te . P e w n e su g e s tie o d n o śn ie teg o z a g a d n ie n ia są z a w a r te w a r ty k u le A. I. U je m o w a (trzeci a r ty k u ł części p ie rw s z e j). U s p ra w ie d liw ia ją o n e w p ra w d z ie w y ra ż o n e tu t a j p rz y ­ p u szczen ie, a le n ie m o g ą b y ć u w a ż a n e z a o s ta tn ie słow o w te j d zied z in ie. D la te g o z a g a d n ie n ie , w c a łe j jeg o ogólności, w a r te je s t w n ik liw e j u w a g i b a d a w c z e j.

K s ią ż k a n ie p o s ia d a a n i in d e k s u n a z w isk , a n i in d e k s u rzeczow ego. O czyw iście, w ro z p r a w a c h u k a z u ją c y c h się w p e rio d y k a c h , teg o ro d z a ju in d e k s y n ie są s p o rz ą d z a n e . Z a m ie sz c z e n ie ic h je d n a k b y ło b y p ożyteczne. B r a k ró w n ie ż w y k a z u lite r a tu r y . S ą to p o w a ż n e p rz e o c z e n ia re d a k c y jn e . D o b rze b y było, g d y b y d ru g ie w y d a n ie te j c ie k a w e j i p o ż y te c z n e j p o ­ z y c ji u k a z a ło się b ez w y m ie n io n y c h u ste re k .

K s ią ż k a z a in te re s u je sz e ro k i k rą g s p e c ja lis tó w : m eto d o lo g ó w , b io ­ logów , c y b e rn e ty k ó w , te c h n ik ó w , h is to ry k ó w n a u k i. Z w ie lk im p o ­ ż y tk ie m m oże by ć w y k o rz y s ta n a do p ra c s e m in a ry jn y c h z z a k re s u sze­ ro k o z ro z u m ia n e j filo zo fii n a u k i.

M. L u b a ń s k i

S z k o d a W . W., O p o n ja tii ra z n o o b ra zija , F iło so fs k ie N a u k i 1971, N r 4,

75— 79.

W 1948 ro k u u k a z a ła się k s ią ż k a m a te m a ty k a a m e ry k a ń s k ie g o N o r­ b e r t a W ie n e ra p.t. „ C y b e rn e tic s o r C o n tro l a n d C o m m u n ic a tio n in th e A n im a l a n d th e M a c h in e “. Z a p o c z ą tk o w a ła o n a, n ie ty le rzeczow o, co ra c z e j b ib lio g ra fic z n ie , n o w ą n a u k ę : c y b e rn e ty k ę . J e ż e li b ę d z ie m y d o ­ s ta te c z n ie sz e ro k o ro z u m ie ć te r m in y „ in f o rm a c ja “ o ra z „ s te ro w a n ie “, to c y b e rn e ty k ę m o ż n a o k re ś lić ja k o n a u k ę o p rz e tw a r z a n iu , czyli t r a n ­ sfo rm o w a n iu , in f o rm a c ji o ra z s te ro w a n iu (Por. n p. H. G re n ie w s k i i M. K e m p is ty , C y b e rn e ty k a z lo tu p ta k a , K s ią ż k a i W ied z a 1963, 9— 12). Z o k re ś le n ia teg o w id a ć , że p o ję c ie in f o rm a c ji p o sia d a , w o d n ie s ie n iu do c y b e rn e ty k i, c h a r a k te r p o d sta w o w y . P o ję c ie to je s t b a rd z o d y s k u to ­ w a n e do c h w ili o b e c n e j. W y d a je się to p ły n ą ć m .in. z co ra z to d a l­ szy ch fo r m jeg o z a s to s o w a n ia z a ró w n o w n a u k a c h p rz y ro d n ic z y c h , ja k i h u m a n is ty c z n y c h . T a k i s ta n rzeczy p o w o d u je e k s p o n o w a n ie p o ję c ia in f o rm a c ji w s to s u n k u do in n y c h , ró w n ie p o d sta w o w y c h , p o ję ć c y b e r­ n e ty c z n y c h . N ie je s t to zg o d n e z m e ry to ry c z n ą s tr o n ą p ro b le m u o d n o ­ sząceg o się do h ie r a r c h i p o ję ć in te re s u ją c e j n a s n a u k i. T o też A u to r s ta w ia so b ie w a r ty k u le z a d a n ie p rz e d y s k u to w a n ia p o ję c ia ró ż n o ro d ­ ności, ró w n ie ż p o d sta w o w e g o p o ję c ia c y b e rn e ty c z n e g o , k tó r e je s t u s u ­ w a n e w c ie ń p rz e z p o ję c ie in fo rm a c ji.