Przyczynek do dyskusji nad palatium lednickim

Andrzej Kaszubkiewicz

Przyczynek do dyskusji nad palatium

lednickim

Studia Lednickie 9, 319-323

2008

S T U D IA L E D N IC K IE IX L e d n ic a 2 0 0 8

IV. DYSKUSJE I POLEMIKI

A N D R Z E J K A S Z U B K 1 E W IC Z M u z eu m P ierw szy ch P ia stó w w L ed n icy

PRZYCZYNEK DO DYSKUSJI NAD PALATIUM LEDNICKIM

Szeroka dyskusja, poparta badaniami, która toczy się od szeregu lat nad palatium lednickim wyczerpuje w iele wątków z jego przeszłości. Dotyczy to formy architektonicznej, funkcji oraz datowania. Bogata literatura na ten temat daje kolejnym badaczom tego obiektu duże możliwości interpretacyjne. Oczywiście nie oznacza to, że wszystko jest wiadome, wiele problemów czeka na wyjaśnienie, inne pozostają w sferze hipotez. W tym krótkim tekście pragnę wysunąć jeszcze jedną hipotezę, która wiąże się z niedopowiedzianym do końca zagadnieniem usytuowania i funkcji Lednicy w strukturze organizacyjnej pierwszego państwa.

W śród badaczy przew ażają opinie o rezydencjonalnym charakterze obiektu związanego z władcą. Powstał on w czasach M ieszka I i Bolesława Chrobrego'.

Rezydencje w tamtych czasach nie oznaczały obiektu letniego wypoczynku lecz miejsce w miarę stałego pobytu władcy. Lednicką rezydencję należy rozpatrywać ściśle w kontekście dwóch najważniejszych ośrodków państwa wczesnopiastowskiego Gniezna i Poznania. Funkcje jakie pełniły te na zmianę stołeczne grody, szeroko przedstawiono w literaturze, wynikały przede wszystkim z polityczno-społecznych uwarunkowań, a także z geograficznego położenia. Ośrodki te połączone były bardzo ważnym szlakiem komunikacyjnym wiodącym również przez wyspę Lednica. N a zamieszczonej mapie dokonałem próby określenia przebiegu tego szlaku dla okresu wczesnego średniowiecza (ryc. 1).

Skąpe informacje lub brak źródeł historycznych ośm ielają badacza do stawiania śmiałych hipotez. Uważam, że były powody natury ideologicznej, a także bezpieczeństwa i może jeszcze inne nam nieznane, dla których M ieszko I zdecydował się pobudować w nowej technice muru kamiennego, zespół pałacowy z

1 Istn ie ją te ż p o g ląd y p rze c iw sta w n e , k tó re o k re ś la ją b u d y n e k p ro sto k ą tn y i c z ęść c e n tra ln ą j a k o o b iek t sak raln y (S o k o ło w sk i, Ł o m n ick i i inni), a tak ż e dru g i p o g ląd o k reśla ją c y b u d o w lę le d n ic k ą ja k o zesp ó ł ep isk o p a ln y - d o m b isk u p a z b a p ty ste riu m i k a te d rą (K . Ż u ro w sk a).

320

kaplicą - baptysterium i kościołem grodowym na wyspie lednickiej, a nie w Gnieźnie.

Odkryte w latach 90-tych XX wieku relikty zespołu pałacowego na grodzie poznańskim natychmiast zrodziły pytanie o palatium gnieźnieńskie.

Dotychczasowe badania na wzgórzu Lecha nie wyjaśniły tego problemu. Odkryty w ostatnich badaniach archeologicznych mur fundamentu w rejonie kościoła św. Jerzego (Sawicki 200 lb) z braku miejsca i dalszych partii nie może być interpretowany inaczej jak wcześniejsza faza tego kościoła. Słusznie odkrywca zakłada, że kościół ten celowo został postawiony na miejscu dawnego kultu pogańskiego. Ten fakt przytaczały wszystkie późniejsze przekazy ustne. Jest prawdopodobne, że w czasach Mieszka funkcjonował na wzgórzu Lecha jeszcze dawny dom książęcy - dworzyszcze - postawiony przez poprzedników księcia, zapewne w technice drewnianej. Później, w początkach XIII wieku, powstał na grodzie gnieźnieńskim w północnej jego części murowany zamek w miejscu dzisiejszych tzw. „Kolegiat” . W ybór Lednicy na lokalizację zespołu pałacowego uwarunkowany był określoną funkcją, bliskością stołecznego Gniezna (13 km), w yjątkow ą obronnością wyspy. Bezpieczeństwo władcy zapewniała silna załoga, być może obco etniczna. Fakt ten poświadcza wyjątkowo, w porównaniu z innymi ośrodkami, bogata kolekcja militariów. Należy nadmienić, że z uwagi na duży wysiłek organizacyjny i finansowy trudno zakładać, że w tak bliskiej odległości stawiano by drugą kosztowną budowlę w sąsiednim Gnieźnie.

P R Z Y C Z Y N E K D O D Y S K U S JI N A D P A L A T IU M L E D N IC K IM

321

N iedokończone palatium w Gieczu jest w pewnym zakresie tego wymownym potwierdzeniem. Relacje zachodzące pomiędzy Gieczem a Lednicą w iążą się z decyzją M ieszka I. Identyczność rzutów tych dwóch budowli nie wynika ze standardowości i typowości takich założeń, bowiem powstałe pałace na terenie kraju różnią się w zasadniczy sposób. Podobieństwo to, jak sądzę, wynika z zamiarów księcia zlokalizowania tego obiektu pierwotnie w Gieczu ważnym ośrodku być może, że ze względów rodowych. Z przyczyn opisanych powyżej (bliskość Gniezna starego ośrodka kultu, obronność wyspy) zmieniono decyzję usytuowania palatium już w trakcie jego realizacji. Giecz jest pierwowzorem dla Lednicy, a nie odwrotnie ja k zakładają niektórzy badacze (Rodzińska 2000). Tak powstała rezydencja w rejonie Gniezna, na ważnym szlaku, którą połączono z lądem dwoma mostami. To miejsce było zapewne świadkiem najważniejszych wydarzeń z końca X i początku XI wieku w tym wizyty cesarza Ottona III (ryc. 2).

N a zakończenie należy wskazać na niezbyt precyzyjne późniejsze informacje zawarte w źródłach pisanych z XII - XV wieku. Wśród nich należy wymienić bullę Innocentego II z 1136 roku, informację o kasztelanach lednickich, akcie ugody Odonica z Henrykiem Brodatym z 1234 roku, relacji G. Paska o posiadaniu Ostrowa przez Bolesława Pobożnego księcia kalisko-gnieźnieńskiego z 1248 roku oraz najpóźniejszy przekaz Jana Długosza z XV wieku, który wspomina budowlę jako daw ną katedrę gnieźnieńską będącą ju ż w ruinie.

W szystkie te dokumenty w skazują na mocniej lub słabiej wyartykułowane związki Lednicy z Gnieznem.

W świadomości Polaków w wiekach późniejszych funkcjonowało przekonanie, że Polska za panowania M ieszka i Chrobrego posiadała znaczące budowle murowane z kamienia. Jak się później okazało, przekonania te były słuszne. Udowodniły to odkrycia archeologiczne w wieku XIX i XX. Prezentowana poniżej XVIII-wieczna grafika Franciszka Smuglewicza ten fakt potwierdza choć w znacznym stopniu tę świadomość przejaskrawiła (ryc. 3).

322

R yc. 3 F. S m u g le w ic z p o w itan ie c e sa rz a O tto n a III p rze z B o le sła w a C h ro b reg o w P o zn an iu - lito g rafia

BIBLIOGRAFIA: B u k o A.

20 0 5 A rc h e o lo g ia p olsk i w c z e sn o śre d n io w iec z n e j. O d k ry c ia - h ip o te z y - interp retacje, W arszaw a.

G ó reck i J.

2 0 0 2 G ró d na O stro w ie L e d n ick im na tle w y b ra n y c h ośro d k ó w g ro d o w y c h p ierw sz e j m o n arch ii p iasto w sk iej. B S L 7, Poznań.

K asz u b k ie w ic z A .

1996 K ilk a u w ag na tem a t p a la tiu m led n ic k ie g o , S L IV , s. 4 4 5 -4 4 9 .

R o d z iń sk a - C h o rąży

2 0 0 2 W ie lk o p o lsk ie z e sp o ły rez y d e n c ja ln e w G ieczu , n a O stro w ie L e d n ick im - p ro b lem rek o n stru k c ji i relacji c h ro n o lo g icz n y c h , Z O W , r. 5 7 (n r 1-2), s. 25 -32

Saw ick i T.

2 0 0 l a W cze sn o śred n io w ie c zn y ze sp ó ł g ro d o w y w G n ie ź n ie , [w :] G n ie z n o w św ie tle o sta tn ic h b adań arch eo lo g ic z n y c h . N o w e fak ty . N o w e in terp retacje. R ed. Z . K u rn ato w sk a, P o zn ań , s .8 7 -126. 2 0 0 Ib B ad an ia p rzy k o śc ie le św . Je rz e g o w G n ieźn ie, [w:] G n ie z n o w św ie tle o s ta tn ic h b adań

Rożnowo oboäÄ > -DziOlyfl Zdzieciibwa DÇÜlIlCd'^, Chludowo

1

BlOdrushO ill MIANOWÔl

G N IEZ N O ż y d ó w k o' :e g n o w o1 Il e d n o g ó r aI 'I JERZYKOWOl 1— T i< wij 1. ^ Bis k u p ic e! IP O B IE D ZISK Ä I Nmrhüiv TuZARZEW ÖI. IBYLNICAl fBOGUCINl 1’OCZIfOWO KOSTRZYt PO ZNAŃ Isokoiowo LUBOK ł/jf Strzał PU8ZCZYKOWO

P R Z Y C Z Y N E K D O D Y S K U S JI N A D P A L A T IU M L E D N IC K IM

323

Szu lc K.

1875 K o re sp o n d e n cja lite ra c k o -n a u k o w a , [w:] G a z e ta N a ro d o w a , r. X IV , L w ów .

Ż u ro w sk a K.

1995 U pro g u c h rz e śc ija ń stw a w P o lsce. O stró w L ed n ick i, [w :] R o czn ik PA U , K raków .

ABBILDUNGEN:

A bb. 1 D e r H a u p tw e g v o n P o sen n a c h G n esen fü hrte d u rch O stró w L ednicki

A bb. 2 R e k o n stru k tio n des P a latiu m s v o n L e d n ica , nach . A. K a sz u b k ie w ic z

A bb. 3 F. S m u g lew icz, B e g rü ß u n g d es K a isers O tto n III. d u rch B o lesław C h ro b ry in P o sen - L ith o g ra p h ie