Metafizyka tomizmu konsekwentnego : (próba charakterystyki)

Paweł Milcarek

Metafizyka tomizmu

konsekwentnego : (próba

charakterystyki)

Studia Philosophiae Christianae 32/2, 51-59

1996

Studia Philosophiae Christianae ATK.

32 (1996) 2

PAWEŁ M ILC A R E K

METAFIZYKA TOM IZM U KONSEKWENTNEGO

(próba charakterystyki)

1. Realistyczny punkt wyjścia metafizyki. 2. Pluralistyczny sposób istnienia bytów. 3. Istota bytu ujęta jak o subsystencja. 4. Pluralistyczne zidentyfikowanie aktu istnienia. 5. Dominujący w bycie akt istnienia.

6. Wykrycie Samoistnego A ktu

P rofesor M ieczy sław G o g a c z je s t z n a n y ja k o tw ó rc a i g łów ny przedstaw iciel n u r tu n a z y w a n e g o to m iz m e m k o n se k w e n tn y m . T a k ż e i w tej o d m ia n ie to m iz m u g łó w n ą i p o d s ta w o w ą d z ie d z in ą a n a liz je s t m etafizyka j a k o filo z o fic z n a id e n ty fik a c ja p ierw szy ch e lem en tó w stru k tu ra ln y c h b y tu re a ln e g o . M . G o g a c z o d w ielu la t głosi p o trz e b ę m etafizyki i jej p o św ięca d u ż ą część sw ojej tw ó rc z o ś c i1.

Aby sc h a ra k te ry z o w a ć z a p r o p o n o w a n ą p rz e z M . G o g a c z a m e ta fi­ zykę to m iz m u k o n se k w e n tn e g o , trz e b a o d w o ła ć się d o g ło szo n eg o w niej re a liz m u p o z n a n ia , p lu ra liz m u b y to w a n ia , o k re śle n ia isto ty jako su b sy sten cji, p lu ra listy c z n e g o z id e n ty fik o w a n ia a k tu istn ie n ia , w skazania n a je g o d o m in a c ję w bycie o ra z w y k ry c ia je g o b e z p o ś re d ­ niej przyczyny.

1. REA LISTYCZNY PU NKT W Y JŚC IA M ETAFIZYKI

M etafizyka j a k o u p o r z ą d k o w a n y w ro z u m o w a n ia zesp ó ł z d a ń o bycie n a le ż y w swej s tru k tu rz e d o p o r z ą d k u m yśli, a nie b y tu (jest w ytw orem in te le k tu , n a le ż ą cy m d o lu d zk iej k u ltu ry ). G d y z a s ta n a ­ wiamy się, co je s t p u n k te m w yjścia m e ta fiz y k i w z n a c z e n iu czegoś, co m etafizykę w y p rz e d z a i staje się jej p o w o d e m , ro z w a ż a m y p o p ro s tu przedm iot tej n a u k i (gdyż to p rz e d m io t je s t p o w o d e m „ w y w o łu ją ­ cym” m eta fiz y k ę ). S taje m y w te d y p rz e d p ro b le m e m , czy je s t to ja k a ś inna m yśl, czy sa m b y t. W p ierw szy m w y p a d k u - ch c e m y teg o czy nie

1

c h cem y - w y b ie ra m y id ea liz m , w e d łu g k tó re g o p rz e d m io te m m e ta fi­ zyki (i w o g ó le całeg o p o z n a n ia lu d z k ie g o ) je s t p o jęcie, n p . pojęcie b y tu . W w y p a d k u d ru g im trz y m a m y się re a liz m u , w ed łu g k tó re g o p rz e d m io te m m e ta fiz y k i je s t o d p o c z ą tk u i zaw sze b y t je d n o s tk o w y . M . G o g a c z o p o w ia d a się s ta n o w c z o i k o n se k w e n tn ie za rea liz m em , n ie p o z w a la ją c n a p rzy jęcie ja k ie g o k o lw ie k m y śln eg o p o ś re d n ik a m ięd z y p o z n a w a n y m b y te m a p o z n a ją c y m czło w iek iem . T y m s a ­ m y m p rz y jm u je , że p u n k te m w yjścia m e ta fiz y k i, ze w n ę trz n y m w o b ec niej sam ej, je s t zaw sze b y t, k tó re g o p ry n c y p ió w w e w n ę trz n y c h d o z n a je m y w s p o tk a n iu - a nie n p . p rz y jm o w a n e sk ą d ś z a ło ż e n ia (o c h a ra k te rz e b ą d ź w y n ik ó w n a u k szczeg ó ło w y ch , b ą d ź o p isó w fen o m e n o lo g ic z n y ch ).

M . G o g a c z c h a ra k te ry z u je realizm p rz ez u k a z a n ie je g o c zterech g łó w n y ch cech. P ierw szą je s t w łaśn ie u z n a n ie p ie rw sz e ń stw a re aln ie istn ieją cy ch b y tó w je d n o s tk o w y c h (p o d c z a s g d y m yśl je s t w tó rn a ). D ru g ą ce c h ą je s t p rz e k o n a n ie o n ie z b ę d n o śc i m e ta fiz y k i ja k o w y ra ­ żonej w z d a n ia c h id e n ty fik a c ji w ew n ętrzn ej z a w a rto śc i b y tó w . T rz e ­ cią c ec h ą je s t u w y ra ź n ie n ie w y ją tk o w o śc i b y to w ej s tr u k tu r y o só b . C z w a rtą c e ch ą re a liz m u je s t w y k ry w a n ie w śró d p rz y c z y n ta k ż e pierw szej p rz y czy n y sp raw czej istn ie n ia k a ż d e g o b y tu , czyli Istn ie n ia S a m o istn e g o . M . G o g a c z a k c e n tu ją c realizm , z a ra z e m głosi p o ­ trz e b ę to m iz m u j a k o n a jp o w a żn iejszej p ro p o z y c ji filo zo ficzn eg o re a liz m u 4.

Z a u w a ż m y , że b y t je s t ta k im p u n k te m w yjścia, o d k tó re g o re a listy c z n a m e ta fiz y k a nie o d d a la się an i n a m o m e n t w tra k c ie sw ych ro z w a ż a ń , n iezależn ie o d ich z a a w a n s o w a n ia . N a le ż a ło b y p o w ie ­ dzieć, że c h o d z i tu o p u n k t w yjścia nie w z n a c z en iu p o d s ta w y d la ja k ie jś pierw szej tezy, z k tó re j z k o lei lo g iczn ie (lecz ju ż bez o d n ie sie n ia d o sp o tk a n e j rzeczyw istości) w y n ik a ła b y n a s tę p n a i ta k dalej - ale o ta k i p u n k t w yjścia, k tó ry je s t p o d s ta w ą k a ż d e g o z d a n ia w c h o d z ą c e g o w z a k re s m etafizy k i. K a ż d e z d a n ie , w y ra ż a ją ce ro z u ­ m ien ie p ry n c y p iu m b y to w e g o , o d n o si się w łaśn ie d o b y tu , s k o ro w sz y stk ie p o z n a w a n e p ry n c y p ia w s p ó łs ta n o w ią b y t je d n o s tk o w y . Z g o d n o ś ć m e ta fiz y k i z jej p rz e d m io te m - a w ięc jej re alizm , inaczej m ó w ią c p ra w d z iw o ść ja k o z g o d n o ść s ą d u z rzeczą - ro z strz y g a się z a te m nie ty lk o w sfo rm u ło w a n iu pierw szej tezy, ale w n ie u s ta n n y m i b e z p o śre d n im k o n s u lto w a n iu tw ie rd z e ń z id e n ty fik o w a n y m b y tem . R o z w a ż a ją c sp ra w ę o d tej stro n y , trz e b a p o w ied zieć, że w m etafizy ce n ie m a ja k ic h ś u p rz y w ile jo w a n y c h „ z d a ń p ie rw sz y c h ” i p o śle d n ie j­

2

tarz).

3

4

szych k o n se k w e n c ji tychże. „ W łaściw ie w szy stk ie z d a n ia o bycie są pierw sze, g dyż k a ż d e z n ich in fo rm u je o n ie z b y w a ln y m w b ycie je g o p ry n cy p iu m ” 5. M . G o g a c z m ó w i w ięc o c h a ra k te ry s ty c z n y m d la m etafizyki „ k o ło w y m u k ła d z ie z d a ń ” , k tó re są w zg lęd em siebie w spółzależne, ja k w sp ó łz a le ż n e są o p isy w a n e w n ich p ry n c y p ia b y tu jed n o stk o w eg o . S tw ie rd z a , że w o b e c te g o w szy stk ie z d a n ia m e ta fiz y ­ k i p o w in n y by ć w łaściw ie w y p o w ie d z ia n e ró w n o c z e śn ie , co je d n a k

nie je st m o żliw e ze w zg lęd u n a s tr u k tu r ę m ow y.

2. PLU RA LISTY CZN Y S P O S Ó B ISTN IEN IA BYTÓW

W s p o tk a n iu z b y te m d o św ia d c z a m y nie ty lk o je g o ilości i ja k o ś c i, ale ta k że u jm u je m y to , że są o n e w czym ś z a p o d m io to w a n e o ra z że nośnik ty c h ro z m a ity c h w łasn o ści o d c z u w a ln y c h z m y sło w o je st zawsze czym ś o d rę b n y m , je d n y m i re a ln y m . O ile sk u p ie n ie u w ag i n a p rzy p ad ło ściach cielesn y ch p ro w a d z i n a s d o a n a liz n a u k szczeg ó ło ­ wych (gdyż to ich p rz e d m io te m w y ró ż n ia ją c y m je s t zm y sło w o odczuw alny a s p e k t b y to w a n ia ), o tyle ro z w a ż a n ie d o z n a n e j o d r ę b n o ­ ści, je d n o śc i i re a ln o śc i ro z p o c z y n a m e ta fiz y k ę j a k o n a u k ę o bycie ze względu n a je g o s tr u k tu r ę w e w n ę trz n ą 6.

D o św iad cz am y te g o , że s p o tk a n y b y t je s t s tr u k tu r ą o o k re ślo n y m obszarze b y to w y m - n ie to ż sa m y m z o b sz a re m ja k ie jk o lw ie k innej stru k tu ry . N a z y w a m y to o d rę b n o ś c ią b y tu 7. R o z w a ż a ją c w ięc o d r ę b ­ ność s p o tk a n e g o b y tu , stw ie rd z a m y , że to , co o d rę b n e , nie je st zarazem d r u g ą o d rę b n o ś c ią . P o z w a la to n a sfo rm u ło w a n ie z d a n ia , że jeden b y t nie je s t d ru g im b y te m (z a s a d a n ie to ż sa m o śc i d w ó c h b y tó w - inaczej z a s a d a n ie sp rz e c zn o ści)8.

D o św iad cz am y ta k ż e te g o , że to , co o d rę b n e , je s t ta k ż e o d w ew nątrz w y p e łn io n e ty m , c o je s ta n o w i, z z a c h o w a n ie m ła d u p o d p o rz ą d k o w a ć je d n y c h tw o rz y w w z g lęd em d ru g ic h . N a z y w a m y to jed n o śc ią b y tu 9. R o z w a ż a ją c w ięc je d n o ś ć b y tu , stw ie rd z a m y , że to, co je s t je d n o , je s t czym ś w so b ie , jeżeli nie je s t czym ś d ru g im . Pozw ala to n a sfo rm u ło w a n ie z d a n ia , że k a ż d y b y t m a w so b ie pow ody go s ta n o w ią c e , czyli że je s t ty m , czym je s t (z a sa d a w e w n ę trz ­ nej za w a rto śc i b y tó w - inaczej z a s a d a to ż s a m o ś c i)10.

R ozw ażanie o d rę b n o ś c i i je d n o ś c i o w o c u je ta k ż e stw ie rd z e n ie m , że wszystko, c o s ta n o w i b y t, je s t o s o b n e , tzn . nie je s t częścią czegoś

5

6 Por. M. Gogacz, Próba heurezy subsystencji i osoby, w: Subsystencja i osoba według św. Tomasza z Akwinu, pod red. M. Gogacza, W arszawa 1987, 9-10.

1 Por. Elementarz, 46 i 166.

! Elementarz, 50.

9

10

d ru g ie g o . P o z w a la to n a s fo rm u ło w a n ie z d a n ia , że to , co sta n o w i b y t, jest o n ty c z n ie n ie p rz e k a z y w a ln e (z a sa d a je d y n o śc i - inaczej z a s a d a w y łączo n eg o ś r o d k a ) 11.

D o św ia d c z a m y w reszcie i teg o , że to , co o d rę b n e i p rz ejaw iające je d n o ś ć , a w k o n se k w e n c ji o so b n e - je s t rzeczyw iste. N a z y w a m y to w łaśn ie re a ln o ś c ią b y tu . R o z w a ż a ją c w ięc re a ln o ść b y tu , stw ier­ d z a m y to , że b y t je s t, czyli w y k lu c z a ze sw ego o b s z a ru nicość. P o z w a la to n a sfo rm u ło w a n ie z d a n ia , że ty lk o to , co je s t, sta n o w i p ry n c y p iu m b y to w a n ia (z a s a d a re a ln o śc i b y tu - inaczej z a s a d a racji d o s ta te c z n e j) .

Z a sa d y : n ie to ż sa m o śc i d w ó c h b y tó w , w ew n ętrzn ej z a w a rto śc i b y tó w , je d y n o śc i i rea ln o śc i b y tó w , n a z y w a się pierw szy m i z a sa d a m i, b ę d ą c y m i z a ra z e m pierw szy m i z d a n ia m i m e ta fiz y k i14. Z d a n ia te są w m etafizy ce p ierw sze nie ze w zg lęd u n a jej p rz e d m io t, ale ze w zg lęd u n a p o r z ą d e k p o z n a n ia , w k tó ry m n a jp ie rw u św ia d a m ia m y so b ie i w y p o w ia d a m y z d a n ia o o d rę b n o śc i, je d n o śc i, o so b n o śc i i re a ln o ści sp o tk a n e g o b y tu 15.

M . G o g a c z u w a ż a , że w szy stk ie te z d a n ia są w ró w n y m s to p n iu p ierw sze - w ty m sensie, że ich tre śc ią są p rz ejaw y , k tó re z n a jd u ją się w bycie z a ra z e m . R ó w n o c z e śn ie je d n a k głosi, że d la w y k ła d u m e ta fiz y k i nie je s t o b o ję tn e , k tó r e z ty c h z d a ń u z n a m y za p ierw sze z d a n ie m e ta fiz y k i. S a m o p o w ia d a się za p ierw szeń stw em z d a n ia w y ra ż a ją ce g o o d rę b n o ś ć b y tu , czyli z a sa d y n ie to ż sa m o śc i d w ó c h b y tó w (inaczej z a sa d y n ie sp rz e c zn o ś ci)16.

W szy stk ie w ięc tzw . pierw sze z a sa d y , w ra z ze szczególnie a k c e n ­ to w a n y m z d a n ie m o o d rę b n o ś c i, o p is u ją w e d łu g M . G o g a c z a d o sło w n ie s p o s ó b is tn ie n ia b y tu . T e n s p o s ó b istn ie n ia , w y n ik a ją c y z o d rę b n o ś c i, je d n o śc i, o s o b n o śc i i re a ln o śc i b y tu , n a z y w a n y je st p rze z stu d io w a n e g o tu a u to r a p lu ra liz m e m 17.

3. ISTO TA BYTU U JĘ TA JA K O SU BSY STEN CJA

W s p o tk a n iu z b y te m , k tó re g o sp o so b e m istn ie n ia je s t p lu ra liz m , d o z n a liśm y ró w n ie ż teg o , co w y z n a c z a je g o s ta łą to ż sa m o ść („czy m je s t” ). T e n w e w n ę trz n y p o w ó d to ż sa m o śc i b y tu n a z y w a się is to ta 18.

" Por. Elementarz, 51.

12

13

14

15

16

17

Isto tą b y tu z a ją ł się w sw ojej m etafiz y ce ju ż A ry sto te le s. W b y ta c h sp o ty k an y ch p rz e z c z ło w ie k a o d ró ż n ił o n d w a w e w n ę trz n e p ry n c y p ia istotow e: fo rm ę (ja k o p o w ó d stałej to ż sa m o śc i) i m a te rię (ja k o podłoże zm ie n n y c h cech), a w zw ią z k u z ty m p o słu ż y ł się ta k ż e o dróżnieniem a k tu (to , co fa k ty c z n e ) i m o ż n o śc i (to , co sa m o z siebie nieokreślone, a o k re ś la n e d o p ie ro p rz e z a k t).

O kazuje się je d n a k , że is to tę b y tu m o ż n a u ją ć a lb o j a k o tzw . quidditas, a lb o j a k o n a tu r ę , a lb o j a k o su b sy sten cję.

G dy u jm u je m y isto tę j a k o quidditas, nie ty lk o s k u p ia m y u w ag ę n a tym, czym rzecz je s t (quid est res), ale o g ra n ic z a m y się d o teg o , co pozw ala d e fin io w a ć d a n ą is to tę i w y p o w ia d a ć j ą w p o jęciu . Q u idditas bowiem to w ła śn ie is to ta u ję ta w d efinicji. M . G o g a c z n a zy w a quidditas „ is to tą w jej g łó w n y ch p ry n c y p ia c h ” , w y ja śn ia ją c ta k ż e , że za głów ne p ry n c y p ia u z n a n o tu ta j te, k tó re p o z w a la ją zaliczyć b y t d o określonego g a tu n k u 19.

N a tu rą n a z y w a n o a lb o is to tę u ję tą p rzez in te le k t (B o ecju sz), alb o istotę p rz y s to s o w a n ą d o w łaściw y ch jej d z ia ła ń (A ry sto te le s). W sen ­ sie b o ecjań sk im b y ło to o k re śle n ie b a r d z o b lisk ie qu idditas, w sensie ary sto teleso w sk im c h o d z iło o p o d k re śle n ie p o d m io to w a n ia p rz y p a d ­ łości p rz ez isto tę . Z d a n ie m M . G o g a c z a o k re śle n ie is to ty j a k o n a tu r y w p row adza w ro z w a ż a n ie w p ły w u p ry n c y p ió w z e w n ę trz n y ch , k s z ta ł­ tujących is to to w ą m o ż n o ś ć w ta k i s p o só b , b y is to ta m o g ła się przejaw iać w e w łaściw y ch jej d z ia ła n ia c h 20.

Jak w id a ć , o k re śle n ie is to ty ja k o ß u id d ita s zaw ę ża j ą d o ra m w yznaczonych p rz e z p o trz e b y definicji. O k re śle n ie isto ty j a k o n a tu r y (w d rugim z n a c z e n iu ) je s t b o g a tsz e , b o u w z g lę d n ia p o d m io to w a n ie przez isto tę p rz y p a d ło śc i. J e d n a k n ie w y c zerp u je to d a n y c h , k tó re uchw yciliśm y w s p o tk a n iu z b y te m . W ś ró d ty c h d a n y c h są przecież w spom niane w yżej p rzejaw y : o d rę b n o ś ć , je d n o ś ć i re a ln o ść. N ie są to przypadłości, ale tzw . tra n s c e n d e n ta lia , czyli p rz eja w y p rz y słu g u ją c e każdem u b y to w i.

Istota je s t w ięc nie ty lk o czym ś w e w n ę trz n ie o k re ślo n y m , nie ty lk o po dm iotem d la p rz y p a d ło śc i, ale je s t z a ra z e m sw o isty m o b sz a re m objętym o d rę b n o ś c ią , je d n o ś c ią i re a ln o śc ią . J e s t su b sy ste n c ją .

Subsystencja to z u p e łn a is to ta b y tu , o b e jm u ją c a o p ró c z fo rm y i m aterii ta k ż e d o s k o n a ło ś ć p o d m io to w a n ia p rz y p a d ło śc i o ra z tra n sc e n d e n talia 21. M . G o g a c z n a z y w a su b sy ste n cję is to tą p e łn ą 22.

19

20

21

22

Z a u w a ż m y , że d o p ie ro o k re śle n ie is to ty b y tu ja k o su b sy sten cji u w y ra ź n ia w sz y stk o to , co d o sz ło d o n a s w e ta p ie s p o tk a n ia b y tu . T y m sa m y m , to w łaśn ie su b sy ste n c ja je s t n ajw łaściw szą d la re a lis­ tycznej m e ta fiz y k i p o d s ta w ą jej id e n ty fik a c ji, d o ty c z ą c y ch p r y n ­ cy p ió w b y tu .

4. PLU R A LISTY C ZN E ZID EN TY FIK O W A N IE AKTU ISTN IENIA W s p o tk a n iu z b y te m d o z n a liśm y w ięc je g o isto ty o d r a z u ja k o su b sy sten cji. S zczególnie w a ż n e je s t to , że w ty m d o z n a n iu p r y n ­ c y p io m isto to w y m to w a rz y sz ą tra n s c e n d e n ta lia . J e d n a k tra n sc e n - d e n ta lia nie są s a m ą is to tą , nie s ta n o w ią isto ty . S ą czym ś, co isto tę p rz e n ik a - i czyni j ą o d rę b n ą , re a ln ą o ra z z je d n o c z o n ą - w y p ły w ając sp o z a niej.

O d rę b n o ś ć , je d n o ś ć i re a ln o ść są tra n s c e n d e n ta ln y m i p rz e ja w a m i b y tu , z a m ie n n y m i z n im sa m y m (stą d n a z y w a n e są ta k ż e k o n w e r- tib iliam i). Z n a c z y to , że w szędzie ta m , gdzie je s t b y t, są i tra n s c e n d e n ­ ta lia . T rz e b a je d n a k w sk a z a ć ich ź ró d ło w bycie. O w szem , tra n s c e n ­ d e n ta lia z a sta liśm y w isto cie j a k o su b sy sten cji. J e d n a k nie m o ż e m y ich u z n a ć a n i z a sta n o w ią c e isto tę je j p ry n c y p ia w ew n ę trz n e , an i za w y n ik a ją c e z isto ty jej p rz y p a d ło śc i. D la te g o w łaśn ie m u sim y sz u k ać ź ró d ła tra n s c e n d e n ta lió w w sa m y m bycie, ale p o z a je g o isto tą . T ra n s c e n d e n ta lia w sk a z u ją n a in n e niż is to ta w e w n ę trz n e p r y n ­ c y p iu m b y tu .

O p ry n c y p iu m , z k tó re g o p o c h o d z ą tra n s c e n d e n ta lia , w iem y tyle, ile w y n ik a z an a liz y je g o s k u tk ó w . I ta k , o d rę b n o ś ć w sk a z u je n a to , że id e n ty fik o w a n e p ry n c y p iu m je s t o s o b n e d la k a ż d e g o b y tu , a nie w sp ó ln e. J e d n o ś ć w sk a z u je n a to , że is to ta je s t p o d p o rz ą d k o w a n a te m u p ry n c y p iu m , ta k że je s t o n o p ierw sze i d o m in u ją c e . W reszcie re a ln o ść u ja w n ia to , że to p ry n c y p iu m ró ż n e o d isto ty je s t p o w o d e m te g o , że b y t je st.

W d z ie ja c h filo zo fii te m u p ry n c y p iu m n a d a n o n azw ę istn ien ia. N a le ż y w ięc p o w ied zieć, że istn ien ie je s t w k a ż d y m bycie p ry n c y p iu m te g o , że o n je s t. Je st o n o p ierw szy m i w łaściw y m a k te m b y tu . • Z a u w a ż m y , że is to ta i istn ien ie k o m p o n u ją się ja k m o ż n o ść z a k te m , g d y ż ty lk o w te n s p o s ó b d w a e le m e n ty m o g ą w sp ó łsta n o w ić b y to w ą je d n o ść .

Z a u w a ż m y ró w n ież, że z id e n ty fik o w a n ie a k tu istn ie n ia u w y p u k la w ag ę u jm o w a n ia is to ty j a k o su b sy sten cji. I s to ta b y tu je s t zaw sze je g o m o ż n o śc ią . S u b sy ste n c ja to m o ż n o ść is to to w a u ję ta w zg o d zie ze s tr u k tu r ą s p o tk a n e g o b y tu - a w ięc m o ż n o ść p o d p o rz ą d k o w a n a

swemu a k to w i i z racji teg o p rz y p o rz ą d k o w a n ia n a b y w a ją c a teg o , czego nie p o s ia d a z siebie, w ty m w y p a d k u - prz e ja w ó w tra n s c e n d e n ­ talnych. Z tej p e rsp e k ty w y p rz y ję te w n u rta c h esen cjalizu jący ch określanie isto ty ja k o quidditas lu b n a tu r y w y d aje się p ro b le m a ty c z ­ ne, m u sia ło b y tu b o w ie m c h o d z ić o b y to w ą m o ż n o ść czystą.

Z au w ażm y w reszcie, że dzięki z id e n ty fik o w a n iu a k tu istn ie n ia dopełniło się o k re śle n ie tra n s c e n d e n ta lió w . Są o n e s k u tk a m i a k tu istnienia, p rzez k tó re p rz e ja w ia o n w bycie sw o ją m o c 24. D la te g o należy je n a z y w ać p rz e ja w a m i a k tu istn ie n ia . N a leż y jeszcze d o d a ć , że poza o d rę b n o ś c ią , je d n o ś c ią i re a ln o śc ią d o z e sp o łu tra n s c e n d e n ­ taliów n a le ż ą tak że: p ra w d a (o tw a rc ie się b y tu w zględem in n y ch bytów), d o b r o (w y w o ły w an ie w in n y c h b y ta c h o d n ie sie ń p o z y ty w ­ nych) i p ię k n o (cało ść, p r o p o rc ja i czy te ln o ść tw o rz y w b y tu ).

5. D O M IN U JĄ CY W BYCIE AKT ISTN IEN IA 25

Akt istn ie n ia , k tó re g o z id e n ty fik o w a n ie w ieńczy ja k b y an alizę w ew nętrznych p ry n c y p ió w s p o tk a n e g o b y tu , je s t w p o r z ą d k u b y to ­ wym je g o pierw szy m p ry n c y p iu m . M . G o g a c z p o d k re ś la , że to istnienie z a p o c z ą tk o w u je b y t, u re a ln ia ją c i a k tu a liz u ją c isto tę . O ile urealnianie je s t u d z ie la n ie m re a ln o śc i isto cie, o tyle a k tu a liz o w a n ie polega n a d o k o n y w a n y m p rz e z istn ie n ie z w ią z a n iu z n im u re a ln io n e j istoty, ta k że istn ien ie i is to ta w s p ó łs ta n o w ią je d e n b y t26.

Ścisły zw iązek istn ie n ia i is to ty w bycie re a ln y m p o w o d u je , że - zdaniem M . G o g a c z a - m o ż n a w sk a z a ć n a ró ż n e ty p y a k tó w istnienia. A k ty istn ie n ia są je d n a k o w e ty lk o p o z n a w c z o , i to je d y n ie wtedy, g d y o d d zielim y je ra d y k a ln ie o d is to ty - ale ta k i z a b ieg ju ż odsuw a n a s o d b y tu , a k ie ru je u w a g ę n a m y ślo w y a b s tra k t. G d y trzym am y się p o z n a w c z o a k tu istn ie n ia , to zaw sze je s t o n w bycie je d n o stk o w y m z je d n o c z o n y ze sw o ją m o ż n o śc ią , is to tą . A w ted y , jak o w sp ó łtw o rz y w o b y tu , je s t o n sw oiście n a z n a c z o n y ty m zje d ­

noczeniem .

W edług M . G o g a c z a m o ż em y w y ró ż n ić cz tery ty p y a k tó w ist­ nienia: a k t istn ie n ia b y tó w o s o b o w y c h , a k t istn ie n ia b y tó w n ie o so b o - wych, a k t istn ie n ia p rz y p a d ło śc i o ra z S a m o istn y A k t Is tn ie n ia 27. W w ypadku p ierw szy ch trz e c h c h a ra k te ry z u je m y je p rzez o d n iesie n ie d o ich s k u tk ó w w o b sz a rz e isto ty . W w y p a d k u c z w a rte g o w sk a z u je ­

24

25

według tomizmu konsekwentnego, „Studia Philosophiae C hristianae” 22 (1986) 2,

s. 25-39.

26

m y n a to , że istn ie n ie w y p e łn ia i s ta n o w i cały b y t, nie w iążąc się z ż a d n ą isto tą .

D o d a jm y , że w a ż n y m d o k o n a n ie m to m iz m u k o n se k w e n tn e g o - w y n ik a ją c y m z p lu ra listy c z n e g o z id e n ty fik o w a n ia a k tu istn ie n ia ze w zg lęd u n a z n a jd u ją c e się w su b sy sten cji tra n s c e n d e n ta lia - je st w y ró ż n ie n ie w śró d relacji tzw . relacji istn ie n io w y c h 28. S ą o n e w ięzia- m i re a ln y c h b y tó w , o p a rty m i n a ich tr a n s c e n d e n ta lia c h , k tó re są w łaśn ie p rz e ja w a m i istn ien io w y m i. R e la c jo m istn ie n io w y m to w a rz y ­ szą relacje isto to w e , o p a r te n a w ła sn o śc ia c h isto ty .

6. W YKRYCIE SA M O ISTN EG O AKTU ISTN IENIA

M . G o g a c z z w ra c a u w ag ę, że w m e tafizy ce p o słu g u je m y się isto to w y m u k ła d e m p rzy czy n (w p rz e c iw sta w ien iu d o u k ła d u lin io ­ w ego). T e n u k ła d isto to w y je s t zesp o łe m ty ch b e z p o śre d n ic h i je d y ­ n y c h p rz y c z y n b y tu je d n o s tk o w e g o , k tó re p o w o d u ją sta n o w ią c e b y t je g o w e w n ę trz n e p ry n c y p ia 29. Z a s to s o w a n ie isto to w e g o u k ła d u p rz y ­ czyn k ie ru je n a s o d z id e n ty fik o w a n y c h w e w n ę trz n y c h p rzy cz y n b y tu d o je g o p rz y c z y n z e w n ętrzn y ch .

A k t istn ie n ia ja k o z a p o c z ą tk o w u ją c e b y t je g o p ry n c y p iu m w e­ w n ę trz n e u ja w n ia sw o ją z a leżn o ść o d isto ty . A k t istn ie n ia zależn y o d is to ty nie je s t w ięc sa m o istn y i a b s o lu tn y . U ja w n ia ró w n ie ż p o c h o d - n o ść, a w ięc to , że w yw odzi się z ja k ie jś p rz y czy n y zew n ętrzn ej. T ą p rz y c z y n ą nie m o że by ć a n i ten sa m a k t istn ie n ia , an i u re a ln ia n a p rz e z e ń is to ta , an i n ie b y t. P rzyjęcie ty c h p ro p o z y c ji w ią z a ło b y się k a ż d o ra z o w o ze z ła m a n ie m z a sa d y n iesp rzeczn o ści i ró w n a ło b y ze so b ą istn ie n ie i n ieistn ien ie . Z e w n ę trz n ą p rz y c z y n ą istn ie n ia je s t w ięc in n y b y t. A p o n ie w a ż s k u te k , k tó r y m je s t tu a k t istn ie n ia , je st p ro p o rc jo n a ln y d o p rz y c zy n y - ta p rz y c z y n a je s t ró w n ież istn ien ie m . M ó w ią c d o k ła d n ie , je s t Istn ie n ie m S a m o istn y m , a w ięc a k te m istn ie n ia n ie p o w ią z a n y m z is to tą 30.

Id e n ty fik u ją c p rzy c zy n ę sp ra w c z ą a k tó w istn ie n ia b y tó w je d n o ­ stk o w y c h , w y k ry liśm y S a m o istn y A k t Istn ie n ia . Je st to filozoficzne im ię B oga.

D o d a jm y n a k o n iec, że o d ró ż n ie n ie w bycie istn ie n ia i is to ty o ra z z a sto so w a n ie u k ła d u is to to w e g o d o id e n ty fik a c ji p rz y c z y n z e w n ę trz ­ n y ch b y tu d o p ro w a d z iło M . G o g a c z a d o o d ró ż n ie n ia w śró d p rzy czy n z e w n ę trz n y ch p rzy czy n y sp raw czej (p o w o d u ją c e j istn ien ie) i p rz y ­ czyn celo w y ch (w p ły w ający c h n a u k s z ta łto w a n ie m o ż n o śc i isto t). T e o s ta tn ie nie są m y śln y m i w z o ra m i łu b d o sło w n ie celam i, ale re a ln y m i

28

29

sub stan cjam i, s k o ro re a ln e są s k u tk i ich o d d z ia ły w a n ia w o b sz a rz e istotow ej m o ż n o śc i b y tu . J e st to jeszcze je d e n p rz y k ła d re alisty czn eg o d o p recy zo w an ia u jęć m e ta fiz y k i to m isty cz n ej.

LA M É T A PH Y SIQ U E DU T H O M IS M E C O N SÉQ U EN T Résumé

Cel article présent la m étaphysique d u thomisme conséquent de Mieczysław Gogacz. Le réalisme de la connaissance, le pluralism e de l’étre, la conception de l’essence comme subsistence, l’identification de l’acte d ’etre, l’apprehension de sa domination dans l’etre et l’invention de l’acte d ’etre subsistent - voila les traits caractéristiques de ce courant thom iste contem porain polonais.