P A Ń S T W O W A K O P A L N I A W Ę G L A B R Z E S Z C Z E
= ^ =
K R A K Ó W 1937
P A Ń S T W O W A KOPALNI A W Ę G L A
B R Z E S Z C Z E
K R A K Ó W 1 9 3 7
PAŃSTWOWA KOPALNIA WĘGLA BRZESZCZE.
Wstęp.
I. Opis Państw ow ej K opalni W ęgla Brzeszcze.
1) Posiadłości górnicze kopalni Brzeszcze, 2) O cena geologiczna terenów i w artość ciepli
kowa pokładów węgla,
3) U rządzenia K opalni na powierzchni i pod ziemią,
4) O rganizacja przedsiębiorstw a, 5) U rządzenia kulturalno-społeczne.
II. Zarys rozw oju Państw . K opalni W ęgla Brzeszcze.
1) K opalnia Brzeszcze w okresie austriackim i w pierw szych latach polskiej adm inistracji, 2} K opalnia Brzeszcze w okresie od roku budże
towego 1927/28 do ostatnich czasów.
III. Zbyt węgla kopalni Brzeszcze i jej wyniki finan
sowe.
IV. Z arzuty i p raw d a o Państw ow ej K opalni W ęgla Brzeszcze.
Zakończenie.
_ 3 _
W S T Ę P .
P rzem ysł węglowy w Polsce, stanow iący jedną z podstaw ow ych gałęzi naszej gospodarki naro d o wej, zn ajd u je się w przew ażającej m ierze w posia
daniu k ap itału pryw atnego, zorganizowanego w for
mie spółek akcyjnych i koncernów. Je d n ak również i Państw o Polskie jest w łaścicielem szeregu kopalń węgla i rozległych terenów węglowych, jakkolwiek przew ażnie samo nimi nie adm inistruje.
B o obiektów tych należą:
1) byłe kopalnie pruskie na G órnym Śląsku — n a j
większy z tych obiektów, z bardzo znaczną p ro d ukcją węgla (ok. 10 % całej polskiej produkcji) i koksu, oraz terenam i o obszarze około 80 kim 2;
kopalnie te pozostają w dzierżaw ie Spółki A k cy j
nej, w której R ząd posiada 50% akcyj;
2) obiekty położone w b. K rólestw ie a mianowicie nadanie Feliks, wydzierżaw ione W arszaw skiem u Tow arzystw u K opalń W ęgla, oraz kopalnie węgla w ydzierżawione Franko-Polskiem u Tow arzystw u Górniczemu;
3) kopalnia Spytkowice, której budow a rozpoczęta przez b. W ydział K rajow y w M ałopolsce została przez W ład ze polskie w strzym ana;
4) przeszło 1.200 kim 2 terenów węglowych na Śląsku i w M ałopolsce, na których R ząd nie założył ż a d
- 5 -
nej nowej kopalni, natom iast część tych terenów na G órnym Śląsku w ydzierżaw i! w ręce pryw atne;
5) wreszcie — jedyne czynne przedsiębiorstw o węg
lowe pozostające całkow icie w rękach Rządu*.
J e s t to Państw ow a K opalnia W ęgla Brzeszcze w raz z przynależnym i do niej terenam i węglo
wymi.
Ta w łaśnie K opalnia stanow i przedm iot sp ecjal
nego zainteresow ania i pow oduje publiczne w y stą
pienia zarów no konkurencji, jak i ze strony z a sa d niczych przeciw ników „etatyzm u".
W ostatnich czasach spraw a kopalni Brzeszcze była poruszana w prasie polskiej w szeregu a rty k u łów, które ją ośw ietlają w sposób bardzo niekorzyst
ny, co odbiło się również echem w prasie zagranicz
nej 2. A utorzy tych artykułów tw ierdzą, że kopalnia
1 W o statn ich czasach u d z ia ł R ządu w przem yśle w ęglo
wym znacznie się zw iększył w zw iązku ze zm ianam i ty tu łu w łasności we „W spólnocie Interesów ".
2 1) „ P o l i t y k a G o s p o d a r c z a " Nr. 15 z dn ia 10 m aja 1936 r. str. 15 a r ty k u ł p. t. „ P rzerosty E ta ty z m u “ u stęp 2 ..B rzeszcze": S y tu a c ja tego p rzed sięb io rstw a je st b ard zo n iek o rzy stn a. Z łoża ek sp lo ato w an e z a w ie ra ją w ęgiel bardzo lichego gatunku, k alo ry czn ie o k reślan y n a 4 do 5.500 k alo ry j p odczas gdy w ęgiel śląsk i ima 7.000 i w ięcej k a lo ry j. W ęgiel z „B rzesz
czy" je s t zaliczan y do n ajn iższej k lasy. Z użycie kolei, salin i in sty tu cy j państw ow ych w ynosi 75% w artości p ro d u k cji.
Łączna sum a sp rzed aży d la in sty tu cy j państw ow ych wynosi zł 4,220.000. C ena w ęgla o 7.000 k a lo ry j w ynosi 24,80 zł za tonę, cen a B rzeszcza je st 19,90 zło ty ch (kolej p ła c i 14,35).
U w zględniając cenę 24,80 za 7.000 k a lo ry j, o trzy m u je się za 4,000 k a lo ry j cenę 14,20, czyli s tr a ta p rzy k u p n ie w ęgla z B rzeszczy w ynosi n a sam ej k alo ry czn o ści z ł 5,80 na tonie.
T rzeba jeszcze uw zględnić, że n ależy p ra w ie dw a ra z y ty le przew ieść w ęgla brzęszczańskiego, co górnośląskiego, aby otrzy-
Brzeszcze posiada bardzo zły gatunek węgla, że była ona zupełnie niepotrzebnie przez R ząd rozbu
dow ana kosztem kilkudziesięciu milionów złotych i że jest utrzym yw ana głównie dzięki temu, że pod naciskiem R ządu, kolej oraz inne instytucje p a ń stwowe k u p u ją węgiel w Brzeszczach, płacąc więcej, niżby płaciły, kupując węgiel w pryw atnych kop al
niach. Tym sposobem bilanse kopalni Brzeszcze są rzekomo sztucznie korzystnie przedstaw iane, co daje fałszywe pojęcie o możliwej rentowności przedsię
biorstw węglowych wogóle i w ytw arza niezdrow ą konkurencję dla pryw atnych kopalń. W konsekwencji staw iane jest żądanie zlikwidowania kopalni B rzesz
cze lub sprzedaży jej w ręce pryw atne.
Pow yższa opinia jest zupełnie m ylna i opiera się na inform acjach, pochodzących zapew ne ze sfer,
m ać tę sam ą ilość ciep ła. P oniew aż in sty tu c je państw ow e z a k u p u ją 282.000 ton z B rzeszcza, a s tr a ta na tonie w ynosi z ł 5,80 ogólna s tra ta państw a, nie licząc zbędnego przew ozu, w ynosi p rzy kupow aniu w ęgla brzeszczańskiego 1,635.000 zł.
W idzim y zatem , że bez u k ry teg o p rzyw ileju, z którego Brzeszcze k o rz y sta ją , k o p a ln ia ta nie ty lk o , że nie osiągnęłaby rocznie 600.000 zł na am o rty zację, ale p rzy n io słab y czystej stra ty 1,000.000 zł. W ty ch w a ru n k ach będzie u lg ą d la S karbu o ile się tę kopalnię, jak o zbędną i p rzy n o szącą Skarbow i p o w ażne stra ty , zam knie.
K osztem około 15 m ilionów zło ty ch zbudow ano now y szyb w Jaw iszow icach. P ie n iąd ze te n ależ y uznać za w ydane z u p e ł
nie n iep ro d u k cy jn ie, nie w pływ a to je d n a k na fakt, że k o p a l
nia przy n o si s tra ty i jedynym w yjściem jest zlikw idow anie je j“ . 2) „ P r z e g l ą d G o s p o d a r c z y " Nr. 23 z dn. 1 g rudnia 1935 r. D r J e r z y M ichalski, a rty k u ł p. t. „ P ro je k t z in te n sy fi
kow ania fu n k cji gospodarczej i skarbow ej p rzedsiębiorstw państw ow ych w P o lsce": „W iadom o, że B rzeszcze i wogóle za-
- 7 -
którym ze względów konkurencyjnych specjalnie zależy na obniżeniu w artości kopalni Brzeszcze w opinii publicznej i na doprow adzeniu do sprzedaży tego poważnego obiektu gospodarczego za bezcen, lub też do likw idacji żywotnego i opartego na ko
rzystnych w arunkach natu raln y ch przedsiębiorstw a, które d aje zarobek ludności jednego z najbardziej przeludnionych rolniczych powiatów M ałopolski.
Celem niniejszej pracy jest zapoznanie czytelnika z istotnym stanem tej spraw y w drodze wszęchstron- nego i rzeczowego przedstaw ienia w artości węgla brzeszczańskiego, jak też rzeczywistej w artości i s ta nu kopalni Brzeszcze.
głębie k rak o w sk ie p o sia d a ją n a j g o r s z y , n a j l i c h s z y gatu n ek w ęgla w Polsce, a naw et w E uropie".
3) „ P r z e g l ą d G o s p o d a r c z y ' 1 Nr. 10 str. 331 z 1936 r.
a rty k u ł p. t.: „P rzesilenie w po lsk im przem yśle węglowym'*:
„...od czasu o d zy sk an ia niepodległości p o w stała w P olsce jedna je d y n a k o p a ln ia „B rz e sz c z e 1, ro zbudow ana ogrom nym kosztem przez rz ą d za pien iąd ze podatników , i to w okresie, w którym zam knięto cały szereg ko p aln i, z n a jd u ją c y c h się w bezporów - nania lepszych w aru n k ach geologicznych".
4) „ K u r i e r W a r s z a w s k i " N r. 7 z d n ia 8 I 1936 r., D r J e rz y M ichalski, a rty k u ł p. t.: „ P rzero sty E taty zm u ":
„B rzeszcze m a n ajg o rszy g atu n ek w ęgla w P olsce".
5) D r T a d e u s z B e r n a d z i k i e w i c z : — „P rzero sty E taty zm u ", 1935 r., str. 43: „B rzeszcze i wogóle zagłębie k r a kow skie p o sia d a ją n a j g o r s z y bodaj g atu n ek w ęgla w P o l
sce, a n aw et w E uropie".
6) „ G a z e t a P o l s k a " z d n ia 15 m arca 1936 r. p o sie dzenie S ejm u w dn iu 14 m arca 1936 r., S en ato r Leon K ozłow ski, G en eraln y R eferen t b udżetu n a ro k 1936/37: „...ale ro z budow aliśm y ta k ż e kopalnie, kosztem dziesiątków m ilionów, aby w ydobyw ać ze s tr a tą k iep sk i w ęgiel".
7) „ D i e B o i s e " , N r. 35, W ien, 27 A ugust 1936, a rty k u ł p. t.: „Polen zw ischen priv atem und S ta a tsk a p ita lism u s", oraz inne p u b lik acje i a rty k u ły .
— 8 -
I. Opis Państwowej Kopalni Węgla Brzeszcze.
I. P osiadłości górnicze k opalni Brzeszcze.
Państw ow a K opalnia W ęgla Brzeszcze leży w Ma- łopolsce Zachodniej przy głównej linii kolejowej K raków— Trzebinia—Zebrzydowice, biegnącej przez zachodnio-m ałopolskie ośrodki przem ysłow e (T rze
binia, Oświęcim, Dziedzice, Bielsko),
Posiadłości górnicze kopalni Brzeszcze leżą w po
łudniowym skrzydle t. zw. głównej niecki Polskiego Zagłębia Węglowego, rozciągając się na przestrzeni około 220 kim 2 pom iędzy rzeką Sołą na wschodzie i W isłą na zachodzie i granicząc z jednej strony z państw owym i wyłącznościam i kopalni Spytkowice, z drugiej z G órnym Śląskiem.
O bszar należący do zasięgu kopalni Brzeszcze w raz z szybem Jawiszow ice, stanow i zaledw ie nie
znaczną część wyżej wym ienionych posiadłości gór
niczych i obejm uje około 7,4 km2, a więc na te re nach przynależnych do kopalni Brzeszcze może w razie potrzeby, powstać szereg nowych kopalń.
2. Ocena geologiczna terenów i w artość cieplikow a p okładów węgla.
Na całym obszarze górniczym, stanow iącym zasięg obecnych szybów w Brzeszczach i Jawiszow icach, karbon produktyw ny skryty jest pod pow łoką trze-
- 9 -
S y tu a c ia szybów w Brzeszczach i Jawiszowicach.
10 —
ciorzędu, którego m inim alna grubość w pobliżu głów nych szybów kopalni wynosi około 50 metrów, na- ogół zaś wynosi 50— 150 metrów, w zrastając w po
łudniow ej części obszaru do 250—300 metrów.
Pok ład y kopalni Brzeszcze są pochylone na p ó ł
noc pod kątem około 10°.
Z czysto praktycznego punktu widzenia pokłady kopalni dzielą się na 2 duże serie:
górną — brzeszczańską i dolną — jawiszowicką.
Seria brzeszczańską w ystępuje w północnej części pola kopalnianego i obejm uje pokłady Nr. I— XV o miąższości 0,70—2,50 mtr, eksploatow ane przy pomocy szybów A ndrzej I i II. Poniżej tej serii po kładów leży 60 m skał płonnych z pokładam i węgla, nienadającym i się w skutek przerostów do eksplo
atacji. Po nich n astęp uje seria t. zw. jawiszowicka z pokładam i XIX— XLII, które są przeznaczone do odbudowy przez szyb w Jaw iszow icach — A ndrzej III, a w m iarę dalszego pogłębiania szybów również przez szyby w Brzeszczach, ew entualnie przez 3 szyby łącznie. Z pokładów tej serii kop. Brzeszcze eksploatuje n a razie jedynie pokład XXV (od 1934).
E kspertyza geologiczno-górnicza pokładów, p rz y należnych do kopalni Brzeszcze, w ykonana w r. 1927 przez geologa, inż. Stefana Czarnockiego i ś. p. prof.
H enryka Czeczotta, na podstaw ie przekrojów i głę
bokich wierceń oraz odkrycia pokładów przy pogłę
bianiu szybów i przeprow adzaniu przecznic (przeko
pów) ustaliła, że na przestrzeni pola kopalnianego, obejm ującego jak wyżej wspom niano 7,4 km2, istnieje
— 11 -
Prz ekró j geo lo g icz n y przez szyby R ndrzej I .' 11 * Brzeszczach szyb Rndrzej III w Jaw isz o w icach i otwór wiertniczy N° XXVI
"ftortnoc
Wodn,e 1-20.000.
Sz y b f^ndrzej III
Dawiszowict Szyb Pjndrzej II Brzeszczu
O twór wiertniczy
N* XXVI.
18 pokładów , nadających się do odbudowy, grub
szych ponad 0,60 m (od 0,70—3,90 m) o łącznej gru bości 29,25 m, co p rzy miąższości skał 440 m s ta nowi 6,6%. Obliczone na zasadzie tych danych przez geologa Czarnockiego zapasy węgla, po w yłączeniu filarów ochronnych wynoszą:
do głębokości 500 m ... 44,850.000 t do głębokości od 500 m do 1.000 m 157,350.000 t Ogólny zapas ... 202,200.000 t Rozwój robót górniczych w ciągu lat ubiegłych od chwili ekspertyzy w ykazuje, że obliczenie to jest raczej o 10— 15% za niskie.
Z apasy węgla w zasięgu obecnych szybów w Brzeszczach i Jaw iszow icach są więc olbrzym ie i w ystarczą na ok. 150 la t intensyw nej eksploatacji.
Ogólny zapas węgla do głębokości 1000 m na c a łym obszarze posiadłości górniczej kopalni Brzeszcze obliczony jest przez geologów na około 1 m iliard ton.
Pod względem tak uw arstw ow ienia pokładów , jak i cieplikowej ich wartości, kopalnia Brzeszcze jest zupełnie odrębna od pozostałych kopalń m ałopol
skich. W szystkie kopalnie Zagłębia Krakowskiego m ają węgiel t. zw. górnych w arstw orzeskich, n a to m iast praw ie cały zapas węgla w bliskim prom ieniu od szybów kopalni Brzeszcze zaw iera się w t. zw.
w arstw ach rudzkich. W arstw y te posiada cały szereg pierw szorzędnych kopalń górnośląskich, jak ko p al
nie: Bielszowice, W ujek, L ithandra i inne, znane z wysoko-wartościowego węgla. W ynika to stąd, że kopalnia Brzeszcze jak widzieliśmy, graniczy ze
- 13 -
Śląskiem. W praw dzie kopalnia Brzeszcze za czasów austriackich i aż do la t ostatnich w ydobyw ała tak, jak inne kopalnie m ałopolskie, węgiel z pokładów orzeskich, znajdujących się w górnych warstw ach, jednak wobec w yczerpania tych pokładów , kopalnia już obecnie częściowo eksploatuje pokłady rudzkie, a w niedługim czasie będzie wydobywać węgiel w y
łącznie z tych pokładów . N a tych w łaśnie pokładach o parte są wszelkie obliczenia i przew idyw ania co do przyszłości kopalni Brzeszcze.
O drębność węgla z kopalni Brzeszcze od innych węgli Zagłębia Krakowskiego przedstaw iona jest wy
czerpująco w w ydaw nictwie Państw owego Instytu tu Geologicznego z 1935 roku p. t.: „Polskie Zagłębie W ęglowe w świetle badań geologicznych ostatnich lat 20 (1914— 1934)“.
Szeroka opinia publiczna w Polsce odróżnia trzy gatunki polskiego węgla: n ajlepszy górnośląski, śre d ni dąbrowski, a najgorszy krakowski. K lasyfikacja ta praw dziw a jest tylko o tyle, że najw ięcej węgla najw yższego gatunku jest na G órnym Śląsku, a p ro centowo więcej najgorszego — w Zagłębiu K rakow skim.
W edług Polskiej Konwencji W ęglowej węgiel p o dzielony jest na 6 kategorii: l a , Ib , II a, II b, III a, III b, którym o dpow iadają stosownie zróżniczko
w ane cenniki. N ajtań szy jest węgiel kategorii III b, a n ajd roższy l a . P od ział jednak n a te gatunki nie jest zw iązany ani z zagłębiami, ani z jakością. P o ję cie węgla górnośląskiego w cale nie wiąże się z ga-
14
tlinkiem najw yższym , czyli, że może być węgiel gór
nośląski, który będzie gatunkowo najgorszy i zali
czony do n ajtań szej kategorii III b.
Zaliczenie węgla do tej lub innej kategorii zależy m etyle od kalorycznej w artości i zaw artości w nim popiołu, ile od stopnia w prow adzenia m arki danego węgla na rynek. Na m arkę węgla Brzeszcz w płynęła ujem nie ta okoliczność, że Brzeszcze n ależą do grupy stosunkowo m łodszych kopalń, które w gór
nych w arstw ach m iały gorszy węgiel. W związku z tym kopalnia zgłosiła w 1925 r. wydobyw any przez nią węgiel do kategorii III b i dotąd węgiel brzesz- czański pozostaje w tej kategorii, mimo, że w m iarę pogłębiania wydobycia, gatunek tego węgla stale się polepszał i obecnie już znacznie przew yższa w artość węgla z innych kopalń m ałopolskich.
Bezstronna ocena w artości węgla napotyka na ogół na pewne trudności, gdyż odbiorcy przew ażnie nie robią dokładnych jego analiz. Jeżeli w artość węgla kopalni Brzeszcze została dokładnie ustalona, to dzięki temu, że najpow ażniejszy odbiorca — Koleje Państw ow e — robią system atyczne analizy węgla otrzym ywanego z różnych kopalń. A nalizy te w yka
zują, że kopalnia Brzeszcze, pobierając od kolei n a j
niższe ceny, dostarcza węgiel wyższej jakości, niż inne kopalnie m ałopolskie i że nadw yżka w artości cieplnej węgla z Brzeszcz wynosi obecnie około 1000 kaloryj przy te j sam ej cenie. Również Saliny P a ń stwowe p rzepro w adzają stałe analizy odbieranego
— 15 -
węgla, które św iadczą o dobrym gatunku węgla z kopalni Brzeszcze.
W kwietniu 1929 r. Polski Kom itet Energetyczny w ydał porównawcze zestawienie analiz węgla sze
regu kopalń wszystkich trzech zagłębi t. j. krakow skiego, śląskiego i dąbrowskiego. Na str. 2 i 3 po
dane są 34 analizy węgla z kopalni Brzeszcze, doko
nane w latach 1924— 1927 w gatunkach: gruby, kostka I i II, i w ykazujące około 6.500 kaloryj, podczas gdy przytoczone w tymże wydawnictwie dane o w artości węgla innych kopalń m ałopolskich w ykazują przeciętnie około 5.600 kaloryj, dla węgla dąbrowskiego przeciętnie ok. 6.300 i dla Śląskiego przeciętnie około 7.000 kaloryj. A naliza węgla z ko
palni Brzeszcze robiona przez M inisterstw o Kom uni
kacji w 1935 r., w ykazuje 6.800 kaloryj. W tymże wyżej wspom nianym „Zbiorze A naliz" analiza w ar
tości opałow ej węgla z pokładu XXV w Jaw iszow i
cach, zrobiona w 1927 r., w ykazuje 7.337 kaloryj.
A nalizy robione w ostatnich czasach z tegoż i z niżej położonych pokładów, w ykazują, że w artość ciepli
kowa tego węgla znacznie przekracza 7.000 kaloryj.
W ypada podkreślić własności gazowe i koksowe pokładów , znajdujących się w kopalni Brzeszcze, o których imż. góra. geolog. St. Czarnocki wypowie
dział się w sposób następujący:
„ Jed n ą z ważnych kwestyj jest tu możliwość znalezienia węgli koksujących się. W naszym zagłębiu, gdzie mamy naogół węgiel silnie gazo
wy ze znaczną zaw artością części lotnych, m o
żem y oczekiwać węgli koksujących się w tych pokładach, które uległy silniejszem u ciśnieniu, czy to wskutek ściśnienia wyżej leżących seryj, czy też w większym jeszcze stopniu wskutek sfałdow ania warstw . Szereg danych, na analizie których nie będziemy się zatrzym yw ać, w ska
zuje, że na południe od szybu Jaw iszow ice m a
my obszar silnie tektonicznie ruszony i gdzie jednocześnie w ystępują najgłębsze ze znanych tu dotychczas pokładów. M ożemy więc spodzie
wać się tu węgli z najm niejszą zaw artością części lotnych i najw ięcej zbliżonych do typu koksujących się.
Oczywiście, jak widzimy z wyniku analiz, sze
reg prób laboratoryjnych z pokładów , sp o tk a
nych dotychczas przy głębieniu szybu Jaw iszo
wice, dał koks spiekający się (pokłady XXVII—
XXXI). Oczywiście wyniki tych laboratoryjnych prób koksu winny być stw ierdzone w większej skali".
W myśl powyższej opinii oraz wobec dodatnich wyników laboratoryjnych, jakie osiągano w m iarę odkryw ania się nowych pokładów poniżej pokładu XXV, zostały przeprow adzone w latach 1929— 1930 próby techniczne węgla z kopalni Brzeszcze w p a r tiach wagonowych w gazowniach w W arszaw ie, Poznaniu, Krakowie, Lwowie, oraz w jednej z w ięk
szych koksowni na Śląsku. Próby te w ykazały, że
— 17 —
węgiel górnych pokładów jawiszowickich od XXV do XXXIV może być użyty przy pewnych w arunkach technicznych dla gazowni; do celów koksowania n a daw ałby się węgiel z pokładów dolnych.
Zakończenie wydobyw ania węgla z pokładów grupy brzeszozańskiej w związku z ich w yczerpaniem i oparcie całej przyszłości kopalni na pokładach węgla grupy jawiszowickiej, ma znaczenie nie tylko z powodu podniesienia gatunku węgla, ale również i z tego powodu, że miąższość pokładów węgla w stosunku do miąższości skał płonnych w grupie jawiszowickiej znacznie w zrasta, co —• w związku z koncentracją zapasów węgla na nieznacznej p rz e strzeni w płynie na zimniejsizenie kosztów własnych.
R easum ując powyższe, widzimy, że w bliskim p ro mieniu od kopalni Brzeszcze— Jawiszow ice znajduje się olbrzymi zapas węgla wysoko-kalorycznego, zale
gającego w dobrych naturalnych w arunkach, co n a w et przy zmianie koniunktur d aje przew agę kopalni Brzeszcze nad szeregiem najlepszych kopalń w P o l
sce. A nalizy przeprow adzane od szeregu lat do ostatnich czasów w ykazują, że węgiel brzeszczański już obecnie posiada w artość cieplikową wyższą, niż inne węgle m ałopolskie w przybliżeniu o 1000 kal., odpow iadając gatunkom najlepszego węgla dąbrow skiego, a w niedługim czasie, po w yczerpaniu węgla w pokładach serii brzeszczańskiej i po przejściu do wyłącznego wydobyw ania węgla z pokładów serii jawiszowickiej, węgiel z kopalni Brzeszcze będzie należał do najw yższych gatunków w Polsce.
3. Urządzenia K opalni na pow ierzchni i pod ziem ią.
K opalnia Brzeszcze posiada obecnie 3 szyby: A n drzej I i A ndrzej II w Brzeszczach oraz szyb A n drzej III w Jawiszow icach, o następujących w y
m iarach :
A ndrzej I —- średnica 4 m głębokość 238 m
A ndrzej II — „ 5 m „ 444 m
A ndrzej III — „ 6 m „ 449 m
Szyby w Brzeszczach połączone są z szybem w Jaw iszow icach przekopam i na poziomie 160 m i 260 m. Odległość m iędzy tymi szybami wynosi przeszło 1,6 km.
Poza tym kopalnia posiada szereg przekopów na różnych poziomach. Długość w szystkich przekopów i obchodów wynosi ok. 10.000 m bież. Podziem ne komory, stajnie, rem izy i t. d. kopalni p o siadają łączną kubaturę ok. 4,5 tys. m3.
Ogólny dopływ wody do kopalni Brzeszcze wynosi ok. 8 m3 na min. i w związku z tym kopalnia na różnych poziom ach posiada 8 pom p podziem nych z napędem elektrycznym i jedną turbopom pę. Ogól
na w ydajność pomp — 35 m3 n a min.
W szystkie 3 szyby, w raz z wszystkimi u rząd ze
niami na powierzchni i pod ziem ią stanow ią jedną całość górniczo-gospodarczą.
W pobliżu szybów A ndrzej I i II w Brzeszczach zn a jd u ją się centralne urządzenia i in stalacje p rze d siębiorstwa, a więc: Z arząd, dom zborny, centrale energii parow ej, pow ietrznej i elektrycznej, m aga
- 19 -
zyny, w arsztaty, kolonie urzędnicze i robotnicze, szereg budynków gospodarczych, jak: m agazyny, g a
raże, stajnie, portiernia, ekspedycje, główne biuro.
Ogólna k ub atu ra budynków przem ysłow ych, gospo
darczych i m ieszkalnych w pobliżu szybów A ndrzej I i II wynosi około 230.000 m3.
Ogólny w idok kopaln i w Brzeszczach.
G ł ó w n e m a s z y n y i u r z ą d z e n i a kopalniane w Brzeszczach są następujące:
1. Kotłownia: posiada 8 kotłów o powierzchni ogrze
w alnej ok. 3.000 m2 z p ro d u k cją p ary do 70—
80 tys. kgfgodz. p rzy ciśnieniu do 14 atm osfer.
2. 4 prądnice: turbogeneratory mocy ok. 10.000 KW
p rądu trójfazowego z czego 2 na 8.500 KW. n a pięcia 5.500 Volt, reszta na napięcie 550 Vołt.
3. Sprężarki: kom presor parow y o w ydajności do 10.000 m’/godz. pow ietrza sprężonego do 7 atm o
sfer, 2 turbokom presory o w ydajności do 45.000
Hala m aszyn.
m '|godz. pow ietrza wessanego sprężonego do 8 atm osfer.
4. M aszyny wydobywcze: Główna m aszyna parow a o mocy 1.000 KM. 2 m aszyny pomocnicze po 120 KM. każda.
5. Sortow nia i płuczka: żelazobetonowej konstrukc-ji, każda o spraw ności 150 ton na godz.
6. C entralna rozdzielnia elektryczna: dla napięcia
— 21 —
5.500 i 550 Volt, 2 transform atory na 1.000 i 1.200 KVA, zasilające 165 silników o mocy zainstalo
wanej ok. 4.700 KV.
7. 2 w entylatory: w ydajności ok. 6.000 m;! na min.
P rzy szybie A ndrzej III w Jaw iszow icach z n a j
d ują się obecnie jedynie instalacje niezbędne, a m ia
nowicie :
1. M aszyny wydobywcze: elektryczna m aszyna sy stem u L eonarda o mocy 1.250 KM. na 3 piętrow e klatki; pomocnicza m aszyna wydobywcza o mocy
185 KW.
2. W ieża szybowa: konstrukcji żelaznej, wagi 216,7 ton, wysokości 39,5 m dla 2-ch m aszyn w ydo
bywczych.
3. Sortow nia: na norm alną w ydajność 300 ton na godz. Tonaż urządzeń maszynowych wynosi 750 t.
Poza tym przy szybie w Jaw iszow icach znajduje się rozdzielnia elektryczna dla napięcia 5.500 Volt, połączona 2 kablam i z ce n tralą elektryczną w B rzesz
czach, nadszybie konstrukcji żelaznej, budynek s o r
towni i mosty, łączące sortownię z szybem, budynek dla 2-ch m aszyn elektrycznych wyciągowych, kotłow nia dla centralnego ogrzewania, ogółem ok. 48.000 m ‘ zabudowanej przestrzeni.
Szyb w Jaw iszow icach połączony jest z ładow nią kopalni Brzeszcze toram i długości około 6 km.
P oza wyżej wymienionymi kapitalnym i u rząd ze
niami na powierzchni i pod ziemią w Brzeszczach i Jawiszow icach, kopalnia Brzeszcze, której zm echa
nizowanie jest daleko posunięte, posiada 9 dużych
maszyn wrębowych, 112 m niejszych wrębówek, 116 wiertarek, 23 lokomotywki benzynowe i Diesla, 27 kołowrotków pow ietrznych i elektrycznych, 2400 m bież. rynien potrząsalnych, ok. 33 km różnych kabli, ok. 22 km sieci oświetleniow ej; środków lokomocji:
3 norm alno-torow e lokomotywy, samochody, konie itd.
Należy zaznaczyć, że instalacje m aszynowe i elek
tryczne kopalni Brzeszcze utrzym ane są w dobrym stanie, a urządzenia szybu w Jawiszow icach, który dotąd jednak nie jest uruchomiony, są ostatnim sło
wem techniki górniczej.
4. Organizacja przedsiębiorstw a.
Po rozpadnięciu się A ustrii w listopadzie 1918 r., kopalnia Brzeszcze p rzeszła na w łasność Państw a Polskiego i została początkowo objęta przez Polską Komisję Likw idacyjną w Krakowie. Z końcem 1919 r.
kopalnię objęło M inisterstw o Przem ysłu i H andlu, które dla adm inistracji różnych państw owych p rze d siębiorstw górniczych utw orzyło w 1920 r. Główną D yrekcję Państw ow ych Zakładów Górniczych i H u t
niczych. Od 1 stycznia 1925 r., po skasow aniu G łów nej D yrekcji, kopalnia Brzeszcze została uzależnio
na bezpośrednio od D epartam entu Górniczo-Hutni- czego M inisterstw a P rzem ysłu i Handlu.
Obecnie organizacja przedsiębiorstw a opiera się na rozporządzeniu P rezy d en ta Rzeczypospolitej z dnia 17 III 1927 r. o w ydzieleniu z adm inistracji p a ń stwowej przedsiębiorstw państwowych, przem ysło
wych, handlow ych i górniczych, oraz o ich kom ercja-
- 23 -
lizaćji. (Dz. U. R. P. Nr. 25, poz. 195 z 18 III 1927).
Na podstaw ie statutu, zatw ierdzonego przez roz
porządzenie R ady M inistrów z dnia 29 V III 1928 r.
(Monitor Polski Nr. 220, § 508 z dnia 4 IX 1928 r .}, zmienionego następnie dnia 23 III 1931 r. (Monitor Polski Nr. 67, póz. 110), przedsiębiorstw o podlega wpisowi do reje stru handlowego, posiada sam oistną osobowość praw ną i jest zarządzane w edług zasad gospodarki handlow ej.
Zgodnie z § 23 statu tu przedsiębiorstw a, w ładze przedsiębiorstw a stan ow ią:
a) R ada A dm inistracyjna, b) D yrekcja,
c) Kom isja Rew izyjna.
R ad a A dm inistracyjna, m ianowana przez M inistra Przem ysłu i H andlu, sk ład a się z 7 członków. C złon
kowie R ady nie mogą uczestniczyć w przedsiębior
stw ach współzaw odniczących, lub reprezentow ać in
teresów sprzecznych z interesam i przedsiębiorstw a.
Jed en z członków R ady jest delegowany dla u trz y mania kontaktu z D yrekcją.
A rt. 25 statutu, określający kom petencję R ady A d m inistracyjnej, przekazuje jej rozstrzyganie w szel
kich w ażniejszych spraw , oraz spraw , p rze k ra cz a ją cych upraw nienia Dyrekcji. U chw ały R ady A dm ini
stracyjnej, dotyczące bilansu, rachunku s tra t i zy
sków, podziału czystego zysku, pożyczek długoterm i
nowych, nabyw ania m ajątku nieruchomego, planów inw estycyjnych — podlegają zatw ierdzeniu przez M inistra Przem ysłu i H andlu w porozum ieniu z M i
nistrem Skarbu. Spraw ozdania, zaw ierające bilans oraz rachunek stra t i zysków za ostatni rok spraw oz
dawczy, m ają być załączane do prelim inarza budże
towego, przy czym w budżecie państw ow ym p rzedsię
biorstwo ma figurować w dochodach tylko tą częścią zysku bilansowego, któ ra przy podziale czystego zysku zostanie przeznaczona do w yp łaty Skarbowi Państw a, zaś w w ydatkach tym i kwotami, które m ia
łyby być przez Skarb P aństw a w ydatkow ane na rzecz przedsiębiorstw a. Na rzecz Skarbu Państw a winno przedsiębiorstw o przekazyw ać przynajm niej 50 % czystego zysku bilansowego, po dokonaniu z zysku brutto odpisów na kap itał am ortyzacyjny, na k ap itał rezerwowy, na fundusz asekuracyjny, ew entualnie na inne fundusze specjalne, oraz na w y
konane w danym roku spraw ozdaw czym w ydatki inwestycyjne.
Komisja R ew izyjna składa się z 3-ch członków.
R ada A dm inistracyjna i Kom isja Rew izyjna m ają siedzibę w W arszaw ie, natom iast D yrekcja, m iano
wana również przez M inistra Przem ysłu i Handlu, a skład ająca się z 2-ch członków: dyrekto ra i jego zastępcy, ma sta łą siedzibę w Brzeszczach.
W szystkie czynności przedsiębiorstw a: ad m inistra
cyjne, techniczne i handlow e są skoncentrow ane w Brzeszczach, gdzie również zn ajd u ją się księgi i dokum enty przedsiębiorstw a. Zastępca dyrektora jest szefem urządzeń technicznych kopalni. W szyst
kie pozostałe czynności są skoncentrow ane w 2-ch działach: handlow ym — do którego należy zakup
— 25 —
i sprzedaż w raz z czynnościami z tym związanymi, oraz w dziale finansow o-buchalteryjnym . Na czele tych 2-ch działów sto ją prokurenci. Rachunkowość przedsiębiorstw a prow adzoną jest według zasad b u chalterii podw ójnej.
Kolonia robotnicza.
Przedsiębiorstw o zatru d n ia obecnie 72 urzędników i 1.700 robotników. U rzędnicy są w ynagradzani w z a leżności od wykonyw anych obowiązków w sposób, p rzy jęty w przem yśle pryw atnym .
W arunki pracy i płacy robotników regulow ane są na podstaw ie zbiorowych umów, zaw ieranych po
m iędzy R adą Z jazdu Przem ysłow ców Górniczych a Związkami robotniczymi.
Sprzedaż przew ażającej części węgla, a m iano
wicie ok. 90% w stosunku do w artości całego obrotu węgla, dokonyw ana jest bezpośrednio przez k o p a l
nię, pozostała ilość sp rzedaw ana jest za pośrednic
twem kom isanta.
Ochronka.
5. Urządzenia kulturalno-społeczne.
K opalnia Brzeszcze, położona zdała od większych ośrodków przem ysłow ych i m iast, stanow i poważny w arsztat p racy dla ludności okolicznych wsi i sp e ł
nia zarazem rolę ośrodka kulturalnego za po średnic
twem m iejscowych instytucyj i organizacyj ośw ia
towych i t. d.
— 27 —
Kopalnia Brzeszcze prowadzi w obydwu koloniach robotniczych, przy pomocy Towarzystwa Szkoły Ludowej, ochronki dla dzieci robotników. Do ochro
nek uczęszcza przeszło 80 dzieci.
Również przy pomocy Tow arzystw a Szkoły Ludo
wej, prow adzona jest w jednym z budynków ko p al
ni w ypożyczalnia książek, licząca przeszło 2,200 dzieł, oraz trzyklasow a wieczorowa szkoła zawodo- w o-dokształcająca, m ająca na celu wyszkolenie dob
rych rzem ieślników z pośród robotników, pracujących na kopalni. W ykłady w szkole- prow adzone są przez inżynierów kopalnianych.
Poza tym na terenie Brzeszcz clziała szereg orga- nizacyj społecznych, jak to: Związek Leg. Polskich, Związek Rezerwistów, Strzelec, Sokół, Związek P r a cy Obyw atelskiej Kobiet, Polski Czerwony Krzyż, B ratnia Pomoc F, P. Z. O. O., Świetlica kopalniana, utrzym yw any jest stadion sportow y itd. W e w szyst
kich tych organizacjach biorą czynny udział urzęd nicy i znaczna część robotników. W szyscy urzędnicy i robotnicy należą do L. O. P. P.
Dla podtrzym ania wśród urzędników życia tow a
rzyskiego oraz dla umożliwienia noclegu w B rzesz
czach osobom, przyjeżdżającym w spraw ach k o p a l
nianych, kopalnia posiada budynek, zwany „gospodą zak łado w ą11. Specjalna sala w gospodzie służy do większych zebrań, ćwiczeń gim nastycznych i p rz e d staw ień teatralny ch i filmowych.
K opalnia posiada w łasną ochotniczą straż ogniową w ilości 20 osób, zaopatrzoną w odpowiedni sprzęt pożarniczy.
II. Zarys rozwoju Państwowej Kopalni Węgla Brzeszcze.
1. Kopalnia B rzeszcze w okresie austriackim i w pierw szych latach adm inistracji polskiej.
W ęgiel na terenie Brzeszcz został odkryty i zba
dany około 1900 r. za pomocą szeregu głębokich wierceń, w ykonanych w obrębie grupy północnej obecnych nadań brzeszczańskich na granicy Górnego Śląska, na wyłącznościach górniczych, które należały w owym czasie do d ra A lfred a R ap p apo rta-P orada.
W łaściw e głębienie szybu w entylacyjnego A ndrzej I w Brzeszczach rozpoczęto dnia 21 w rześnia 1904 r., zaś szybu wydobywczego A ndrzej II dnia 2 p a ź dziernika 1905 r. Po osiągnięciu pokładu węgla na poziomie 109 m, zaczęto w 1907 r. prow adzić w tym pokładzie roboty przygotowawcze.
W tym samym 1907 r, został zatw ierdzony statu t G w arectw a W ęglowego Brzeszcze, podzielonego na 100 udziałów , t. zw. kuksów, których większość n a leżała do dra R appaporta. W 1913 r. wszystkie kuksy zostały nabyte za 11,750.000 koron przez rząd austriacki, który dążył do skupienia w swych rękach znaczniejszych ilości węgla, aby w ten sposób unie
zależnić się od dostaw pryw atnych dla instytucyj rządowych, a zw łaszcza dla kolei i uzyskać wpływ n a kształtow anie się cen na rynku pryw atnym .
— 29 —
P rzedsiębiorstw o przeszło pod zarząd M inisterstw a Robót Publicznych w W iedniu, zachow ując formę p raw ną G w arectw a.
W krótce po nabyciu G w arectw a Brzeszcze przez rzą d austriacki, wybuchła w ojna i kopalnia, która n a b ra ła szczególnego znaczenia ze w zględu n a po
trzeby wojny, została zm ilitaryzow ana. P ro d u k cja w ykazyw ała w latach wojennych ogromny i nagły w zrost; działo się to jednak ze szkodą dla robót in- w estycyjno-odkryw czych, a więc kosztem dalszego rozw oju i przyszłości przedsiębiorstw a.
W zrost produkcji w tym pierwszym okresie c h ara
k tery zu ją cyfry następujące:
Rok Produkcja t o n : Rok Produkcja t o n :
1908 41 226,3 1914 193 288,2
1909 74 651,4 1915 213 434,4
1910 103003,8 1916 304 204,2
1911 165382,8 19)7 329737,2
1912 193 904,4 1918 278 245,6
1913 171 797,4
W 1914 r. kopalnia eksploatow ała tylko jeden pokład Nr. V II z poziomu 170 m, zaś od 1915 r.
jeszcze pokład Nr. II z tego samego poziomu, to też po pewnym czasie adm inistracja wojskowa m usiała dokonać pogłębienia szybu A n d rzej I z poziomu 109 m do 170 m i szybu A ndrzej II z poziomu 170 m
do 230 m, p rzy równoczesnym popędzie południo
wych przekopów, przyczyni napotkano n a nowe po kłady, zdatne do eksploatacji.
Mimo trudnych warunków pracy w okresie wojny prowadzono intenzywnie badania terenów, położo
nych w sąsiedztw ie kopalni Brzeszcze, przy czym w latach 1914— 1918 wykonano sześć wierceń głębo
kości po około 1.000 m każde. W iercenia te ujaw niły istnienie w niedalekim prom ieniu od Brzeszcz znacz
nych pokładów węgla o wysokiej kaloryczności i na tej podstaw ie rozpoczęto we wrześniu 1918 r, głę
bienie szybu w Jawiszow icach, przy czym budżet a u striackiego M inisterstw a Robót Publicznych na rok 1948-19 przew idyw ał na ten cel dotację ze skarbu w wysokości 2,405.000 koron, zaś całkow ity koszt rozbudowy kopalni obliczony był na 10,000.000 k.
K iedy po rozpadnięciu się A ustrii kopalnia B rzesz
cze została p rze jęta przez R ząd Polski, znajdow ała się ona w stanie zupełnego w yczerpania pod wzglę
dem finansowo-gospodarczym i w pewnym stopniu pod względem technicznym. Rabunkow a gospodarka w okresie w ojny d ała się bardzo dotkliwie odczuć, co spowodowało w pierw szych latach konieczność poczynienia niew spółm iernie dużych w ydatków w po
rów naniu do ówczesnej produkcji, przedew szystkiem n a instalacje m aszynowe i częściowo na inw estycyj
ne roboty górnicze.
W związku z w yczerpaniem pokładów , przygoto
wanych do eksploatacji, niezw łocznie po objęciu ko
palni w ypadło wykonać w szybkim tem pie poważne
- 31 —
roboty przygotowawcze. Poza robotam i w kamieniu prow adzono intensyw nie popęd chodników w o d k ry tych pokładach V III, XII, X III i XIV, przy czym ilość w ykonanych chodników, która w 1918 r. w yno
siła około 5.000 m, w r. 1923 w zrosła czterokrotnie i wyniosła przeszło 20.000 m. b.
Postęp robót górniczych szedł w parze z ich m e
chanizacją, Jednocześnie uzupełniono i rozszerzono urządzenia maszynowe, a mianowicie ustaw iono 2 kotły, turbokom presor na 20.000 m ; na godz., turbo
generator na 3.500 KW, zbudowano rozdzielnię elek
tryczną, suchą sortownię, szereg budynków gospo
darczych i rozszerzono budynek w arsztatów ; w J a wiszowicach ustawiono kotły, prow izoryczną wieżę szybową, w arsztaty, budynek w raz z in stalacją kom presorów, rozdzielnię elektryczną z urządzeniem wewnętrznym , budynek dla m aszyny wyciągowej do pogłębienia szybu. Prócz tego prow adzono w d a l
szym ciągu w iercenia badawcze, zapoczątkow ane w czasie wojny, odwiercą jąc ostatnie dwa otwory Nr. XXV i XXVI,
W obec w zrostu liczby robotników postawiono 2 domy robotnicze po 6 m ieszkań, 1 dom na 16 m iesz
kań, 1 barak na 70 łóżek, zaś w Jaw iszow icach dom urzędniczy na 4 m ieszkania, 3 domy robotnicze po 6 m ieszkań i 1 barak noclegowy na 70 łóżek.
Dokonywane w tym okresie inw estycje m iały na celu doraźne podwyższenie produkcji kopalni ze względu na światowy głód węgla, Co się tyczy in- w estycyj kapitalnych, zapoczątkow anych przez rząd
austriacki w związku z budową szybu Jawiszowice, to z powodu trudności finansowych roboty w tej dziedzinie prow adzono w bardzo wolnym tempie.
Trudności finansowe przedsiębiorstw a w pierw szych latach adm inistracji polskiej były bardzo znaczne. Stosunek budżetow y i finansowy do S k ar
bu P aństw a nie został jeszcze ustalony. Pow stała siłą faktu autonom ia finansowa przedsiębiorstw a, które gospodarow ało środkam i, uzyskanym i ze sprzedaży węgla, przy czym było obciążone z czasów austriackich zobowiązaniami względem dostawców m aszyn i artykułów technicznych.
W związku z tymi zobowiązaniami kopalnia z a ciągnęła w 1919 r. w Bómische Recom pte Bank w P rad ze k red yt w wysokości miliona koron cze
skich, który został spłacony w 1922 r.
Mimo trudności finansowych okres inflacyjny zo
sta ł w yzyskany w całej pełni dla inw estycyj, zwięk
szających spraw ność produkcji. Koszt inwestycyj m iędzy 1919 a 1923 r. w ykonanych praw ie w yłącz
nie z dochodów kopalni wynosił, w przeliczeniu na obecną walutę, około 5 milionów złotych.
K ryzys stabilizacyjny, który rozpoczął się 1924 r.
i odbił się n a wszystkich gałęziach produkcji, w p ły
n ą ł również na produkcję kopalni Brzeszcze. P o d czas gdy od 1919 do 1923 r. włącznie produkcja ta stale w z ra sta ła i wynosiła: w 1920 r. — 238.000 ton, w 1921 r. — 266.000 ton, w 1922 r. — 293.000 ton, w 1923 r. — 311.000 ton, to w 1924 r. sp ad ła ona do 289.000 ton.
— 33 —
Pogorszenie sytuacji finansowe) państw a, jakie nastąpiło w związku z kryzysem i w ojną celną pol
sko-niemiecką odbiło się na gospodarce kopalni Brzeszcze, Ju ż w 1924 r. został w strzym any popęd przekopów, oraz głębienie szybu w Jawiszow icach, zaś roboty kam ienne na dole ograniczono na razie do robót na poziomie 230 m, których zakończenie było niezbędne. W strzym ano również wszystkie in
w estycje w dziale maszynowym, ograniczając się je
dynie do uruchom ienia urządzeń już dostarczonych, względnie do instalacyj najkonieczniejszych, nie
zbędnych do utrzym ania ruchu kopalnianego.
W 1926 r. n astąp iła pow ażna zm iana koniunk
tu ry ze względu na wybuch stra jk u angielskiego, to też w tym okresie prod uk cja kopalni B r z e s z c z e
w zrosła i w yniosła 411.000 ton. Jakkolw iek w roku tym również żadne inw estycje nie zostały p rze p ro wadzone, to jednak dzięki poprzednio poczynionym w kładom i ulepszeniom gospodarki kopalnianej, ko palnia Brzeszcze, p rze jęta przez R ząd Polski w s ta nie zupełnego opuszczenia z dużymi brakam i w z a pasach m ateriałów , pozbawiona k ap itału obrotow e
go i obciążona znacznym i zobowiązaniami, stanow iła już w 1927 r. przedsiębiorstw o, które spłaciło swe główne zobowiązania z w łasnych środków, nie k orzy
stając z pomocy Skarbu P ań stw a ani bezpośrednio, ani pośrednio przez banki państw owe, p rzy czym 31 III 1927 r. p osiadała w kasie około 400 tysięcy złotych, należności około 600 tys. zł, zapasów w m a
teriałach na około 700 tys. zł a długów tylko około
200 tys. zł. Poza tym inw entarz przedsiębiorstw a w postaci robót górniczych i nowych urządzeń i m a
szyn zwiększył się w porów naniu do 1919 r., jak wyżej wspomniano, o około 5 milionów zł.
Dzięki tem u podniesieniu stanu kopalni Brzeszcze i jej zm echanizowaniu m iała ona możność w n a stę p nych latach w ykonać szereg kapitalnych inw estycyj, m ających na cełu zabezpieczenie przyszłości p rz e d siębiorstwa, czerpiąc ze Skarbu Państw a w formie dotacji stosunkowo nieznaczne sumy.
W związku z tym należy stw ierdzić, że kopalnia Brzeszcze już od początków adm inistracji polskiej była przedsiębiorstw em dochodowym, przy czym do
chód za okres do m arca 1927 r. włącznie wyniósł około 5,5 miliona złotych, (można przyjąć, że w płaty kopalni do Skarbu i dotacje dla niej ze Skarbu w tym okresie, po przeliczeniu na złote, wzajem nie się kom pensują), został zaś uży ty na podniesienie w artości i spraw ności technicznej przedsiębiorstw a.
2. Kopalnia Brzeszcze w okresie od r. budżetow ego 1927/28 do ostatnich czasów.
Okres od kw ietnia 1927 r. stanow i okres w łaści
wego rozw oju Państw ow ej K opalni W ęgla Brzeszcze.
W ciągu trzyletniego zastoju, który n astąp ił w 1924 roku, kiedy roboty przygotowawcze, jak i głębienie szybów m usiały być w strzym ane, zapasy węgla p rzy gotowanego do odbudowy, zostały znacznie uszczup
lone i przy ówczesnej produkcji około 500.000 ton
- 35 -
rocznie w ystarczyłyby zaledwie na kilka lat. Dla uniknięcia w strzym ania eksploatacji i zwolnienia r o botników oraz dla zabezpieczenia m ają tk u p rzed się
biorstwa, zdecydow ano kontynuować rozpoczęte w swoim czasie inw estycje, których plan y były już uprzednio przygotowane, a które m iały na celu z a kończenie budowy szybu w Jaw iszow icach i udostęp
nienie do eksploatacji nowych pokładów węgla pierw szorzędnej jakości.
Powzięcie decyzji w tej spraw ie było poprzedzone szeregiem bardzo dokładnych analiz i ekspertyz, wykonanych przez wybitnych rzeczoznawców, w licz
bie których byli: w ice-dyrektor In sty tu tu Geolo
gicznego inż. górn. Stefan Czarnocki, prof. A kadem ii Górniczej ś. p. inż. górn. H. Czeczott, oraz prof. inż.
J. O brąpalski.
W edług opinii geologa inż. Czarnockiego zapasy węgla, n ad ające się do odbudowy w prom ieniu szy
bów Brzeszcze i Jawiszow ice, w ynoszą około 200 milionów ton.
Prof, Czeczott w swojem orzeczeniu oświadczył, że
„ Z a p a s y , p o d a n e p r z e z C z a r n o c k i e g o s ą o l b r z y m i e i w y s t a r c z ą n a 1 5 0 l a t i n t e n s y w n e j o d b u d o w y " ,
przy czym podkreślił, że
„ j e s t n a d e r p i l n ą s p r a w ą p r z y g o t o w a n i e d o o d b u d o w y d o l n e j g r u p y p o k ł a d ó w , z a w i e r a j ą c y c h w y s o k o w a r t o ś c i o - w y w ę g i e l a o d k r y t y c h w o t w o r z e s z y b u J a w i s z o w i c e i w s a m y m s z y b i e " .
Na zasadzie powyższej opinii rzeczoznawców zo
stał opracow any plan inw estycyjny, oparty na z a kończeniu zapoczątkow anej za czasów austriackich budowy szybu w Jaw iszow icach w raz z wszystkimi instalacjam i i urządzeniam i. P relim inarz inw estycyj
ny obejm ował kwotę około 10 milionów franków szwajc. (9,650.000), przy czym przew idyw ano, że znaczna część tej sumy będzie po k ry ta z w łasnych funduszów przedsiębiorstw a, a tylko część będzie uzyskana jako dotacja ze Skarbu Państw a, zaś p ro jektow ane tem po rozbudowy m iało doprow adzić do produkcji przeszło 1 miliona ton rocznie już w 1936.
W obec tego, że zapotrzebow anie P aństw a dla kolei i instytucyj państw ow ych wynosiło w owym czasie przeszło 3,5 m iliona ton, w zakresie zaś tych do
staw kopalnia Brzeszcze m iała zastrzeżoną wolną rękę, przyszłość rozbudow anej kopalni i jej rentow ność w ydaw ały się zapewnione.
W ykonanie planu inwestycyjnego rozpoczęto od pogłębienia szybu A ndrzej II w Brzeszczach o 207 m, t. j. do poziomu 434 m, oraz szybu A ndrzej III w Jaw iszow icach o 190,60 m, t. j. do poziomu 435 m, jednocześnie zostały założone m iędzypoziom y na 258 m i 360 m; oba szyby zostały połączone p rz e kopem na poziomie 260—230 m. Poza tymi k a p ita l
nymi robotam i górniczymi, zostały wykonane w szel
kie instalacje m echaniczne i u rządzenia pomocnicze, niezbędne dla uruchom ienia szybu w Jaw iszow i
cach, a więc: wieża wyciągowa, budynek nadszybo-
— 37 —
wy, sortow nia z m ostam i łączącym i, hale m aszyn z m aszyną wyciągową i t. d.
W szystkie te k apitalne inw estycje zostały wyko
nane w okresie pom iędzy 1 kw ietnia 1927 r. a koń
cem roku budżetow ego 1933/34, koszt zaś ich wy-
O gólny w id o k k o p a ln i w Jaw iszow icach.
niósł około 14,5 milionów złotych (14,444.685), p rzy czym w ydatki na roboty górnicze stanow ią około 4,5 miliona, zakup różnych m aszyn i ruchomości — około 3 milionów, oraz koszt sortowni wyniósł około 2 milionów złotych. N ależy p rzy tym podkreślić, że w ydatki, zw iązane z budow ą szybu w Jaw iszow icach wyniosły około 9 milionów zł, pozostała zaś kw ota
około 6 milionów zł została w ydatkow ana na inw e
stycje w samych Brzeszczach, niezbędne dla p o d trzym ania norm alnej produkcji kopalni aż do chwili zakończenia budowy szybu w Jawiszowicach.
W ydatki inw estycyjne kopalni Brzeszcze w ok re
sie ostatnich 2 lat budżetow ych 1934/35 i 1935/36 ograniczały się do robót i zakupów niezbędnych dla konserw acji w ykonanych już obięktów lub dla u trz y m ania bieżącej produkcji. W y datk i te wyniosły w ciągu tych dwóch la t łącznie około 0,5 miliona złotych.
W rezultacie R ząd Polski jest w chwili obecnej właścicielem poważnego obiektu kopalnianego, zao
patrzonego w n ajbardziej nowoczesne instalacje, m o
gące dać rocznie przeszło 1,5 miliona ton węgla pierw szorzędnej jakości, a m ającego zabezpieczoną produkcję w tej wysokości na przeszło 150 lat.
M ajątek ruchom y i nieruchom y kopalni Brzeszcze według bilansu na 31 III 1936 r. oceniony jest na sumę 26,611.851,74 zł, k ap itał am ortyzacyjny na 3,9161.218,45 zł. W bilansie tym tereny węglowe i z a pasy węgla są ocenione tylko na około 0,5 m iliona zł, cyfra ta jest jednak dowolna i absolutnie nie od
powiada rzeczywistej ich wartości. N ależy uśw iado
mić sobie, że substancja węglowa, zaw arta w p o k ła
dach, nie będąc jeszcze od krytą do odbudowy, jest w stanie potencjalnym i posiada w artość względną, gdyż do odkrycia wymaga nie tylko włożenia odpo wiedniego k apitału, ale również dłuższego okresu
— 39 —
czasu. Z chwilą jednak gdy kopalnia, (jak to mamy w Brzeszczach) jest zbudowana, a tereny są odkryte kapitalnym i robotam i górniczymi, gdy zapasy w y
sokokalorycznego węgla, znajd u jące się na nieznacz
nej przestrzeni (około 7,4 km2) na głębokości, n a d a jącej się do eksploatacji przy dogodnych w aru n
kach odbudowy, w ynoszą przeszło 200 milionów ton, co d aje pewność osiągnięcia znacznych zysków przez bardzo długi okres lat — to w artość takich terenów, a tym samym całego obiektu jest bardzo znaczna.
Chcąc wyprow adzić cyfrę w artości kopalni B rzesz
cze, należy zysk, k tóry Skarb Państw a, jak to będzie dalej w yjaśnione, może osiągać z tego przedsiębior
stw a przy pełnym jego uruchomieniu, skapitalizo
wać przez pew ną liczbę lat i to będzie n ajsłu szn iej
szą oceną w artości Brzeszcz.
III. Zbyt węgla kopalni Brzeszcze i jej wyniki finansowe.
W yniki finansowe kopalni Brzeszcze podobnie jak i innych kopalń zależą p rzede wszystkim od wyso
kości jej produkcji, która z kolei jest uzależniona od zbytu węgla. Poniew aż od szeregu la t zbyt węgla w Polsce regulow any jest przez Konwencję W ęglo
wą, zaś stosunek do niej kopalni Brzeszcze zależny jest od decyzji Rządu, przeto sytuacja finansowa kopalni Brzeszcze uzależniona jest właściwie od stosunku R ządu do Konwencji. W związku z tym w obecnej chwili kopalnia Brzeszcze pozbawiona jest możności w ykorzystyw ania w tej dziedzinie szeregu momentów, które w ram ach obowiązującej umowy konwencyjnej, dostępne są dla kopalń pryw atnych.
D ziałalność kopalni Brzeszcze, jako skom ercjali
zowanego przedsiębiorstw a państwowego, podlega dwom regulatorom : z jednej strony dyrektywom Rządu, mianowicie M inisterstw a Przem ysłu i H an dlu, odpow iadającego za ogólny kierunek polityki węglowej, z drugiej strony — dążeniu do osiągania zysku tak, jak to m a m iejsce w przedsiębiorstw ach pryw atnych.
Przy pow staniu Konwencji W ęglowej w 1925 r.
kopalnia Brzeszcze do Konwencji nie przystąpiła.
Dopiero w 1927 r. przy odnaw ianiu Konw encji W ęg
lowej na skutek zarządzenia M inisterstw a Przem ysłu
— 41 —
i H andlu z dnia 29 lipca 1927 r. kopalnia Brzeszcze, nie w stępując do Konwencji, d ała po raz pierw szy zobowiązanie przestrzegania postanow ień Konwencji przy dostaw ach przedsiębiorstw om i osobom p ry watnym, jak również stosow ania przy wszelkich sprzedażach cen i w arunków płatności, ustalonych przez Konwencję. P r z y d o s t a w a c h węgla in
stytucjom i przedsiębiorstw om p a ń s t w o w y m k o p a l n i a B r z e s z c z e z a c h o w a ł a pod wzglę
dem ilości i sortym entów w o l n ą r ę k ę .
To stanowisko kopalni Brzeszcze było wyrazem ówczesnego poglądu Rządu, że przedsiębiorstw a państw ow e winny służyć p rzede wszystkim do z a spokojenia potrzeb zakładów , należących do tego samego właściciela, t. j. do Skarbu Państw a. W y ra zem tego poglądu była również uchw ała Kom itetu Ekonomicznego M inistrów z dnia 9 sierpnia 1925 r., która w yraźnie nakazyw ała, aby przedsiębiorstw a państw owe dokonyw ały zakupów potrzebnych im m ateriałów i wyrobów przede wszystkim w p rzed się
biorstw ach państwowych, w ytw arzających te m ate
riały, czy wyroby.
Podobny pogląd istnieje również i w innych państw ach, n. p. w Prusach, posiadających własne kopalnie o bardzo dużej produkcji w stosunku do ogólnego wydobycia i przy ogólnym nadm iarze węg
la. Kopalnie państw ow e p osiad ają tam wolną rękę w dostaw ach dla urzędów i przedsiębiorstw rzą d o wych praskich, o raz specjalne w arunki co do w yso
kości dostaw dla kolei, w ładz i instytucyj państw o
wych Rzeszy. System ten nie uległ zmianie nawet po w yodrębnieniu pod względem praw nym tak ko
palń rządow ych, jak i przedsiębiorstw państw owych, odbierających węgiel.
S ytuacja kopalni Brzeszcze uległa zasadniczej zmianie przy odnaw ianiu Konwencji w 1931 r., kiedy kopalnia ta na skutek polecenia M inisterstw a P rz e m ysłu i H andlu przy stąp iła do Konwencji b e z z a g w a r a n t o w a n i a s o b i e w o l n y c h d o s t a w r z ą d ow y c h, w skutek czego d o 1 i c e n c j i j e j , (która m iała być wyznaczona w drodze arb itrażu), z o s t a ł y w l i c z o n e r ó w n i e ż i d o s t a w y
r z ą d o w e .
Podpisując Konwencję, kopalnia Brzeszcze, na zlecenie R ządu zastrzegła, że po zakończeniu bu
dowy szybu w Jaw iszow icach cały stosunek do K on
wencji pod względem licencji będzie poddany r e wizji. Z astrzeżenie to nie zostało zrealizow ane, p rze ciwnie — pomimo, że szyb Jaw iszow ice jest już od 1934 r, zakończony i że kopalni Brzeszcze ze wzglę
du na podniesienie zdolności produkcyjnej należało się znaczne podniesienie licencji, prod u k cja kopalni Brzeszcze została zm niejszona w 1933 r. przez o d jęcie z jej licencji 2.900 ton miesięcznie, n a rzecz innych kopalń.
J a k w ynika z wyżej przedstaw ionego krótkiego zarysu historii stosunku kopalni Brzeszcze do K on
wencji, stosunek ten był właściwie odzw ierciedle
niem stosunku R ządu do tej organizacji. R ząd w imię ogólnych interesów polityki węglowej z re
— 43 —
zygnował z zabezpieczenia dla swej kopalni zasad n i
czych korzyści, z których w pełnej m ierze k o rzy stają w łaściciele kopalń, będący jednocześnie w łaścicie
lam i zakładów , spożyw ających węgiel, a mianowicie z praw a zabierania produkcji tych kopalń na p otrze
by zakładów , należących chociażby w części do te goż właściciela, poza licencją, ustaloną przez K on
wencję. Podczas gdy praw o to jest w ykorzystyw ane przez kopalnie pryw atne w stosunku do zakładów , należących do tegoż w łaściciela chociażby w ok. 40%, R ząd — będący w 100% w łaścicielem z jednej stro ny kopalni Brzeszcze, z drugiej strony szeregu insty- tucyj, zakładów i urzędów , zużyw ających przeszło 3 m iliony ton węgla rocznie, — rezygnuje z u p raw nień w tej m ierze, przysługujących mu w ram ach obowiązującej umowy konw encyjnej i w ten sposób ogranicza zbyt, a więc produkcję i zyski w łasnej kopalni na rzecz pryw atnego przem ysłu węglowego.
W skutek tego produk cja i zbyt węgla Pań stw o
wej K opalni W ęgla Brzeszcze w okresie od 1932 r.
stale spada w stosunku do całości produkcji i zbytu węgla w Polsce, jak to w ynika z poniżej przytoczo
nego zestaw ienia:
S ytuacja ta odbija się na wynikach finansowych kopalni, które zostały u jęte w zestaw ieniu porów nawczym za la ta od 1927/28 do 1935/36, przytoczo
nym przy końcu niniejszej pracy.
Z zestaw ienia tego wynika, że kopalnia Brzeszcze b yła w omawianym okresie przedsiębiorstw em re n townym, które z zysków swych zużyło około 9 milio-
P r o d u k c j a *Zbyt wewnątrz kraju
Lata Cała
Polska Tys. ton
Brzeszcze Tys. ton.
0/ 0/
/ o /o Cała Polska Tys. ton.
Brzeszcze Tys. ton.
0/ 0/
/ u /o
, 1932 28 834 509 1,76 15192 437 2,87
►u cn
i 1933 27 356 473 1,73 15 261 392 2,57
1934 29 266 443 1,51 15 781 381 2,41
1935 28 540 447 1,57 16 889 386 2,29
* Z byt liczony je st bez zużycia w łasnego i deputatów .
nów zł na inwestycje, a więc na podniesienie w a r
tości swego m ajątku, w płacając jednocześnie do Skarbu P ań stw a 739.000 zł, jako pozostałość czy
stego zysku, oraz 4,141.381 zł tytułem podatków . W ostatnich jednak latach (od 1931/32 r.) w m iarę spadku p rodukcji i obniżki ceny sprzedażnej węgla, zyski kopalni stale m aleją i naw et nie w y starczają na pokrycie statutow ej am ortyzacji.
N ależy tu dodać, że wyżej wspom niane mniej ko
rzystne wyniki finansowe Państw ow ej K opalni W ęgla Brzeszcze w ostatnich latach nie są bynajm niej spo
wodowane jej rzekomo wysokimi kosztam i w łasny
mi, jak o tym głoszą niektóre w ypow iadane o tej kopalni opinie. Przeciwnie, kopalnia Brzeszcze n a le żała stale i należy obecnie w dalszym ciągu do ko
palń, m ających najniższe koszta własne, co stw ier
dziła już Kom isja A nkietow a badania warunków i kosztów produkcji, pow ołana rozporządzeniem P rezy d en ta Rzeczpospolitej w dniu 20 XII 1926 r.
W danych, które są w posiadaniu Instytutu B ada
nia K oniunktur G ospodarczych i Cen oraz Biura K ontroli Cen wynika, że kopalnia Brzeszcze pomimo wyżej przytoczonych ograniczeń n a korzyść p ry w a t
nego przem ysłu węglowego również i w latach 1934 i 1935 należy do kopalń o najniższych kosztach własnych.
Niskie koszta w łasne kopalni Brzeszcze mogłyby być jeszcze n ad al znacznie obniżone, gdyby ko pal
nia Brzeszcze pod względem wysokości licencji,
w stosunku do jej zdolności produkcyjnej była zrów nana z innymi kopalniami.
Jeżeli chodzi o zdolność produ k cy jn ą kopalni Brzeszcze (bez kopalni Jaw iszow ice), to już w 1931 r.
Komisja delegow ana przez Konw encję W ęglową określiła ją na 1,200.000 ton rocznie. F ak tyczna p ro dukcja kopalni Brzeszcze za ostatnie 2 la ta wynosi około 450.000 ton rocznie. Stosunek faktycznego wydobycia do zdolności produkcyjnej w przem yśle węglowym, jajko całości, jest znacznie k o rzystniej
szy. Przedstaw iciel Konw encji W ęglow ej, p. A ntoni Olszewski w „Przeglądzie G ospodarczym 11 z 1936 r.
w arty ku łach p. t.: „Stan przem ysłu węglowego na przełomie lat 1935/36" w ten sposób określa ten stosunek:
„...zdolność w ytw órcza naszego górnictwa, któ rą należy szacow ać na 50—60 milionów ton rocznie, przekracza blisko dw ukrotnie obecne zapotrzebow anie rynku".
K apitalne urządzenia kopalni Jaw iszow ice (sor
townia, urządzenie szybu), d a ją możność osiągnąć wydobycie znacznie większe niż w sam ej ko
palni Brzeszcze. Oczywiście, po wybudow aniu J a wiszowic, zdolność produkcyjna kopalni Brzeszcze, jako całości, t. j. łącznie z kopalnią Jawiszow ice bardzo w ydatnie w zrosła i stosunek faktycznego w y
dobycia do zdolności produkcyjnej kopalni B rzesz
cze obecnie jeszcze bardziej się pogorszył.
W razie podniesienia prod u kcji kopalni Brzeszcze do tego stosunku, jaki jest n a innych kopalniach, ma
— 47 —
ona wszelkie szanse stanąć w rzędzie n ajbardziej rentow nych kopalń węgla w Polsce. W ynika to z w y
żej przedstaw ionych danych, które stw ierdzają, że węgiel brzeszczański już obecnie jest gatunkowo lepszy, niż węgiel szeregu kopalń polskich, cieszą
cych się ustaloną dobrą opinią na rynku węglowym.
Po przeniesieniu produkcji do szybu Jawiszowice m arka węgla brzeszczańskiego zrów na się pod wzglę
dem kaloryczności, a zatem i pod względem ceny z najlepszym i m arkam i Śląska, przy czym zapasy tego węgla, mogą w ystarczyć na przeciąg czasu około 150 lat.
Jeśli podzielić kopalnie na te, które m ają wysokie koszta w łasne i niską kaloryczność węgla, t. j. na takie, które w ym agają ochrony przez k artel i na te, które ze względu n a w ysoką kaloryczność i niskie koszta w łasne swego węgla ochrony tej nie potrze
bują, to kopalnia Brzeszcze należy do tej drugiej kategorii. To też, gdyby K onw encja była rozw iąza
na, w ypadłoby to z korzyścią dla kopalni Brzeszcze, k tóra m iałaby możność rozszerzenia swej produkcji i która — m ając po tem u natu raln e w arunki i odpo
w iednią organizację przedsiębiorstw a — mogłaby w ytrzym ać n a jd a lej idącą konkurencję.
