Ćwiczenia terenowe

(1)

14. ĆWICZENIA TERENOWE

KRZYSZTOFGWOSDZ

czytanie literatury, zbieranie innych

materiałów 291

14.1. Rodzaje zajęć terenowych 286 14.2.1.4. Ustalenie trasy, wstępne

14.1.1. Kryterium: forma zajęć 286 wytypowanie punktów

14.1.1.1. Wykład w terenie 286 postojowych 291

14.1.1.2. Ćwiczenia terenowe 287 14.2.1.5. Rekonesans terenowy 292 14.1.2. Kryterium: cel zajęć 287 14.2.1.6. Weryfikacja przyjętych

14.1.2.1. Specjalizacyjne wcześniej ustaleń 292

lub kierunkowe 287 14.2.1.7. Uzyskanie niezbędnych

14.1.2.2. Regionalne 287 zezwoleń i wystawienie

14.1.3. Kryterium: czas trwania 288 zaświadczeń dla

14.1.3.1. Jednodniowe 288 uczestników zajęć 293

14.1.3.2. Wielodniowe 288 14.2.1.8. Przygotowanie

14.1.3.3. Ekspedycyjne 288 materiałów dla

14.1.4. Kryterium: prowadzący 289 uczestników zajęć 293

14.1.4.1. Prowadzone przez 14.2.1.9. Spotkanie

nauczyciela organizacyjne 293

akademickiego 289 14.2.2. Realizacja 294

14.1.4.2. Prowadzone przez 14.2.2.1. Zasady postępowania

studentów 289 wobec grupy 295

14.2. Organizowanie zajęć terenowych 290 14.2.2.2. Bezpieczeństwo

14.2.1. Przygotowanie 290 w czasie zajęć 297

14.2.1.1. Sformułowanie tematu 14.2.3. Podsumowanie 298

i celu 290 14.2.3.1. Maksymalizacja

14.2.1.2. Określenie czasu korzyści płynących

trwania zajęć 291 z zajęć terenowych 299

14.2.1.3. Kwerenda biblioteczna. 14.2.3.2. Notowanie w terenie 299

(2)

(3)

ĆWICZENIA TERENOWE

KRZYSZTOF GWOSDZ 14

Zajęcia terenowe sąintegralnym elementem programustudiów geo

graficznych, pozwalająbowiem na bezpośrednie poznanie środowi ska geograficznego poprzez obserwację, pomiar, kartowanie i ankietę.

Ponadto wczasie zajęć terenowych studencidoskonalą posługiwanie sięmapą,zapoznająsięz wybranymimetodamibadań terenowych oraz zdobywają wiedzę na temat charakterystycznychcech i problemów da nego obszaru.Mają równieżmożliwość lepszegozrozumienia, posze

rzeniaiutrwalenia zdobywanej podczasstudiówwiedzy teoretycznej, rozwijania zdolnościpostrzegania związków i zależnościzachodzących w środowisku oraz kształtowania wieluumiejętności praktycznych,np.

sporządzania notatek iformułowania wniosków z obserwacji i badań terenowych.

Mimo iż na zajęciach terenowychistnieje tradycyjny podział ról na prowadzących zajęcia iuczestników,to dzięki mniej formalnej atmosfe

rze i stosunkowo długiemuczasowiwspólnego przebywania następuje również zmianarelacji między prowadzącym a studentami.Staje się ona mniejformalna i stwarzaokazję do lepszego poznania sięwykła dowcyistudentów.

Prowadzenie zajęć terenowychjest znacznietrudniejszeniżzajęćka meralnych z następującychpowodów. Popierwsze prowadzący i uczest

nicy zajęć spędzają ze sobą zwykleod kilku dokilkudziesięciu godzin, czasamiwięcej.Wymagatoznajomościpsychologii grupy i jej potrzeb.

Po drugie prowadzącymusidbaćnietylkoo poziom merytoryczny, ale ioodpowiednią organizację zajęćiich atmosferę. Szczególniewczasie wyjazdów kilkudniowych pełni on funkcję nietylko wykładowcyczy

ZAJĘCIA TERENOWE są integralnym elementem studiów geograficznych.

PROWADZENIE zajęć terenowych jest znacznie trudniejsze niż zajęć kameralnych.

ZAJĘCIA TERENOWE realizowane są poza obrębem pomieszczeń czy obiektów danej jednostki edukacyjnej.

(4)

FORMY ZAJĘĆ TERENOWYCH Kryterium: forma

" wykład,

* ćwiczenia.

Kryterium: cel

* kierunkowe,

* specjalizacyjne,

’ regionalne.

Kryterium: czas

* jednodniowe,

’ wielodniowe,

* ekspedycyjne.

Kryterium: prowadzący

* prowadzone przez wykładowcę,

* prowadzone przez studentów.

instruktora, ale również opiekuna grupy ijej przewodnika. Ma obo wiązek dbania o bezpieczeństwo uczestników, szczególnie kiedy zajęcia odbywająsię w terenie trudnym (np.w wysokich górach albo w tzw.

złychdzielnicach miast).

W zależności od tematu zajęć terenowych ich cel i wykorzysty

wane techniki badawcze orazstosowane przyrządy cechują się dużą różnorodnością.

Wgeografii społecznej jedną z podstawowychtechnik badawczych jest ankieta,na zajęciach z kartografii, geomorfologii, hydrologiiczy klimatologii stosowanesąnierzadko bardzo zaawansowanetechniki pomiarowe z użyciem specjalistycznego sprzętu.

Strategiepostępowania podczas zajęć terenowych z geografii fizycz nej i społeczno-ekonomicznej różniąsię zasadniczo.W pierwszym przypadku niezbędnajest umiejętność radzeniasobiew trudnychwa

runkachśrodowiska naturalnego,a wdrugim - umiejętność nawiązy

wania kontaktuz innymi ludźmi. Jednakprowadzenie zajęć terenowych wymagałączeniaobutychumiejętności (zob. rozdz. 18.15).

14.1. Rodzaje zajęć terenowych

Zajęcia terenoweobejmują wiele form nauczania, które łączy fakt, że realizowane są poza obrębem pomieszczeń czy obiektów danej jed

nostki edukacyjnej. Zajęcia terenowe mogą być realizowanewformie wykładu, poprzezobserwację, pomiary terenowe oraz wyprawęgeo

graficzną.Ćwiczeniaróżnią sięrównież czasem trwania. Od krótkich (od godziny do kilku godzin)do długich(od kilkudnidokilkutygo dni). Wyróżniamywiele rodzajów ćwiczeń terenowych wzależności od przyjętego kryterium.

14.1.1. Kryterium: forma zajęć

14.1.1.1. Wykład w terenie

Prowadzący przekazuje uczestnikomwiedzę na temat,który jestrów

nocześnieprzedmiotem oglądu uczestników tych zajęć. Przykłado wo geomorfolog tłumaczy genezę i strukturę klifu grupie studentów

286 14. ĆWICZENIA TERENOWE

(5)

zgromadzonej przed KępąOrłowskąw Gdyni.Zadaniem uczestników jest uważne słuchanie, notowanie orazdyskusja w przewidzianym na to czasie.

14.1.1.2. Ćwiczenia terenowe

Podczas ćwiczeńterenowych(praktykterenowych)uczestnicy sa

modzielnie lubpodkierunkiem prowadzącego nabywająokreślone umiejętności poprzez wykonanie ustalonych zadań. Przyswajają np.

techniki pozyskiwania danych bezpośrednio ze środowiska, pomiarów w terenie, ćwiczą się w obserwacji itp. To uczestnik ćwiczeń jest tu stro ną bardziej aktywną,gdyż poprzez swoje działania nabywaokreślone kompetencje. Główny nacisk położonyjestnasamodzielne poznanie określonychzagadnień.

14.1.2. Kryterium: cel zajęć

14.1.2.1. Specjalizacyjne lub kierunkowe

Celem ćwiczeńspecjalizacyjnych lub kierunkowych,nazywanych rów

nież terenowymi metodami badań, jest opanowanie przez uczestników technik pozyskiwania danych bezpośrednio w terenie,z wykorzysta

niem właściwych dla dyscyplinymetodbadawczych. Ćwiczenia takie nieograniczająsięjedyniedo zebrania danychwobszarze badań, lecz obejmują także interpretację zgromadzonego materiału, ewentualnie przygotowanieindywidualnie lubw grupach krótkiego raportupod

sumowującego. Niektóre ćwiczenia specjalizacyjne przybierająformę miniprojektubadawczego.

14.1.2.2. Regionalne

Sątozwyklewielodniowe wyjazdyautokarowe. Celem zajęćjest pozna

niespecyfikiizróżnicowaniaregionalnego (naturalnego,kulturowego, gospodarczego,administracyjnego)wybranegoobszaru.Tego typu za jęcia najczęściej mają charakter kompleksowy.Polegają na prezentacji charakterystycznych cech środowiska naturalnego oraz antropogenicz nego. Podczasich trwania poruszanesą różnorodne zagadnienia.Zaję

cia te dostarczająnowej wiedzy oraz utrwalają nabytą, rozwijają umie jętności obserwacji, dostrzegania związków przyczynowo-skutkowych,

14.1. RODZAJE ZAJĘĆ TERENOWYCH 287

(6)

interpretacji,wnioskowania, wypowiadania się i dyskusji. Ćwiczenia terenowe regionalne mogą teżprzybrać formę zajęć monograficznych, kiedy celem wyjazdujest szczegółowe i wyczerpujące poznanie wybra

nego zagadnienia.

Każdy dzień tegotypu ćwiczeń rozpoczyna zbiórka przy autokarze oraz kończy odprawa kierownika ćwiczeń w autokarze.Studenci zobo wiązani są do aktywnegoipunktualnegouczestnictwa w zajęciachoraz prowadzenia dokumentacjizgodnie z zaleceniami kierownika. W trak

cie trwania ćwiczeń kierownikokreślacodziennyczas trwania zajęć.

14.1.3. Kryterium: czas trwania

14.1.3.1. Jednodniowe

Są to ćwiczenia krótkie: godzinne,kilkugodzinnelub całodzienne.

Mogą być realizowaneprzezcały rok akademicki. Najczęściej odbywają się na terenie lub wokolicy miasta, gdzie znajduje się uczelnia,tak by możliwe było zrealizowanie celućwiczeń.

14.1.3.2. Wielodniowe

Są realizowane zwykleod czerwca do września, najczęściej poza miej

scem,w którym znajdujesięuczelnia. Kompleksowe (regionalne) wiążą się najczęściej z wyjazdemautokarem w interesującynasregion. Zajęcia specjalizacyjne sązazwyczaj stacjonarne. Grupa zajęciowa przebywa stale w jednym wybranym miejscu i tam realizuje główną część pro gramu.

14.1.3.3. Ekspedycyjne

Są to wielodniowe wyjazdy do odległychmiejsc,zwykle położonych winnych krajachlub na innych kontynentach,głównie w celach po

znawczych i badawczych. Zewzględu nadługi czas trwania iwysokie koszty realizowane są rzadko,biorąw nich udział na ogół studenci wyż

szych lat, a grupazazwyczaj liczy najwyżej kilkanaście osób.

(7)

14.1.4. Kryterium: prowadzący

14.1.4.1. Prowadzone przez nauczyciela akademickiego Większość zajęć terenowych na uczelni prowadzona jest przez nauczy

cieli akademickich, którzy mająteprzedmioty przydzielone w swoich obciążeniach dydaktycznych na dany rok.Jeżeli ćwiczenia terenowe prowadzone sąprzez kilku pracowników naukowo-dydaktycznych, jed

nemu znich powierza się funkcję kierownika ćwiczeń.

14.1.4.2. Prowadzone przez studentów

Tegotypu zajęcia są zwykle częścią kursuprowadzonego przez nauczy cielaakademickiego. Zajęciaterenowesą przygotowywane podczasza jęć kameralnych pod kierunkiem nauczyciela akademickiego. Studen ci wspólnie z prowadzącym kurs ustalają tematykę,cel, czas trwania i trasęćwiczeń. Zajęcia mająformę wykładuprowadzonego wterenie przez studentów.

Wcelu zaktywizowaniawszystkich uczestników grupy najczęściej stosowane sądwie formy prezentacji w terenie:

- trasaćwiczeń podzielona jestna odcinki, a prowadzący (studenci) zmieniająsię na trasie.

- na etapieprzygotowywania ćwiczeń studencidzielą się problematy

kąi specjalizują w danejdziedzinie.Wtym przypadku na każdym punkcie postojowym zagadnieniasą prezentowane w odpowiedniej kolejności przez kilku studentów.

Prowadzący zajęciapełni funkcję uczestnika i obserwatora zajęć.

Uaktywnia się w części końcowej, kiedynastępujeogólna dyskusja dotycząca sposobu prowadzeniazajęć, ich podsumowanie orazocena.

Zajęcia tego typu mają charakter warsztatowy,dzięki czemustudenci poznają cały proces organizacjizajęć terenowych: od etapu przygoto wania, przez realizację,do podsumowania.

Niezależnie od formy zajęć terenowych warto pamiętać, że są to zaję

ciaobowiązkoweinależy podczas ichtrwaniaprzestrzegaćtychsamych przepisów, któresą przewidziane regulaminem studiów danejuczelni.

Pozagodzinami odbywania zajęć studenci są zobowiązani doprze strzegania przepisów regulaminu studiów, regulaminu obowiązującego

14.1. RODZAJE ZAJĘĆ TERENOWYCH 289

(8)

ETAPY ZAJĘĆ TERENOWYCH

• przygotowanie,

• realizacja,

• podsumowanie.

MERITUM (łac. dosł. zasługa)

Główna, właściwa, istotna treść czego, zasadniczy przedmiot sprawy, w przeciwieństwie do kwestii formalnych.

MERYTORYCZNY

(łac. meritorius = odpowiadający zasługom)

Odnoszący się do treści sprawy, z pominięciem jej strony zewnętrznej, formalnej;

treściowy.

w miejscuzakwaterowania, przepisówBHP i regulaminu ochrony przeciwpożarowej.

14.2. Organizowanie zajęć terenowych

Organizowanie ćwiczeń polega na celowymrealizowaniu następują

cych po sobiefaz,które umożliwiają powstanie złożonejstruktury,jaką sązajęcia terenowe.Ponadto osoba prowadząca powinna posiadaćpod stawywiedzy psychologicznej,ułatwiającej kierowanie i koordynowa niepracy w grupie. Przygotowanie tych ćwiczeń obejmuje zagadnienia zarównomerytoryczne, jak i administracyjne.

Przygotowanie merytoryczne polega na sformułowaniu tematu i celu zajęć, wskazaniu punktów postojowych, doborze i usystematyzowaniu informacji, którezostaną przekazane, oraz przygotowaniu materiałów dydaktycznych.Przygotowanie ćwiczeń uzależnionejest od liczebności grupyi kondycji fizycznejuczestników.

Organizacja ćwiczeń terenowychobejmuje trzy główne etapy:

- przygotowanie (przedzajęciami), - realizacja(w trakcie zajęć), - podsumowanie(po zajęciach).

14.2.1. Przygotowanie

14.2.1.1. Sformułowanie tematu i celu

Zajęcia terenowe, podobnie jak każda inna forma zajęć,mająokreślony cel, zgodny z programem nauczania idostosowany do poziomu wiedzy i umiejętności uczestników. Cel zajęćpowinienbyć podany uczestni

kom przedzajęciami, ponieważ jego znajomość ułatwia koncentrację w czasie ćwiczeń na najważniejszych zagadnieniach.

Jeżeli zajęcia terenowesąprowadzone przez wykładowcę,to zwykle jeston autorem koncepcji isposobu realizacji ćwiczeń i tym samym określaichtematicel. Jeżeli zajęciaprowadząstudenci,to temat,cel i trasa ćwiczeń jest przedmiotemdyskusji w grupie. Jeśli ćwiczenia mają charakter kompleksowy (regionalny), wskazanejest realizowanie tematów problemowych.

290 14. ĆWICZENI A TERENOWE

(9)

14.2.1.2. Określenie czasu trwania zajęć

Ogólne ramy czasowe zajęć terenowychsąwyznaczane przez program nauczania i regulamin studiów. Program pracowni pierwszego rokuna kierunku geografia w IGiGP UJ przewidujekrótkie 5-godzinne zajęcia wterenie,które prowadzi wykładowca.

Ramy czasowe wpływająna temat i cel zajęć. Jednak nawet gdyczas trwania ćwiczeń jest sztywno określony wharmonogramie studiów, należydążyćdo jego optymalnego wykorzystania przezodpowiedni dobórmiejsca ćwiczeń, czasu ich rozpoczęcia izakończenia (dosto

sowany do rozkładówjazdy komunikacjipublicznej),liczby punktów postojowych, czasu przeznaczonego na odpoczynekitp.

14.2.1.3. Kwerenda biblioteczna, czytanie literatury, zbieranie innych materiałów

Wykorzystujemy literaturę,która jest ściśle związana ztematem, celem itrasąćwiczeń.Opieramysię na zróżnicowanych materiałach zarówno przeglądowych, jak i szczegółowych. Należą do nich mapywróżnych skalach,opracowaniamonograficzne, artykuły naukowe, przewodniki, pamiętniki, informatoryi dane statystyczne. Uwzględniamy także li

teraturęteoretyczną dotyczącątematu, abyprzekazywana wiedza nie ograniczałasiętylko do faktów,ale byłaosadzona wszerszym kontekście.

14.2.1.4. Ustalenie trasy, wstępne wytypowanie punktów postojowych

Trasa ćwiczeń i punkty postojowepowinny być takdobrane, by umoż

liwić pełną realizację celu ćwiczeń. Optymalny punkt postojowy ma następującecechy:

- dobrze ilustruje omawiane zagadnienia,

- pozwala na bezpieczne wygłoszenie krótkiego wykładu (odpowied nio dużomiejsca dlasłuchaczy, możliwość bezpiecznego zatrzyma

niasię w tym miejscu na co najmniej kilkanaście minut itp.), - daje sposobność omówienia kilku zagadnień i równoczesnegopołą

czeniaproblematykizarównozzakresugeografiifizycznej, jak i geo grafii człowieka.

Odpowiednio dobrane punkty pozwalają optymalnie wykorzystać czasi uniknąć jegostrat związanychzprzemieszczaniemsię między

ETAP PRZYGOTOWANIA OBEJMUJE:

" wybór tematu i sformułowanie celu,

* określenie czasu trwania,

* czytanie literatury, zebranie materiałów,

* ustalenie trasy, wytypowanie punktów postojowych,

* rekonesans terenowy,

* weryfikację przyjętych wcześniej ustaleń,

* przygotowanie materiałów dla uczestników,

' spotkanie organizacyjne.

14.2. ORGANIZOWANIE ZAJĘĆ TERENOWYCH 291

(10)

REKONESANS (fr. reconnaissance)

Wstępne zapoznanie się z czym na jakimś terenie.

HARMONOGRAM (gr. harmonia = zgodność + gramma = pismo, litera) Rozkład czynności potrzebnych do wykonania określonego zadania z podaniem czasu ich trwania.

odległymistanowiskami. Ponadto nie należy przeładowywaćprogra

mu zbytdużą liczbą punktów postojowych, gdyżich nadmiar zwykle powodujezmęczenieiznużeniewśród uczestników ćwiczeń.

14.2.1.5. Rekonesans terenowy

Nie zalecasię prowadzenia zajęćw terenie, którego nie znamylub który znamy tylko z literatury. Wprawdzie teoria wojskowościzna pojęcie

„rozpoznanie walką”, ale jest to rozwiązanie przynoszące zazwyczaj dużestraty własne. Dlatego zawsze konieczny jest rekonesanstereno wy, a czasami nawet kilka wcześniejszych wyjazdów. Celem rekonesan

su jest rozpoznanie terenu, ustalenie optymalnej trasy, sprawdzenie, czywytypowanewcześniejstanowiskaumożliwiająbezpieczny postój grupie osób irealizację celu ćwiczeń. Podczas rekonesansu wartoteż sprawdzićmożliwości wejścia w interesującenasmiejscai upewnić się, czy nie naruszamywłasnościprywatnej. Często dopiero na tymeta

pieostateczniewybierzemy punkty postojowe i określimytrasę.Jeżeli ćwiczeniaterenoweodbywająsię autokarem, to podczas rekonesansu sprawdzamy dostępność dróg(wysokość wiaduktów, szerokośćdrogi, nośność mostów,jakość nawierzchni) oraz to, czy w pobliżu planowa

nych punktówpostojowychdozwolone jest parkowanie autokaru.

14.2.1.6. Weryfikacja przyjętych wcześniej ustaleń Na podstawie rekonesansu terenowego, znajomości literatury, konsul tacji z kompetentnymi osobami dokonujemy weryfikacji dotychczaso

wymplanów. Na tym etapie następuje:

- końcoweustalenie trasy, - wybór punktów postojowych, - weryfikacja przekazywanych treści,

- ustalenie szczegółowego harmonogramu ćwiczeń.

Harmonogram warto przygotować nawet do najkrótszych zajęć.

Powinien byćrealistyczny i uwzględniać zapas czasu na wypadek nie

przewidzianych wydarzeń. Wtrakcie zajęć dobrze jest weryfikować rzeczywistyczas trwania poszczególnych punktówprogramuzhar monogramem, co pozwala na zdobycie cennego doświadczenia przy planowaniukolejnychwyjazdów w ten sam obszar.

(11)

14.2.1.7. Uzyskanie niezbędnych zezwoleń i wystawienie zaświadczeń dla uczestników zajęć

Wiele zajęć odbywa się na obszarach, gdzie obowiązują szczegółowe uregulowania dotyczące poruszaniasięi pobytu osób, np. parki naro doweczy tereny przylegające do granicy państwowej. Ponadtopunktem programowymwielu zajęć terenowych jestzwiedzanieczynnychzakła dów przemysłowych,kamieniołomów lub spotkania z przedstawiciela mi lokalnej społeczności (np. władzami samorządowymi). Co najmniej miesiąc przed rozpoczęciem ćwiczeń terenowych należy postarać się o zezwolenia na pobyt i wejście do danego obiektu, a kilka dni przed rozpoczęciem zajęć potwierdzić wizytę.

Kiedystudenci w czasiećwiczeńterenowychnie pracują podbezpo średnią opiekąprowadzącego, powinni mieć zapewnione zaświadcze nie, które mogą okazać nażądanie funkcjonariuszy publicznych, czy nawet zaniepokojonych mieszkańców. Zaświadczenie takie(potwier dzone pieczątką uczelni) najczęściej zawieraimięi nazwisko studenta, cel idatę zajęć oraz prośbę o udzielenie pomocy w realizacji ćwiczeń.

14.2.1.8. Przygotowanie materiałów dla uczestników zajęć

Materiałydla uczestników ćwiczeń terenowychprzybierają różne for

my, w zależności od rodzaju, celui czasu trwania ćwiczeń.Sąto najczę

ściej wielkoformatoweplansze (postery), przewodnikizajęć (rozdawa ne uczestnikom zwykle podczas dłuższychćwiczeń), czasami wystarczy tylko kartkaformatuA4 zzaznaczoną trasą,punktamipostojowymi ipodstawowymiinformacjami(zazwyczaj w formie graficznej).

Objętość materiałów iichzawartość zależy odpotrzeb, pomysłowo

ści prowadzącego,a także istnienia i dostępnościodpowiednichopra cowań naukowych odnoszących się do wybranego obszarui poruszanej problematyki.

14.2.1.9. Spotkanie organizacyjne

Podczas spotkaniaorganizacyjnego (zwykle dotyczy ono dłuższych wyjazdów) przekazywane są informacje dotyczące tematu, celu, trasy, zasad odbywaniaizaliczenia ćwiczeń terenowych. Zwyklepodawany

(12)

DYSCYPLINA

(łac. disciplina = uczenie się, nauczanie)

Karność, podporządkowanie postępowania określonych osób obowiązującym przepisom, poleceniom przełożonych lub wymaganiom stawianym przez społeczeństwo.

WYKAZ PRZEMIOTÓW NIEZBĘDNYCH NA ĆWICZENIACH TERENOWYCH ' dokumenty,

■ legitymacje uprawniające do zniżek,

’ gotówka,

* strój terenowy,

’ notatnik,

" przybory do pisania,

■ mapy,

■ telefon komórkowy.

jest spis poruszanychzagadnieńi wykaz literatury, z którą należysię zapoznać. Omawianyjestteż regulaminwyjazdu,obejmującyzagad nieniadyscypliny i bezpieczeństwa oraz przewidywane koszty wyjazdu.

Prowadzący zajęcia podają równieżwykazniezbędnych do zabrania przedmiotów. Obejmuje onnajczęściej:

- dokument tożsamości: dowód osobistylub paszport (jeśli trasaobej muje kraje położonepoza strefą Schengen lubjeżeli uczestnikami są studenciobcokrajowcy spoza UE).

- legitymacje uprawniające do zniżekna przejazdylub wstępy do obiektów, odpowiednią sumępieniędzy (gotówka)nawstępy, kosz

tyutrzymania i inne potrzeby. W obszarach oddalonych odmiast i centrów turystycznych mogą wystąpićtrudności z dostępem do sieci bankomatów.

- strójterenowy. Ubiór i obuwie dostosowane do miejsca, w jakim będą realizowanećwiczenia, z uwzględnieniem zmiany stanupo

gody, np. terenowe buty na trudnopoślizgowej podeszwie, nieprze

makalnei nieprzewiewne okryciewierzchnie,awtereniegórskim od wczesnejjesieni do późnej wiosny niezbędna jest czapka i rękawiczki.

- notatnik (najlepiejw twardej oprawie, która służy jako podkładka), przybory do notowania odporne na wilgoć i niskie temperatury (lepiej ołówek niż pióro czydługopis).

- mapę (mapy) terenu wyjazdu.

- telefon komórkowy.

W przypadku zajęćwielodniowych na spotkaniuorganizacyjnym podawane są również informacje dotyczącemiejscnoclegowych (adres, telefon,warunkinoclegowe, możliwość przyrządzenia gorącego posił

ku). Dobrze jest również przygotować dla uczestników plan sytuacyj ny okolicobiektu noclegowego, zawierający najbliższe sklepy, placówki gastronomiczneitp.

14,2.2. Realizacja

W czasie zajęć terenowychinna jest rolaprowadzącego zajęcia,a inna uczestników. Doobowiązków prowadzącegonależy kompetentne przy

gotowanie się do zajęć.Obejmujeono stosowny do aktualnegostanu wiedzydobórinformacjina poszczególnych punktach postojowych,

(13)

właściwysposób przekazu,odpowiedniekierowaniegrupą(reagowanie na niepożądane zachowania) orazzapewnienie uczestnikombezpie czeństwa.Rolą uczestników ćwiczeń jestdążeniedomaksymalizowania korzyściz pobytu wterenie.

Są różne formy prowadzenia zajęćwterenie. Może tobyć wykład polegającyna wyjaśnianiu zagadnień, po którym następują odpowiedzi na ewentualnepytania i dyskusja. Zajęciatego typu często przybierają też formę pogadanki czy nawetswobodnejrozmowy z uczestnikami.

Wykład nie powinien przekraczać ustalonego czasu wypowiedzi(zwy

klenie więcejniż25-30 minutwjednympunkcie). Informacje po

winny byćprzekazywane w sposóbkonkretny, rzeczowy, obiektywny i otwarty na dyskusję. Podczaswykładu należy odwoływaćsiędo wie dzy ogólneji wiązać ze sobą podawane wcześniej w czasiećwiczeń fak

ty. Trzeba unikać szczegółowej faktografii, a omawianew konkretnych miejscach zagadnienia wykorzystywać do przekazywania ogólnych mechanizmów i prawidłowości zachodzącychw przyrodzie procesów.

Warto posługiwać się analogiami, porównaniami,celnymi cytatami, metaforami czy zwrotami.

Odbiórwypowiedzi w terenie jest niejednokrotnie trudniejszy niż na saliwykładowej, a komfortnotowania znacznie mniejszy. Dlatego prowadzącypowinien uważnie obserwować reakcje słuchaczy. Jeżeli uczestnicy są zmęczenilub pogarszają sięwarunki pogodowe, to roz tropnie jest pominąćniektóre fakty lub przekazać jewinnym miejscu.

Metoda wykładu stosowanajest nie tylko wpunktach postojowych, alerównież podczas przejazdumiędzy nimi.Wtedyzazwyczaj poda wanesąinformacjeo ważniejszych mijanych obiektach, następuje na wiązanie do wiedzy podawanej w czasie kolejnych punktów programu.

Dokonujesię wtedy równieżprzekazywaniekurendą przygotowanych wcześniej materiałów:plansz, schematów, powiększonych starych wi dokówek, zdjęć i map, które znakomicieubarwiają wypowiedź.Podob

nie zresztąjak cytaty z literatury pięknej i starych przewodników.

14.2.2.1. Zasady postępowania wobec grupy

Współpraca międzyprowadzącym a uczestnikamiwpływa na powo

dzenie ćwiczeń terenowych. Praca z grupąw terenie jestznacznietrud niejsza niżwsali wykładowej.

CECHY WYKŁADU W TERENIE

* krótki (maks. 25-30 minut) w jednym punkcie,

‘ na temat,

* rzeczowy,

* obiektywny,

■ atrakcyjny,

’ otwarty na dyskusję.

WARTO PAMIĘTAĆ W warunkach terenowych bodźce zakłócające odbiór wypowiedzi są znacznie silniejsze niż w sali wykładowej, a komfort notowania zazwyczaj mniejszy.

WARTO PAMIĘTAĆ Jeżeli warunki terenowe nie są sprzyjające (np. deszcz, niskie temperatury, mgła) albo uczestnicy są mocno zmęczeni, należy niektóre treści wykładu pominąć lub podać w innym, odpowiednim ku temu punkcie postojowym.

KURENDA

(łac. currenda = |rzeczy] mające obiegać)

Zawiadomienie, zarządzenie, list, pismo urzędowe przesyłane obiegiem do osób zainteresowanych, okólnik.

(14)

WARTO PAMIĘ TAĆ Przed rozpoczęciem zajęć terenowych należy zapoznać uczestników z kwestiami organizacyjnymi i zasadami bezpieczeństwa.

Programzajęćnależy tak planować,by trasaćwiczeń nie byłazbyt długai męcząca, a wykłady przeładowane informacjami.Przekazywana wiedza iwymaganiakondycyjneniepowinny przewyższać możliwości intelektualnych i fizycznych uczestników. Ponadtouczestnicy powinni mieć zapewnionyczasnaposiłeki regeneracjęsił.

Podczas trwaniazajęć terenowychdokompetencji prowadzącego należy:

- przedstawienie reguł obowiązujących podczas ćwiczeń oraz ich kon

sekwentneprzestrzeganie, - realizacja merytoryczna ćwiczeń,

- zapewnienie uczestnikom warunków umożliwiających zrealizowanie celu zajęć,

- natychmiastowe i zdecydowane reagowanienaniedopuszczalne za chowania uczestników.

Autorytetwgrupie zyskuje się dzięki jasnemu sprecyzowaniuza sad,które są następniekonsekwentnie przestrzegane i egzekwowane, kompetencji merytorycznej,ułatwianiu funkcjonowania uczestnikom, podczas ćwiczeń, zwłaszczakiedyniewpływa to na realizacjęcelu za

jęć, dowcipowii umiejętności kierowaniagrupą oraz docenianiuzaan gażowania uczestników.

Bardzo ważnyjest początek zajęć. Odniegoczęsto zależy dalsza at mosfera i nastawienie grupydo prowadzącego (prowadzących). Pro

wadzący podczas rozpoczęcia zajęć powinien się przedstawić, omówić sprawy organizacyjne (trasę, punkty postojowe, zasadydyscypliny ibezpieczeństwa, podać przewidywane czasy przejścia/przejazdu, dłuż szegoodpoczynku). W czasie zajęćpieszych należywyznaczyćosobę, którazawszebędzieszła na końcu grupy (możeto być drugi prowadzą cy lub uczestnikćwiczeń).

Przed każdym dłuższym wyjściem w teren konieczne jest zadanie pytaniaokondycję uczestników.Czy wszyscy czująsię na siłach,by przebyć tę trasę? Czy sąosoby, które mają problemy zezdrowiem, mogące sięujawnić podczaswzmożonegowysiłku? Podczas ćwiczeń to prowadzący nadaje tempo przemarszu dostosowane do możliwości uczestników.

Istnieją również dobre zasady obowiązujące prowadzącego podczas przekazywaniawiedzy w punktach postojowych:

(15)

- powinien mówićtak,żeby wszyscy uczestnicy słyszeli,comówi,i wi

dzieli to, o czym mówi;

- rozpoczynawykład wtedy, kiedy wszyscyuczestnicydotrą do punktu postojowego;

- podczas wykładu jest zwrócony twarzą lub profilem douczestników;

- jeśli to możliwe, zajmuje miejscena jakimkolwiek podwyższeniu i z kierunkiem wiatru;

- zapewnia możliwie największykomfort odbiorusłuchaczom(pod

czas dłuższych postojów nie wykłada w palącym słońcu lub ulewnym deszczu albo w miejscu wietrznym).

14.2.2.2. Bezpieczeństwo w czasie zajęć

W polskim prawie brakuje szczegółowego aktu prawnego (obowiązu

jącego ogół uczelni), który regulowałby zasadybezpieczeństwaw trak

ciezajęćpozaterenemszkoły wyższej. Bardzoogólne postanowienia zawiera kodeks pracy i prawo oszkolnictwiewyższymzdnia 27 lipca 2005 r. (zob. art. 228 tejżeustawy).Dla szkół podstawowychi ponad podstawowych obowiązujące są normyzawarte w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 31 grudnia 2002 r. w sprawie ogólnych przepisówbezpieczeństwaihigienyw szkołach i placówkach publicznych (Dz.U.nr 6,poz. 69, z 2003 r. z późn. zm.). Rozdział trze

ci tego rozporządzenia dość obszernie omawia obowiązki opiekunów i prowadzących zajęcia terenowe. Przedmiotemszczegółowejregulacji podlegają grupyzorganizowanewterenach górskich i nadwodą (Roz porządzenieRadyMinistrówz dnia 6maja1997 r. w sprawieokreślenia warunków bezpieczeństwa osób przebywających w górach, pływają cych,kąpiącychsięiuprawiającychsporty wodne Dz.U. nr 57, poz. 358 zdnia 7czerwca1997r. - szczególnie załącznik 3tegorozporządzenia).

W trakcie przygotowania ćwiczeń terenowych zalecasię zaznajomienie się z wymienionymi aktamiprawnymi.

Mimo że do zajęć terenowych niestosuje się obowiązku sporzą dzania regulaminu imprez (inaczej niż na wycieczkach turystycz

nych),dobrzejestprzygotowaćtaki regulamin. Winienonokreślać m.in. warunki zapewniającebezpieczeństwo uczestników. Dotyczy to zwłaszcza zajęćwielodniowych. Możnabowiem przez analogię do przepisów kodeksu pracyprzyjąć, żemusimyzaznajomić uczestników

WARTO PAMIĘTAĆ Udane zajęcia terenowe są rezultatem dobrej współpracy między prowadzącym(i) a uczestnikami ćwiczeń.

(16)

z przepisami dotyczącymibezpieczeństwai higienypracy (w tym wy padku zajęć)przed ich rozpoczęciem, aby mogli siędonichodpowied nioprzygotować.

Prowadzącypowiniendostosować programzajęć do warunkówpo godowych (nawet jeśliwiąże się to ze zmianą harmonogramu) i dys pozycji uczestników oraz przestrzegaćustalonych zasad, przepisów za wartych wregulaminie studiów i przepisów BHP. Warto zawsze przed wyjazdemjeszcze razprzemyślećtrasę, przewidzieć potencjalne źródła zagrożenia. Przykładowowizyta w hucie metalimoże być potencjalnie niebezpieczna dlaosóbcierpiących na astmę oskrzelową.

Osoby z chorobami przewlekłymi lub będące w czasowej niedyspo zycji mogą byćzwolnione z częścizajęć. Prowadzącyzajęcia jest prze

szkolony w zakresie udzielaniapierwszej pomocy. Nawetna krótkich zajęciach, zwłaszcza pozaterenem zurbanizowanym,zalecane jest po

siadanie apteczki wyposażonej w zestaw środków pierwszej pomocy.

Podczas ćwiczeń wielodniowych prowadzący nosizawsze ze sobą teczkę z podstawowymi dokumentami zajęć, do których należą:

- imiennalistauczestników (najlepiej kilka kopii opatrzonych pie

czątką instytucji). Lista taka jest wymagana m.in. przyrejestracji wobiektach noclegowych, zwiedzaniuzakładów przemysłowych itp.

- adresyi telefony miejsc noclegowych oraz zwiedzanych obiektów.

- spisinnych ważnych telefonów (np. alarmowych, koordynatora za

jęć, kierowcy, osoby odpowiedzialnej wfirmieprzewozowej, w której wynajmujemyautokaritp.).

Kierujący ćwiczeniami często prowadzą „dziennik techniczny”, w którymnotują praktyczne spostrzeżenia, np. omiejscach postoju, czasie przejścia iprzejazdu międzyposzczególnymipunktami, mery

toryczną ocenę własnych wypowiedzi, uwagiuczestnikówćwiczeńitp.

14.2.3. Podsumowanie

Ćwiczenia terenowe (jak każde zajęcia) wymagają podsumowania.

Przeprowadzamy je zwykle w terenie pod koniec zajęć. Organizowane są równieżpodsumowaniapodczas osobnego spotkania po powrocie już na terenieuczelni.Podsumowaniupodlegajązarównozagadnienia merytoryczne, jak i organizacyjne. Dziękitegotypu spotkaniom można

(17)

wyeliminować z programu ćwiczeń najmniej atrakcyjnepunkty po

stojowe,zmodyfikować trasę ćwiczeń, ilość i jakośćprzekazywanych informacji, usprawnićorganizację itp.

Jeżeli prowadzenie przez studentów notatek było obowiązkowe, toprowadzącypowinni te notatki przejrzeć, skorygować (jeślisąbłędy merytoryczne) i ocenić według podanych wcześniej kryteriów.Jakość i rodzaj notowanych informacji są też cennymi wskazówkami pozwala

jącymi na poprawę jakości pracy przez prowadzącychćwiczenia.

Na stronach internetowych wielu instytutów geograficznychfunkcjo nują strony wyłącznie poświęcone zajęciom terenowych (zwłaszczatym regionalnym i wielodniowym). Ichtreść adresowana jest zarówno do byłych, jaki potencjalnych uczestnikówćwiczeń. Często we współre dagowaniu stron biorąudziałsamistudenci, np. poprzezumieszczanie galerii fotografii, felietonów itd.

14.2.3.1. Maksymalizacja korzyści płynących z zajęć terenowych

Uczestniczący w zajęciachstudenci powinni dążyć do odnoszenia jak największych korzyści zpobytu w terenie. Niezależnie od rodzaju ćwiczeńterenowych, ichtematu i celu oraz stosowanychmetod warto przestrzegać następującychzaleceń:

- ustal,czego szukasz(ćwiczenia terenowe powinny mieć jasnospre cyzowany cel);

- zachowaj świeżość spojrzenia, niebądźznudzony;

- analizujzjawiskawielowymiarowo;

- obserwuj z właściwej perspektywy;

- zwracaj uwagę na najbardziej charakterystyczne, niepowtarzalne (unikalne) cechydanego miejsca;

- szukaj prawidłowości w przebiegu zachodzących procesów.

14.2.3.2. Notowaniew terenie

Notowanie podczas ćwiczeń terenowych zwyklejest obowiązkowe.

Forma notatekzależy od uczestnika, chybaże zajęcia wymagają wy

pełnienia dokładnego formularza. Prowadzenienotatek podczas ćwi czeń terenowychjesttrudniejsze niżwsali wykładowej(zob. rozdz.7).

Notatki powinny być prowadzone systematyczniei równolegle z ob

WARTO PAMIĘTAĆ Każde zajęcia terenowe to nowe doświadczenia dla prowadzącego, które warto wykorzystać w doskonaleniu kolejnych zajęć.

(18)

serwacją wterenie. Nie wolno zapominać o podaniudatyi miejsca obserwacji.Notując, przestrzegamy zasady, bywyraźnie oddzielić opis od następującej po niminterpretacji. Każdego dnia po zakończeniu zajęć notatki należy przejrzeć,uporządkować, atakże zredagować, aniekiedy nawet przepisać. Często błędnie przyjmujemy, że niektóre zaobserwowane fakty są na tyle znane, że niema potrzeby uwzględ nianiaichw notatkach. Ponadtoim dłużej przebywamy wterenie,tym więcej szczegółów staje sięoczywistychi występuje tendencjapomija niaich w notatkach. Polecasię wzbogacanie notatek szkicami obiektów, przekrojami, widokówkami, pieczątkami z odwiedzanych miejscitp.

Dobrze prowadzone notatkiznacznie ułatwiają przygotowanie się do egzaminu.